د تلپاتې پراختیا ۱۱ موخه

د تلپاتې پراختیا ۱۱ موخه (SDG 11) یا 11مه نړیواله موخه، چې سرلیک یې "تلپاتې ښارونه او ټولنې" دی، د تلپاتې پراختیا له اوولسو موخو نه یوه ده. دا موخه په ۲۰۱۵ز کال کې د ملګرو ملتونو د عمومي ټولنې له خوا جوړه شوه. دSDG11  رسمي دنده دا ده، چې "ښارونه؛ ټولشموله، خوندي، انعطاف منونکي او تلپاتې کړي". SDGs17 دا په پام کې نیسي، که چېرې په یوه سیمه کې اقدام کېږي؛ نو په نورو سیمو کې به هم اغېزمنې پایلې ولري او دا پراختیا باید ټولنیز، اقتصادي او چاپېریالي پایښت سره متوازن کړي.

د تلپاتې پراختیا ۱۱ موخه په نړیواله کچه پر لسو نښو او ۱۴ شاخصونو وېشل شوې، چې اووه یې د "پایلې نښې" دي. درې نورې یې "د موخو د لاسته راوړلو وسیلې" دي.

SDG11  لس نښې لري، چې د ۱۵شاخصونو پرمټ اندازه کېږي. د پایلې اووه نښې یې دا دي: خوندي او ارزانه کورونه، ارزانه او دوامدار ټرانسپورټي سیسټمونه، ټولشموله او تلپاتې ښاري ژوند، د نړۍ د کلتوري او طبیعي میراثونو ساتنه، د طبیعي پېښو منفي اغېزې کمول، د ښارونو د چاپېریالي اغېزو کمول، خوندي او ټولشموله شنو او عامه سیمو ته د لاسرسي چمتو کول.

"د لاسته راوړلو وسیلې" چې درې نښې لري، دا دي: د پیاوړې ملي او سیمه ییزې پراختیا پلان جوړونه؛ د شمولیت د تګلارو پلي کول؛ د سرچینو اغېزمنتیا، د ناورین د خطر کمول او په لږ پرمختللو هېوادونو کې د تلپاتو او انعطاف منونکو ودانیو جوړول. اوسمهال د نړۍ په کچه ۳.۹ میلیارده وګړي ـ د نړۍ نیم نفوس ـ په ښارونو کې ژوند کوي. اټکل کېږي، چې تر ۲۰۳۰ز کال پورې به پینځه میلیارده وګړي په ښارونو کې ژوند وکړي.

SDG11 د کلیوالې ښکارندې په توګه، په نړیواله پراختیایي همکارۍ کې د بدلون لپاره پر بېوزلۍ تمرکز کوي، ترڅو را وپېژني چې ښارونه، په ځانګړې توګه د نړۍ سویلي برخه له بې کچې بېوزلۍ، چاپېریالي تخریب، اقلیمي بدلون او د طبیعي پېښو له سترو ګواښونو سره مخ ده.

شالید

د ۲۰۱۵ز کال په سپټمبر کې د ملګرو ملتونو عمومي غونډې د ۲۰۳۰ز کال لپاره د تلپاتې پراختیا اجنډا وټاکله، چې په کې د تلپاتې پراختیا ۱۷موخې شاملې وې. دا موخې داسې جوړې شوي، چې نړیوال ناورینونه؛ لکه: بېوزلۍ، نابرابرۍ، اقلیمي بدلون، چاپېریالي تخریب او په سوله او عدالت پورې اړوند ناورینونه حل کوي او د باثباته راتلونکي جوړولو لپاره یې د یوې نقشې په توګه طرحه کوي.

د ۲۰۱۹ز کال په سپټمبر کې، د SDG په غونډه کې د دولتونو او حکومتونو مشران سره راټول شول، ترڅو د ۲۰۳۰ز کال د تلپاتې پراختیا د اجنډا لپاره خپلې ژمنې نوې کړي. د غونډې په لړ کې دوی یادونه وکړه، چې د ۲۰۳۰ز کال د اجنډا د پلي کولو په لومړیو څلورو کلونو کې لوی پرمختګونه شامل دي، خو په ټولیزه توګه نړۍ د SDGs وړاندې کولو لپاره چمتو نه ده. 

SDG11 د کنډوالو رغونه، د بشري استوګنځیوو مدیریت او پلان جوړونه، د اقلیمي بدلون کمول او برابرول او ښاري اقتصاد را په ګوته کوي. د څېړنې لویه برخه چې په SDG11 پورې اړه لري د امریکا، انګلستان او چین له خوا پلي شوې ده. د چاپېریالي او ټولنیزو علومو په برخو کې د تلپاتې ۱۱ پرمختیايي موخې په اړه ډېرې څېړنې شوې او تر دوی وروسته طب، انرژي او انجنیري دي.

موخې، شاخصونه او پرمختګ

ملګرو ملتونو د ۱۱SDG لپاره لس نښې او ۱۵ شاخصونه ټاکلي. نښې یې موخې مشخصوي او شاخصونه یې هغه معیارونه راښيي، چې له مخې یې نړۍ غواړي دا معلومه کړي، چې ایا دا نښې ترلاسه شوي دي که نه. شپږ موخې به یې تر ۲۰۳۰ز کال او یوه به یې تر ۲۰۲۰ز کال پورې ترلاسه شي. درې نورې یې په نښه شوی کال نه لري. هره نښه د پرمختګ اندازه کولو لپاره یو یا دوه شاخصونه لري.

۱.۱۱ نښه: خوندي او ارزانه کورونه

د دې نښې پوره سرلیک دا دی: "تر ۲۰۳۰ز کال پورې به ټولو ته مناسب، خوندي او ارزانه کورونه او بنسټیز خدمتونه وړاندې کوي او د بېوزلو ویجاړې سیمې به رغوي".

دغه نښه یو شاخص لري: د ۱.۱.۱۱ شاخص "د ښار د نفوس هغه برخه، چې په کنډوالو کې ژوند کوي" دی.

هغه خلک چې په کنډوالو کې اوسي، پاکو اوبو، صحي خدمتونو، ښو استوګنځیوو او پایېدونکو کورونو ته لاسرسی نه لري.

۲.۱۱ نښه: ارزانه او تلپاتې ټرانسپورټي سیسټمونه

پوره متن یې دا دی: "تر ۲۰۳۰ز کال پورې خوندي، ارزانه او تلپاتې ټرانسپورټي سیسټمونو ته لاسرسی چمتو کول، د واټونو ساتنه، په ځانګړي ډول د عامه ټرانسپورټ په زیاتولو سره اړمنو خلکو ته ځانګړې پاملرنه؛ لکه: ښځې، ماشومان، معلولین او زاړه خلک".

دا نښه یو شاخص لري: د۱.۲.۱۱ شاخص "د نفوس هغه برخه، چې عامه ټرانسپورټ ته د جنس، عمر او معلولیت له مخې اسانه لاسرسی لري" دی.

۳.۱۱ نښه: ټولشموله او تلپاتې ښارمېشتي

پوره متن یې دا دی: "تر ۲۰۳۰ز کال پورې، په ټولو هېوادونو کې د ټولشمولې او تلپاتې ښارمېشتۍ ډېرول او د انسانانو د استوګنځیوو مدیریت او پلان جوړونې لپاره د ظرفیت لوړول".

دا نښه دوه شاخصونه لري:

• ۱.۳.۱۱ شاخص: "څومره چې نفوس ډېرېږي له هغوی سره سم د ځمکې د وېش کچه هم ډېرېږي".
• ۲.۳.۱۱ شاخص: "مدني ټولنه په ښاري پلان جوړونه او مدیریت کې مستقیمه برخه لري، چې په منظم او ډیموکراټیک ډول کار کوي".

۴.۱۱ نښه: «د نړۍ د کلتوري او طبیعي میراث ساتنه»

د نښې پوره متن دا دی: "د نړۍ د کلتوري او طبیعي میراثونو د ساتنې لپاره هڅې ګړندۍ کوي".

دا نښه یو شاخص لري: د ۱.۴.۱۱ شاخص د "ټولو کلتوري او طبیعي میراثونو ساتنه او د ساتنې لپاره یې له هر وګړي نه د مالیې اخیستل، چې د تمویل سرچینې یې (عامه او خصوصي)، د میراث ډول يې (کلتوري او طبیعي) او د حکومت کچه یې (ملي، سیمه ییزه او محلي/ښاري) ده".

۵.۱۱ نښه: د طبیعي پېښو منفي اغېزې کمول

پوره متن یې دا دی: "تر ۲۰۳۰ز کال پورې به د مړینې او اغېزمنو خلکو شمېر راکم کړي او د نړیوال ناخالص کورني تولید په پرتله به د ناورینونو له امله رامنځته شوي مستقیم اقتصادي زیانونه هم کم کړي، لکه په اوبو پورې اړوند ناورینونه او په سختو حالاتو کې د بېوزلو خلکو ساتنه".

شاخصونه یې دا دي:

• ۱.۵.۱۱ شاخص:  "په هرو سلو زرو وګړو کې د ناورینونو له امله د مړینې، ورک شوو او د مستقیمو اغېزمنو کسانو شمېر".
• ۲.۵.۱۱ شاخص:  "د نړیوال ناخالص کورني تولید په تړاو مستقیم اقتصادي زیان، د اړینو زېربناوو زیان او د لومړنيو خدمتونو خنډونه، چې د ناورینونو له امله رامنځته شوي دي".

۶.۱۱ نښه: د ښارونو د چاپېریالي اغېزو کمول

پوره متن یې دا دی: "تر ۲۰۳۰ز کال پورې به په ښارونو کې د چاپېریال منفي اغېزې کمې کړي او د هوا کیفیت، ښاروالۍ او د کثافاتو مدیریت ته به ځانګړې پاملرنه کوي".

دا نښه دوه شاخصونه لري:

• ۱.۶.۱۱ شاخص: "د ښار ټول جامد کثافات د ښاروالۍ له خوا راټولېږي او په کنټرول شوو تاسیساتو کې یې اداره کوي".
• ۲.۶.۱۱ شاخص: "د کوچنیو ذراتو کلنی اوسط د بېلګې په ډول (pm2.5  او (pm10 دی".

۷.۱۱ موخه: خوندي او ټولشموله شنو او عامه سیمو ته د لاسرسي چمتو کول

پوره متن یې دا دی: "تر ۲۰۳۰ز کال پورې به خوندي، ټولشموله، شنو او عامه ځایونو ته نړیوال لاسرسی چمتو کوي، په ځانګړي ډول د ښځو، ماشومانو، زړو او معلولو کسانو لپاره".

د دې دوه شاخصونه دا دي:

• ۱.۷.۱۱ شاخص: "د ښارونو منځنۍ برخې به د جنس، عمر او معلولیت له پلوه د ټولو لپاره شنې ساحې وي".
• ۲.۷.۱۱ شاخص: "په تېرو ۱۲میاشتو کې د جنس، عمر او معلولیت له مخې د فزیکي یا جنسي ځورونې له امله د قرباني شوو کسانو انډول".

۱۱ الف نښه: د پیاوړې ملي او سیمه ییزې پراختیا پلان جوړونه

پوره متن یې دا دی: "د ملي او سیمه ییزو پراختیایي پلانونو د پیاوړتیا له لارې د ښاري او کلیوالي سیمو ترمنځ د مثبتو اقتصادي، ټولنیزو او چاپېریالي اړیکو ملاتړ کول".

دا موخه یو شاخص لري.

۱۱ ب نښه: «د شمولیت، د سرچینو د موثریت او د ناورین د خطر کمولو تګلارو پلي کول»

پوره متن یې دا دی: "تر ۲۰۲۰ز کال پورې به د هغو ښارونو او بشري استوګنځیوو شمېر زیاتوي، چې ګډې تګلارې او پلانونه پلي کوي، همدارنګه د سرچینو موثریت، د اقلیمي بدلون کمول او ورسره توافق کول او د ناورینونو پر وړاندې مقاومت په کې شامل دي. د زیاتو SDGs پرخلاف، چې باید تر۲۰۳۰ز کال پورې ترلاسه شي، مګر دا شاخص به تر ۲۰۲۰ز کال پورې ترلاسه کېږي".

دوه شاخصونه یې دا دي:

۱۱ ج نښه: په لږ پرمختللو هېوادونو کې د تلپاتو او انعطاف منونکو ودانیو جوړول

پوره متن یې دا دی: "د لږ پرمختللو هېوادونو ملاتړ کول، چې په کې د مالي او تخنیکي مرستو له لارې، د ځایي موادو په کارولو سره د تلپاتو او مقاومو ودانیو رغول دي".

دا نښه یو شاخص لري.

څارنه او پرمختګ

د پرمختګ په اړه راپورونه، په لوړه کچه د ملګرو ملتونو د عمومي منشي له خوا په کلني ډول جوړېږي، چې د تلپاتو پراختیایي موخو پرمختګ ارزوي. تر ټولو وروستی راپور په ۲۰۲۱ز کال کې خپور شو او پخوانی راپور د ۲۰۲۰ز کال په اپرېل کې خپور شوی و.

ګواښونه

د کووېډ۱۹وبا اغېزې

د ډېرو هېوادونو ښارونه د کووېډ۱۹ مرکزونه ګرځېدلي دي. د کووېډ۱۹ وبا کابو ۶۰سلنه پېښې په ښارونو کې ثبت شوې دي، چې د وبا په رامنځته کولو او ګړندۍ کولو کې یې پراخه ونډه درلوده.

په اقتصادي نابرابریو کې د کووېډ۱۹ کنټرولول خورا ستونزمن دي. عامه ټرانسپورټ د ټیټو عاید لرونکو ټولنو لپاره اړین دی؛ ځکه دوی د خپل سفر لپاره پر عامه ټرانسپورټي خدمتونو تکیه کوي، تر هغه وروسته خوندي، ارزان او تلپاتې ټرانسپورټي سیسټمونه اړین دي. .

سازمانونه

د ملګرو ملتونو سیسټم

امریکا د ځیرکو تلپاتو ښارونو (U4SSC) د نوښت لپاره او د تلپاتو پراختیایي موخو د څارلو لپاره په ښاري چاپېریال پورې اړوند ازمایښتي کړنې ترسره کړې دي.

• (IDB) د امریکا پراختیایي بانک
• (UNIDO) د ملګرو ملتونو د صنعتي پراختیا سازمان
• (ECA) د افریقا لپاره د ملګرو ملتونو اقتصادي کمیسيون
• (UNISDR) د ناورین د کمولو لپاره د ملګرو ملتونو نړیواله سټراټیژي
• د بشري استوګنځیوو لپاره د ملګرو ملتونو کړنلاره