Jump to content

د ایوریسټ غـر

تړنې سمول
د ويکيپېډيا، وړیا پوهنغونډ له خوا

د ایوریسټ غر ( چې په نیپالي ژبه کې ورته اورست، په رومي ژبه کې ورته سګارمتا، په کومولومنګو ژبه کې ورته چومونګلم، په فیني ژبه کې ورته زمونګلها فینګ او په چیني ژبه کې ورته د ایوریسټ غر ویل کېـږي) د سمندر د سطحې پر اساس د نړۍ تر ټولو لوړ غر دی چې په مهلینګار همیل کې د همالیا د غرونو په لړۍ کې شتون لري. د دې غره په لوړه نقطه کې د چین او نیپال پوله تيرېـږي. د دغه غره لوړوالي ( د واورې لوړوالي یې ۸.۸۴۸.۸۶ متره یعنې ۲۹.۰۳۱.۷ فوټه ) ته رسېـږي چې په ۲۰۲۰ م کال کې د چینايي او نيپالي چارواکو لخوا ثبت شو. [۱][۲]

د ایوریسټ غره د یو لوی شمېر غرختونکو پام ځانته راوړ چې په دې کې ډېر مشهور غره ختونکي هم شامل و. دې غره ته د ختلو دوه مهمې لارې شتون لري. یوه لاره د نیپال د سویل خیتځ څخه د دې غره لوړې څوکې ته ختلي چې د ( معیاري لارې ) په توګه هم پېـژندل کېـږي، دوهمه لاره بیا د تبت د شمال څخه دې غره ته ختلي ده. په داسې حال کې چې معیاري لاره غره ختونکو ته کوم جدي تخنیکي ستونزه نه پېښوي خو نور ګواښونه لکه : ډېر لوړوالي، موسم، سخت باد او له دې سره سره بل لوی ګواښ د خمبو د ګنګل ځړوبي او د ګنګل ښوېدنه ده. تر ۲۰۱۹ م کال پورې د ایوریسټ په غره کې له ۳۰۰ څخه زیات وګړي مړه شوی و چې د ډېریو جسدونه اوس هم په غره کې شتون لري.  [۳][۴]

د دې غره لوړې څوکې ته د ختلو لومړۍ ثبت شوي هڅې د برتانوي غره ختونکو لخوا ترسره شوي. هغه وخت نیپال بهرنیان هېواد ته دننه نه پرېښودل، نو له همدې امله برتانوي غره ختونکي د تبت له شمالي برخې دې غره د ختلو هڅې وکړي. د لومړنیو معلوماتو له مخې برتانوي غره ختونکو په ۱۹۲۱ م کال کې د شمال له لورې د دې غره ۷۰۰۰ متره ( ۲۲.۹۷۰ فوټه ) لوړې برخې ته وختل. د ۱۹۲۲ م کال د هڅو په پایله کې د شمال له لورې ۸.۳۲۰ متره ( ۲۷.۳۰۰ فوټه) لوړ وختل او د لومړۍ ځل لپاره یې ریکارډ ثبت کړ چې یو انسان ۸۰۰۰ متره ( ۲۶.۲۴۷ فوټه ) لوړ وخيژي. د ۱۹۲۴ م کال د غره ختلو هڅې یو له بهترینو رازونو څخه وي چې د ایوریسټ په غره په دې ورځ وسپـړل شوي. جورج مولاري او انډریو ایروین په همدې ورځ یعنې د جون په اتمه خپلې اخیرې هڅې وکړي چې د دې غره تر ټولو لوړې څوکې ته وخېژي خو بیا هیڅکله هم را ونه ګرځېدل او دا خبره په شک کې پاته شوه چې ایا دوی لومړني وګړي دي چې د دې غره لوړې څوکې ته خیژي. په ۱۹۵۳ م کال کې تینـزینګ نورجی او ایدموند هیلاري د ایوریسټ لومړنۍ مستند شوي لوړوالي د سویل ختیځ څنډې له لارې تر سره کړ. نورجی تېر کال د سویل ختیځ له لورې د سویس د غره ختونکي ډلې د یو غړي په توګه ۸.۵۹۵ متره ( ۲۸.۱۹۹ فوټه ) لوړ ختلي و. همداراز د ۱۹۶۰ م کال د مۍ میاشتې په ۲۵ نېټه د چین غره ختونکي ډلې چې وانګ فوزهو، ګونوپوا او کیونها پکې شامل و د شمال له لارې د دې غره څوکې ته وختل او دا لومړنۍ خپور شوي راپور و. [۵]

نوم

[سمول]

د ایوریسټ د غره لپاره د تبت نوم قومولنګا ( چې معنا یې مقدسه مور ده ) ده. دا نوم د لومړی ځل د چینګ چین د امپراتور کانګسی د واکمنۍ پر مهال په ۱۷۲۱ م کال د چیني نقل سره ثبت شوي دي، او بیا د فرانسوي جغرافیه پوه ډی انویل لخوا د پخواني نقشې پر اساس په ۱۷۳۳ م کال کې په پاریس کې په یوه نقشه کې د تیچمور لینسما په توګه ښکاره شو. دا نوم همداراز په ( ویلي ) کې د جوــ موــ ګلنګ ــ ما په رومي تلفظ مشهور شو. [۶][۷][۸][۹][۱۴]

دا دې نوم رسمي چینايي نقل زومولنګا ده چې په فیني ژبه کې هم همدا شکل لري. دا ډول نور چینايي نومونه هم شته لکه: شینګ ما فینګ ( چې معنا یې مقدسه مور ده ). دا نوم د ۱۹۵۲ م کال د مۍ له میاشتې وروسته په پراخه کچه له منځه لاړ، ځکه د چین د داخله چارو وزارت د کومولنګما د غره لپاره یوازې یو نوم ومانه. په ثبت شويو محلي نومونو کې ډیډونګها ( مقدس غر ) نوم شامل دي، خو دا څرګنده نه ده چې ایا دا نوم په عامه توګه کارول کېده او کنه. په ۱۸۴۹ م کال کې برتانوي سروې غوښتل تر څو د امکان تر حده محلي نومونه وساتي ( لکه، کنګچینچوګا او دوهلګیاری )، بل خوا بیا انډیو وواو ( د هند لپاره د بریتانیا د سروې جنرال ) استدلال وکړو چې هغه د دې غره هېڅ داسې کوم محلي نوم پیدا نکړ چې په عامه توګه کارول کېده. لکه څنګه چې هغه د یوه محلي نوم په لټه کې و او بل لورته بیا نیپال بهرنیان هېواد ته دننه نه پريښودل نو دا کار یو څه ستونزمن شو. وواو دا دلیل وړاندې کاوه چې د ډېرو محلي نومونو د شتون له امله دا ډېره سخته ده تر څو له دې نومونو یو یې خوښ کړو. خو بیا هم هغه پریکړه وکړه چې د ( ایکس وی څنډه ) نوم باید د بریټانوي سرویر جورج ایوریسټ په نوم ونومول شي، ځکه چې هغه د هند د سروي د جنرال په توګه دنده ترسره کړي وه. خو خپله ایوریسټ هم له دې وړاندیز شوي نوم سر مخالف و او د شاهي جغرافیه بنسټ څخه یې په ۱۸۵۷ م کال کې غوښتنه وکړه چې ایوریسټ نه په هندي ژبه لیکل کېدای شي او نه هم په بومي هندي ویل کېدای شي. د وواو لخوا وړاندیز شوي نوم د اعتراضونو سره سره غالب شو،  په ۱۸۶۵ م کال کې د شاهي جغرافیې بنسټ په رسمي ډول د ایوریسټ غر نوم د نړۍ تر ټولو لوړغره ته وټاکه. د عصري ایوریسټ ( ایوریسټ ) تلفط د جورج د تخلص ( یورسټ ) سره توپیر لري. د نولسمې پېـړۍ په وروستیو کې ډېرو اروپايي نقشه جوړونکو په غلطۍ سره دا باور درلود چې د غره لپاره یو محلي نوم ګهریشنکار و، یو غر چې د کټمنډا او ایوریسټ تر منځ پروت ده. [۱۵][۱۶][۱۷][۱۸][۱۹][۲۰][۲۱]

د ۱۹۶۰ م لسیزې په لومړیو کې د نیپال حکومت یو نیپالي نوم سګارماتا ( د ایسټ یاداشت ) او یا سګارـ ماتا ( چې په ادبي توګه یې معنا د اسمان خدایي وه ) د دې غره لپاره وټاکه. د ایوریسټ لپاره نیپالي نوم سګارماتا معنا ( په لوي نیلي اسمان کې سر ) و چې د نیپالي لغتونو سګار یعنې ( اسمان ) او متا یعنې ( سر ) څخه اخیستل شوي و. [۲۲][۲۳][۲۴]

نور نومونه

[سمول]
  • د ایکس وی اخیرې څوکه ( د بریټانوي امپراتورۍ سروې لخوا وټاکل شو) .[۲۵][۲۶][۲۷]
  • د ډارجینګ پخواني نوم : ډیوډونګا [۲۸]
  • ګوری شانکر او یا ګوریشانکر په عصري وختونو کې دا نوم د یوې بلې لوړې څوکې لپاره کارول کېده چې ۳۰ میله لېرې ده، خو تر ۱۹۰۰ م کال پورې یو نیم وخت کارول کېده. [۲۹]

سروې

[سمول]

د نولسمې پېـړۍ سروې

[سمول]

په ۱۸۰۲ م کال کې، بریټانیا د هند یوه لویه مثلثاتي سروې پیل کړه تر څو موقعیتونه وټاکي ، لوړځایونه اندازه کړي او د نړۍ د لوړو غرونو نومونه ثبت کړي. دا سروې د هند له سویل څخه پیل شوه، د دې سروې ټیم شمال لورته حرکت وکړ او لوی ټیوډولیټونه ( د اندازه کولو یو ډول الې ) یې کارول چې هر یو ۵۰۰ کیلوګرامه ( ۱.۱۰۰ پونډه ) وزن درلوده او دولس کسانو ته اړتیا وه تر څو دې ته حرکت ورکړي، همدارنګه د امکان تر حده دقیقه اندازه تر سره کړي. دوی تر ۱۸۳۰ م لسیزي د همالیا د غرونو لمنو ته ورسېدل، خو نیپال نه غوښتل چې برتانوي وګړي هېواد ته دننه پرېـږدي ځکه دوی د برتانویانو په ارادو شک درلود. همداراز د سروې کوونکو ډېر وړاندیزونه چې غوښتل یې نیپال ته دننه شي رد شول. [۳۰]

نو له همدې امله بریتانویان اړ شول تر څو له تیری څخه خپل کتنو ته دوام ورکړي، تیری د نيپال په سویل کې یوه سیمه ده چې د همالیا سره موازي ده. په تیری کې حالت د سختو بارانونو او ملاریا له امله ستونزمن او سخت و. له همدې امله د سروې درې افسران د ملاریا له امله مړه شول او دوه نورو بیا د روغتیا د خرابېدو له امله تقاعد واخيست. [۳۰]

په دې توګه په ۱۸۴۷ م کال کې برتانویانو خپلو څېـړنو ته دوام ورکړ او د همالیا لوړې څوکي یې ان له ۲۴۰ کیلومترۍ ( ۱۵۰ میله ) لوړي ارتفاع څخه وڅارلې. همدارنګه موسم د دوي کار د کال اخېري درېيو میاشتو ته راکم کړ. د ۱۸۴۷ م کال په نومبر کې بریتانیايي نقشې جوړونکي اندرو وواو د ساوا جپور له مرکز څخه په ختیځه همالیا کې څو ځله څېـړنې تر سره کړي. کانګچن جونګا په هغه وخت کې د نړۍ تر ټولو لوړه څوکه بلل کېده او هلته شاوخوا ۲۳۰ کیلومتره ( ۱۴۰ میله ) لېري بله څوکه هم یاده کړي. جوهان ارمسټرانګ چې د وواو تر لاس لاندې یې کار کاوو، هم هلته لېري هغه څوکه وليده او د ( بی ) څوکې په نوم یې یاده کړه. [۳۱]

سرچينې

[سمول]
  1. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  2. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  3. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  4. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  5. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  6. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  7. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  8. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  9. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  10. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  11. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  12. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  13. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  14. ↑ Other variants include "Jomo Langma", "Chomo-lungma", "Djomo-lungma", "Jolmo Lungma", and "Chomolongma".[۱۰][۱۱][۱۲][۱۳]
  15. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  16. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  17. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  18. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  19. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  20. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  21. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  22. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  23. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  24. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  25. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  26. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  27. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  28. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  29. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  30. ↑ ۳۰٫۰ ۳۰٫۱ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
  31. ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
"https://ps.wikipedia.org/w/index.php?title=د_ایوریسټ_غـر&oldid=335438" نه اخيستل شوی