د خلیج جګړه

د خلیج جګړه هغه جګړه وه، چې د امریکا په مشرۍ د ۳۵ هېوادونو د ائتلافي ځواکونو له خوا د عراق پر وړاندې، د عراق د یرغل او د کویټ د یوځای کېدو په ځواب کې رامنځته شوه، دا جګړه د تېلو په بیو او تولید کې د مخالفت له امله وه.

د ۱۹۹۰ز کال د اګسټ په دویمه، عراقي پوځ پر کویټ برید وکړ او دغه هېواد یې ونیو، چې د نړیوالو له خوا وغندل شو، له دې سره سم د ملګرو ملتونو د امنیت شورا پر عراق سملاسي اقتصادي بندیزونه ولګول. د بریتانیې لومړۍ وزیرې مارګرېټ تاچر او د امریکا ولسمشر جورج ایچ ډبلیو بوش په سعودي عربستان کې خپل ځواکونه ځای پر ځای کړل او له نورو هېوادونو یې هم وغوښتل، چې خپل ځواکونه دې د پېښې ځای ته واستوي. زیاتره هېوادونه له دغه ائتلاف سره یو ځای شول او له دویمې نړیوالې جګړې راهیسې یې تر ټولو ستر پوځي اتحاد جوړ کړ. په ائتلاف کې زیاتره امریکایي ځواکونه وو. سعودي عربستان، انګلستان او مصر یې اصلي برخه وال وو. کویټ او سعودي عربستان له ۶۰ میلیارد امریکايي ډالرو نه شاوخوا ۳۲ میلیارد امریکایي ډالره لګښت ورکړ.

له کویټ نه د عراقي ځواکونو د اېستلو لومړنۍ جګړه، د ۱۹۹۱ز کال د جنورۍ په ۱۷مه له هوايي او سمندري بمباریو سره پیل شوه، چې پینځه اونۍ یې دوام وکړ. په دې موده کې، عراق د سعودي عربستان او اسرائیلو د ائتلافي موخو پر وړاندې، پر دغو هېوادونو د سکاډ توغندي وکارول او هڅه یې وکړه، چې د اسرائیلو ګواښوونکی ځواب له خطر سره مخامخ کړي، چې په عملي کولو کې یې پاتې راغی. تر دې وروسته، د فبرورۍ په ۲۴مه د ائتلافي ځواکونو له خوا یو ځمکنی برید وشو، دا د ائتلافي ځواکونو لپاره برخلیک ټاکونکې سوبه وه، چې کویټ یې ازاد کړ او د عراق خاورې ته یې پرمختګ وکړ. ائتلاف خپل پرمختګ ودراوه او له ځمکني عملیات نه یې سل ساعته وروسته اوربند اعلان کړ. هوايي او ځمکنۍ جګړه په عراق، کویټ او د سعودي عربستان تر پولو پورې محدوده وه. د جګړې د لومړۍ کرښې خبرونه په ژوندۍ بڼه له امریکایي شبکې CNN نه خپرېدل.

نومونه

د دې جګړې نور نومونه دا دي: د فارس خلیج جګړه، د خلیج لومړۍ جګړه، د کویټ جګړه، د عراق لومړۍ جګړه یا د عراق جګړه. مخکې له دې، چې د «عراق جګړې» اصطلاح په ۲۰۰۳ز کال کې د عراق جګړې په نامه وپېژندل شي (چې په امریکا کې «د عراق د ازادۍ عملیات» په نامه یادېږي)، دې جګړې ته د عراقي چارواکو له خوا «د ټولو جګړو مور یا ام المعارک» نوم ورکړل شو.

مخینه(شالید)

د سړې جګړې په اوږدو کې، عراق د شوري اتحاد ملاتړی و او د عراق او امریکا ترمنځ د ټکر تاریخ هم و. امریکا د اسرائیل – فلسطین د سیاست په تړاو د عراق له درېځ نه اندېښنه درلوده. عراق د ډېرو فلسطیني او عربي وسله والو، لکه:: ابو نضال ملاتړی و، چې د امریکا کرکه یې راوپاروله، همدا و چې د ۱۹۷۹ز کال د د سمبر په ۲۹مه عراق د امریکا په هغه لست کې شامل شو، چې د تروریزم ملاتړي هېوادونه په کې وو.

امریکا په ۱۹۸۰ز کال کې پر ایران د عراق تر برید وروسته، چې د دوی ترمنځ د جګړې لامل شو، په رسمي ډول ناپېيلي پاتې شوه، که څه هم امریکا عراق ته سرچینې، سیاسي ملاتړ او ځینې «نانظامي» الوتکې برابرې کړې وې. د ۱۹۸۲ز کال په مارچ کې ایران یو بریالی ځواب ورکوونکی برید (د نه منلو وړ عملیات) پیل کړل، له دې سره امریکا له عراقه خپل ملاتړ زیات کړ، ترڅو ایران ته یې له تسلیمېدو مخنیوی وکړي.

پر کویټ یرغل

په جده کې د خبرو اترو پایله، په رومیلا کې د عوایدو له منځه تلل وو، چې عراق یې د پوښښ لپاره د ۱۰ میليارده ډالرو غوښتنه وکړه. کویټ ورته د ۵۰۰ میلیونه ډالرو وړاندیز وکړ. د عراق ځواب دا و، چې سملاسي دې د برید امر وکړي. له دې سره سم د ۱۹۹۰ز کال د اګسټ په دویمه د کویټ په پلازمېنه، کویټ ښار کې بمبارۍ پیل شوې.

د جګړې پر لور

د ۱۹۸۴ز کال په لومړیو کې د امریکا د اقتصادي پلان جوړونې اړین عنصر رامنځته شو، چې سیاسي، پوځي او د انرژۍ برخې په کې شاملې وې. تر دې وخته له پینځو کلونو راهیسې د ایران او عراق جګړه روانه وه او دواړو خواوو ته د پام وړ مرګ ژوبله واوښته، چې سلګونو زرو ته رسېدله. د ملي امنیت په شورا کې د ولسمشر رونالډ ریګن اندېښنه زیاته شوه، چې ښایي جګړه به د دواړو ښکېلو هېوادونو تر پولو هاوخوا واوړي. د ملي امنیت د پلان جوړونې ډلې یوه غونډه جوړه کړه، چې مشري یې د هغه وخت مرستیال ولسمشر جورج ایچ ډبلیو بوش کوله، ترڅو د امریکا د غوراوي لپاره بیاکتنه وکړي. ټاکل شوې وه، چې جګړه به سعودي عربستان او د فارس خلیج نورو هېوادونو ته هم وغځېږي، خو امریکا د سیمې د دفاع توان نه درلود. سربېره پر دې، ټاکل شوې وه، چې په سیمه کې به اوږد مهاله جګړه د تېلو بیې ډېرې لوړې کړې او د نړیوال اقتصاد نازک پرمختګ به له ګواښ سره مخامخ کړي، په داسې حال کې، چې نړیوال اقتصاد نوی پرمختګ کړی و.

لومړنۍ جګړې

هوایي عملیات

د خلیج جګړه د ۱۹۹۱ز کال د جنورۍ په ۱۶مه له پراخو هوایي بمباریو سره پیل شوه. عراق د ائتلافي ځواکونو په لاس د ۴۲ پرله پسې ورځو او شپو لپاره، له ډېرو سختو بمباریو سره مخامخ شو، چې په پوځي تاریخ کې یې ساری نه و. دغه ائتلاف له ۱۰۰۰۰۰ نه ډېرې الوتنې وکړې او ۸۸۵۰۰ ټنه بمونه یې وغورځول، چې ډېرې پوځي او ملکي زېربناوې یې ویجاړې کړې. د هوایي عملیاتو مشري د USAF جنرال چک هورنر په غاړه درلوده، چې د لنډ وخت لپاره د امریکا د مرکزي قوماندانۍ د قوماندان په توګه پاتی شوی و، په داسې حال کې چې جنرال شوارزکوف هم په امریکا کې و.

د فعالو جګړو پای

د ائتلاف ترولکې لاندې عراق کې د سولې کنفرانس جوړ شو، چې په کې د دواړو هېوادونو له خوا د اوربند په اړه خبرې وشوې. په کنفرانس کې عراق ته اجازه ورکړل شوه، چې د لنډمهالو پولو په اوږدو کې دې الوتنې وکړي، ځکه ملکي زېربناوو ته زیان رسېدلی و او دغه الوتنې د حکومتي ټرانزیټ لپاره وې. ډېر ژر دغه چورلکې او د عراق ډېری پوځونه په سویل کې د پاڅون پر وړاندې د مبارزې لپاره وکارول شول. دغه بغاوتونه د ۱۹۹۱ز کال د فبرورۍ په دویمه د «آزاد عراق غږ» د خپرونې له لارې وهڅول شول، چې په سعودي عربستان کې د سي آی اې تر ادارې لاندې راډیو نه خپرېدله. د امریکا غږ عربي څانګې له دغه پاڅون نه ملاتړ وکړ او ویې ویل: دوی به ډېر ژر له صدام نه وژغورل شي.

لګښت

د ۱۹۹۲ز کال په اپریل کې د امریکا لپاره د جګړې لګښت ۶۱.۱ میليارده ډالر وو، چې د امریکا د کانګریس له خوا محاسبه شوي وو. (په ۲۰۱۹ز کال کې د ۱۰۲ میلیاردو ډالرو معادل دی). د دې پیسو شاوخوا ۵۲ میلیارده ډالر د نورو هېوادونو له خوا ورکړل شوي وو، چې ۳۶ میلیارده ډالر د کویټ، سعودي عربستان او د فارس خلیج هېوادونو له خوا، ۱۶ میلیارده ډالر د المان او جاپان له خوا وو (چې د اساسي قانون له مخې یې هېڅ جنګي ځواکونه ور ونه لېږل). د سعودي عربستان له مرستو نه شاوخوا ۲۵سلنه یې پوځیانو ته د خوراکي توکو او ټرانسپورټ لپاره وې. امریکایي سرتیرو د ګډ ځواک ۷۴سلنه برخه  جوړوله، چې له همدې امله نړیوال لګښت هم لوړ و.کينډۍ:Inflation-fn

د رسنیو راپور

جګړه، په کلکه سره  له ټلویزیون نه خپرېدله. په ټوله نړۍ کې په لومړي ځل خلکو په ژوندۍ بڼه د توغندیو انځورونه ولیدل، چې نښې یې ویشتلې او د جنګیالیو وتل یې له الوتکو نه ننداره کول. ګډ ځواکونه لېواله وو، چې د خپلو وسلو دقت وښیي.

په امریکا کې د «درې لویو» شبکو خبریالانو د جګړې په اړه خبرونه خپرول: پیټر جینینګز له ABC نه، ډان رادر له CBS  نه او ټام بروکاو له NBC نه. دوی د ماښام خبرونه خپرول، چې د ۱۹۹۱ز کال د جنورۍ په ۱۶مه هوايي بریدونه پیل شول.