Jump to content

د ایران تاریخ

د ويکيپېډيا، وړیا پوهنغونډ له خوا

د ایران تاریخ چې په عام ډول په لویدیځې نړۍ کې د شلمې پیړۍ تر نیمایي پورې د فارس په نوم پېژندل کېده، هغه مخینه په ځان کي رانغاړي چي پر دغه سیمه باندي بېلابیلو اقوامو حکومتونه کړي دي. اوسنی ایران په اصل کي له 1335 کال راهیسي تاریخ لري.

اوسنی ایران چي د پخوانی اریانا (( افغانستان )) برخه ده د نړۍ یو له پخوانیو لویو پرله پسې تمدنونو کور دی چې تاریخي او ښاري استوګنې یې د ۷۰۰۰ مخکئ له میلاد کلونو پوري تاریخ لري.[۱][۲][۳][۴][۵][۶]

ایران د خپلو پخوانیو کلتورونو او سترواکیو د اوږد تاریخ په درلودلو سره د منځنۍ دورې په وروستیو او د عصري دورې په لومړیو کې له سختو کړاوونو سره مخامخ شوی دی. د کوچي ټبرونو ډېریو يرغلونو، چې مشرانو يې په دې هېواد کې واکمني کوله، پر دې هېواد منفي اغېز وکړ.[۷][۸][۹][۱۰][۱۱][۱۲]

مخکینۍ  تاریخچه

[سمول]

د ډبرو لرغونې دوره (paleolithic)

[سمول]

په ایران کې د لرغون پېژندنې لومړني آثار د کاشفرود او ګنج پار په سیمو کې موندل شوي چې ګمان کېږي لرغونوالی یې ۱۰۰۰۰کاله مخکې د ډبرو د لرغونې زمانې منځنۍ دورې پورې ورسېږي. د لرغونو انسانانوله خوا جوړ شوي د موسټریان ډبرې توکي هم موندل شوي دي.[۱۳][۱۴]

د لرغونو انسانانو د ډېریو کلتوري پاتې شویو بقایاوو وخت د ډبرو لرغونې زمانې منځنۍ دورې پورې رسېږي، چې په ځانکړې توګه د زګروس په سیمه کې او لږ یې په مرکزي ایران کې د کوبه، کنجي، بسیتون سمڅ، تمتاما، وارواسي او موندل شووسمڅو کې موندل شوي دي. [۱۵][۱۶]

د ډبرو له نوې دورې تر کالکولیتیک دورې پورې (Neolithic to Chalcolithic)

[سمول]

په ۱۰۰۰۰ مخکې له میلاد نه د چاغه جوولان په څیر ابتدايي کرنیزې ټولنې او په ۸۰۰۰ مخکې له میلاد کې د چوغ بونټ (د ایلام پخواني کلي) په څېر میشت ځایونو سره، په لوېدیځ ایران کې د زګروس د غرونو سیمې او شاوخوا ځایونو کې وده پیل کړه. [۱۷][۱۸][۱۹][۲۰][۲۱][۲۲]

شاوخوا په ورته وخت کې، د خټو لومړني پېژندل شوي لوښي او د انسانانو او ژویو مجسمې چې له سرې خاورې څخه جوړې شوې وې، د ایران په لویدیځ ګنج دره کې رامنځته شوې وې. د نورو لرغونو آثارو تر څنګ د کرمانشاه ولایت په ټیپ سراب کې د ۱۰۰۰۰ کاله مخکې د انسانانو او ژویو مجسمې هم شتون لري.[۲۳][۲۴][۲۵][۲۶]

کلاسیک لرغونوالی

[سمول]

د میډیانو او هخامنشیانو سترواکي (۶۵۰-۳۳۰ مخکې له میلاد)

[سمول]

په ۶۴۶ مخکې له میلاد کې،اشوري پاچا اشوربانیپال سوسا یې لوټ کړ، چې په سیمه کې ایلامي برلاسي پای ته ورسیده. د نږدې ۱۵۰ کلونو راهیسې اشوري پاچایانو شمالي بین النهرین ته نږدې غوښتل چې د ایران په لویدیځ کې د میډیانو قبیلې فتح کړي. [۲۷][۲۸][۲۹]

د اوومې پېړۍ په دویمه نیمایي کې، میډیانو خپله خپلواکي ترلاسه کړه او د دیوسس له خوا یوځای شول. په ۶۱۲ مخکې له میلاد کې، سیکسارس، د دیوسس لمسي او د بابل پاچا نابوپولاسر په اشور برید وکړ او په پای کې یې د اشوریانو پلازمینه نینوا محاصره او په پایله کې یې ویجاړه کړه، چې د نوې-اشوري سترواکۍ د نسکورېدو لامل شو.[۳۰][۳۱]

منځنۍ دوره

[سمول]

د مغول فتح او واکمني (۱۲۱۹-۱۳۷۰)

[سمول]

د مغولو یرغل (۱۲۱۹-۱۲۲۱)

[سمول]

د خوارزمیانو کورنۍ یوازې څو لسیزې د مغولانو تر راتګ پورې دوام وکړ. چنګیز خان مغولان متحد کړل او د هغه په ​​مشرۍ د مغولانو سترواکي په چټکۍ سره څو خواوو ته خپره شوه. په هغه وخت کې د خوارزمیانو سترواکي د علا الدین محمد (۱۲۰۰-۱۲۲۰) په لاس کې وه.

محمد، د چنګیز په څېر، د خپلو ځمکو د پراخولو اراده درلوده او د ایران ډېری برخه یې تر لاسه کړې وه. هغه خپل ځان پاچا اعلان کړ او له عباسي خلیفه الناصر څخه یې د رسمیت پیژندلو غوښتنه وکړه. کله چې خلیفه د هغه دا ادعا رد کړه، علا الدین محمد خپل یو مشر خليفه اعلان کړ او د ناصر د ګوښه کولو ناکامه هڅه یې وکړه.[۳۲]

د عصري دورې پیل

[سمول]

ایران د صفوي سلطنت (۱۵۰۲-۱۷۳۶ز) په دوران کې بیا را ژوندی شو، چې تر ټولو نامتو شخصیت یې لومړی شاه عباس و. ځینې تاریخپوهان صفوي کورنۍ ته د ایران د ملي دولت د بنسټ ایښودلو اعتبار ورکوي.

صفوي سترواکي (۱۵۰۱- ۱۷۳۶ز کلونه)

[سمول]

صفوي کورنۍ د فارس (عصري ایران) یو له مهمو واکمنو سلطنتونو څخه و او «ډېری د فارس د معاصر تاریخ پیل ګڼل کېږي». د مسلمانانو له خوا د فارس تر سوبې وروسته هغوی د فارس پر یوې لویې سترواکۍ واکمني وکړه.[۳۳][۳۴][۳۵][۳۶][۳۷]

صفويانو له ۱۵۰۱ نه تر ۱۷۲۲ ز کال پورې واکمني وکړه (له ۱۷۲۹ نه تر ۱۷۳۶ پورې لنډه بیارغونه تجربه کړه) او په خپل اوج کې، دوی ټول عصري ایران، آذربایجان او ارمنستان، د ګرجستان ډېری برخې، شمالي قفقاز، عراق، کویټ او افغانستان او همدارنګه د ترکیې، سوریې، پاکستان، ترکمنستان او ازبکستان برخې تر کنټرول لاندې راوستلې.[۳۸][۳۹][۴۰][۴۱][۴۲]

د عصري دورې ناوخته

[سمول]

قاجار کورنۍ (۱۷۹۶- ۱۹۲۵ز کلونه)

[سمول]

اغا محمد خان په کورنیو جګړو کې چې د زند وروستي پاچا له مړینې سره پیل شوې وې، بریالی شو. د هغه واکمني د یو مرکزي مشرتوب او متحد ایران د بیا راپورته کېدو لپاره پیژندل کیږي. د نادر شاه له مړینې او د وروستیو زندانو وروسته، د ایران د قفقاز سیمې ډېری سیمې د قفقاز په بېلابېلو خاناتو ویشل شوې وې.[۴۳][۴۴]

له همدې امله، د ایران د اصلي خاورې له خوندي کولو وروسته یې لومړۍ موخه د قفقاز سیمې له ایران سره یوځای کول وو. ګرجستان ته د یوې بشپړې سیمې په سترګه کتل کېده. د اغا محمد خان لپاره، له ایراني سترواکۍ سره د ګرجستان بیا یوځای کېدل د هغې پروسې برخه وه چې شیراز، اصفهان او تبریز یې د هغه تر واکمنۍ لاندې راوستلي وو.[۴۴][۴۵][۴۶]

پهلوي دوره (۱۹۲۵- ۱۹۷۹)

[سمول]

رضا شاه (۱۹۲۵- ۱۹۴۱)

[سمول]

رضا شاه د ۱۹۴۱ ز کال د سپټمبر تر ۱۶مې نیټې پورې نږدې ۱۶ کاله حکومت وکړ، پر ایران باندې د انګلیس- شوروي د یرغل له امله استعفا ته اړ شو. هغه یو استبدادي حکومت رامنځته کړ چې د ملتپالنې، جنګي سیاست، سیکولاریسم او د کمونیزم ضد ارزښتونو سره له سخت سانسور او تبلیغاتو ته یې ارزښت ورکاوه. رضا شاه ډیری ټولنیز-اقتصادي اصلاحات رامنځته کړل. اردو، حکومتي اداره او مالي تنظیمات یې بیا تنظیم کړل.[۴۷][۴۸]

د هغه واکمني، د خپلو پلویانو لپاره «قانون او نظم، انضباط، مرکزي واک او عصري اسانتیاوې - ښوونځي، ریل ګاډي، بسونه، راډیوګانې، سینماګانې او ټیلیفونونه» رامنځته کړل. په هرحال، د هغه د عصري کولو هڅې د «ډیر ګړندي» او «سطحي» په توګه او د هغه د واکمنۍ په وخت کې د «ظلم، فساد، مالیه ورکولو، د اعتبار نشتوالي» سره د «پولیسو ریاستونو ځانګړي امنیت» تر نیوکې لاندې راغی.[۴۹][۵۰][۵۱][۵۲]

معاصره دوره

[سمول]

انقلاب او اسلامي جمهوریت (۱۹۷۹ – اوسنۍ)

[سمول]

د ایران انقلاب چې د اسلامي انقلاب په نوم هم یادیږي، هغه انقلاب و چې ایران یې د شاه محمد رضا پهلوي له مطلقه پاچهۍ څخه د ایت الله روح الله خمیني په مشرۍ په یوه اسلامي جمهوریت بدل کړ، چې د انقلاب له رهبرانو او د اسلامي جمهوریت بنسټ ایښودونکی و.[۵۳][۵۴][۵۵]

ویلی شو چې: موده یې د ۱۹۷۸ کال د جنوري په میاشت کې له لومړنیو لویو مظاهرو سره پیل شوه. او د نوي مذهبي اساسي قانون په تصویب سره پای ته ورسیده- چې له مخې یې آیت الله خمیني د ۱۹۷۹ ز کال په ډسمبر میاشت کې د هیواد ستر رهبر شو.[۵۶]

خمیني (۱۹۷۹-۱۹۸۹زکال)

[سمول]

خمیني له ۱۹۷۹ کال څخه تر ۱۹۸۹ ز کال پورې د جون تر ۳ نیټې پورې د ایران د ستر رهبر په توګه دنده ترسره کړه. دا دوره د خمیني په مشرۍ د یوه مذهبي جمهوریت د انقلاب د پیاوړتیا او له عراق سره د قیمتي او خونړۍ جګړې له امله واکمنه وه.

دې ټینګښت تر ۱۹۸۲-۱۹۸۳ ز کال پورې دوام وکړ، ځکه چې ایران د خپل اقتصاد، پوځ او د حکومتي وسایلو ته د رسېدلو زیانونو او د سیکولرانو، کیڼ اړخو او نورو دودیزو مسلمانانو له خوا مظاهرې او پاڅونونو چې پخوا د انقلابیانو متحدین وو، خو اوس مخالفین دي- په مؤثره توګه وځپل. ډیری سیاسي مخالفین د نوي رژیم له خوا اعدام شول.[۵۷][۵۸][۵۹]

سرچینې

[سمول]
  1. ↑ People, "New evidence: modern civilization began in Iran", 10 Aug 2007 Archived 24 February 2021 at the Wayback Machine., retrieved 1 October 2007
  2. ↑ Azadpour, M "HEGEL, GEORG WILHELM FRIEDRICH". Encyclopædia Iranica.  
  3. ↑ http://www.britannica.com/ebc/article-9371723 Archived 2008-04-29 at the Wayback Machine. Encyclopædia Britannica Concise Encyclopedia Article: Media
  4. ↑ Holland, Tom (2011). Persian Fire: The First World Empire, Battle for the West. United Kingdom: Hachette. ISBN 0748131035.
  5. ↑ David Sacks, Oswyn Murray, Lisa R. Brody; Oswyn Murray; Lisa R. Brody (2005). Encyclopedia of the Ancient Greek World. Infobase Publishing. pp. 256 (at the right portion of the page). ISBN 978-0-8160-5722-1. Archived from the original on 2021-01-26. نه اخيستل شوی 2020-10-17.{{cite book}}: سرچينه ساتل:څونوميز:ليکوالانو نوملړ (link)
  6. ↑ "Largest empire by percentage of world population". Guinness World Records. Archived from the original on 2021-02-09. نه اخيستل شوی 2016-06-10.
  7. ↑ Baten, Jörg (2016). A History of the Global Economy. From 1500 to the Present. Cambridge University Press. p. 214. ISBN 9781107507180.
  8. ↑ R.M. Savory, Safavids, Encyclopedia of Islam, 2nd edition
  9. ↑ "The Islamic World to 1600", The Applied History Research Group, The University of Calgary, 1998 Archived 2008-06-12 at the Wayback Machine., retrieved 1 October 2007
  10. ↑ Iran Islamic Republic Archived 2006-03-16 at the Wayback Machine., Encyclopædia Britannica retrieved 23 January 2008
  11. ↑ Encyclopædia Britannica 23 January 2008 Archived December 15, 2007, at the Wayback Machine.
  12. ↑ Fisher او نور 1991، مم. 329–330.
  13. ↑ Ancient Iran, Encyclopædia Britannica, www.britannica.com
  14. ↑ http://www.pbase.com/k_amj/tehran_museum Archived 2013-07-26 at the Wayback Machine. retrieved 27 March 2008
  15. ↑ J.D. Vigne, J. Peters and D. Helmer, First Steps of Animal Domestication, Proceedings of the 9th Conference of the International Council of Archaeozoology, Durham, August 2002, ISBN 1-84217-121-6
  16. ↑ TRINKAUS, E.; BIGLARI, F. "Middle Paleolithic Human Remains from Bisitun Cave, Iran". Archived from the original on 2016-07-27. نه اخيستل شوی 2021-11-06.
  17. ↑ "Early humans in Iran were growing wheat 12,000 years ago". NBC.news. July 5, 2013. Archived from the original on November 2, 2020. نه اخيستل شوی September 10, 2014.
  18. ↑ Riehl, Simone. "Emergence of Agriculture in the Foothills of the Zagros Mountains of Iran (Supplement)". www.researchgate.net. Archived from the original on 3 May 2019. نه اخيستل شوی 1 March 2015.
  19. ↑ "Excavations at Chogha Bonut: The earliest village in Susiana". Oi.uchicago.edu. Archived from the original on 25 July 2013. نه اخيستل شوی 21 June 2013.
  20. ↑ Hole, Frank (20 July 2004). "NEOLITHIC AGE IN IRAN". Encyclopedia Iranica. Encyclopaedia Iranica Foundation. 
  21. ↑ "Iran, 8000–2000 BC". The Timeline of Art History. The Metropolitan Museum of Art. October 2000. Archived from the original on 2001-03-05. نه اخيستل شوی 2008-08-09.
  22. ↑ http://www.pbase.com/k_amj/tehran_museum Archived 2013-07-26 at the Wayback Machine. retrieved 27 March 2008
  23. ↑ The Archaeology of Elam: Formation and Transformation of an Ancient Iranian State – by D. T. Potts, Cambridge University Press, 1999-07-29 – page 46–47 – ISBN 0521563585 hardback
  24. ↑ "Penn Museum – University of Pennsylvania Museum of Archaeology and Anthropology". Archived from the original on 2008-12-16.
  25. ↑ Xinhua, "New evidence: modern civilization began in Iran", 10 Aug 2007 Archived 23 November 2016 at the Wayback Machine., retrieved 1 October 2007
  26. ↑ K. Kris Hirst. "Chogha Mish (Iran)". Archived from the original on 2013-11-06. نه اخيستل شوی 2010-06-11.
  27. ↑ "Iran, 1000 BC–1 AD". The Timeline of Art History. The Metropolitan Museum of Art. October 2000. Archived from the original on 2021-01-25. نه اخيستل شوی 2008-08-09.
  28. ↑ Medvedskaya, I.N. (January 2002). "The Rise and Fall of Media". International Journal of Kurdish Studies. BNET. Archived from the original on 2008-03-28. نه اخيستل شوی 2008-08-10.
  29. ↑ "Iran, 1000 BC–1 AD". The Timeline of Art History. The Metropolitan Museum of Art. October 2000. Archived from the original on 2021-01-25. نه اخيستل شوی 2008-08-09.
  30. ↑ Urartu – Lost Kingdom of Van Archived 2015-07-02 at the Wayback Machine.
  31. ↑ "Urartu Civilization – All About Turkey". Archived from the original on 2015-07-01. نه اخيستل شوی 2015-06-18.
  32. ↑ "Iran". Encyclopædia Britannica. 
  33. ↑ "SAFAVID DYNASTY". Encyclopædia Iranica. 
  34. ↑ Helen Chapin Metz. Iran, a Country study. 1989. University of Michigan, p. 313.
  35. ↑ Emory C. Bogle. Islam: Origin and Belief. University of Texas Press. 1989, p. 145.
  36. ↑ Stanford Jay Shaw. History of the Ottoman Empire. Cambridge University Press. 1977, p. 77.
  37. ↑ Andrew J. Newman, Safavid Iran: Rebirth of a Persian Empire, I.B. Tauris (March 30, 2006).
  38. ↑ "Ismail Safavi" Archived 2019-07-25 at the Wayback Machine. Encyclopædia Iranica.
  39. ↑ Richard Tapper. "Shahsevan in Safavid Persia", Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 37, No. 3, 1974, p. 324
  40. ↑ Lawrence Davidson, Arthur Goldschmid, A Concise History of the Middle East, Westview Press, 2006, p. 153
  41. ↑ "Safavid Dynasty" Archived 2008-01-20 at the Wayback Machine., Britannica Concise. Online Edition 2007
  42. ↑ R.M. Savory, Safavids, Encyclopedia of Islam, 2nd edition
  43. ↑ Fisher او نور 1991، م. 328.
  44. ↑ ۴۴٫۰ ۴۴٫۱ Mikaberidze 2011، م. 409.
  45. ↑ Lang, David Marshall (1962), A Modern History of Georgia, p. 38. London: Weidenfeld and Nicolson.
  46. ↑ Fisher او نور 1991، م. 329.
  47. ↑ The Columbia Encyclopedia, Sixth Edition: Reza Shah Archived 2009-02-01 at the Wayback Machine.
  48. ↑ Michael P. Zirinsky; "Imperial Power and Dictatorship: Britain and the Rise of Reza Shah, 1921–1926", International Journal of Middle East Studies 24 (1992), 639–663, Cambridge University Press
  49. ↑ Ervand, History of Modern Iran, (2008), p.91
  50. ↑ The Origins of the Iranian Revolution by Roger Homan. International Affairs, Vol. 56, No. 4 (Autumn, 1980), pp. 673–677.کينډۍ:Jstor
  51. ↑ Richard W. Cottam, Nationalism in Iran, University of Pittsburgh Press, ISBN o-8229-3396-7
  52. ↑ Bakhash, Shaul, Reign of the Ayatollahs : Iran and the Islamic Revolution by Shaul, Bakhash, Basic Books, c1984, p.22
  53. ↑ Islamic Revolution Archived 2011-06-29 at the Wayback Machine., Iran Chamber.
  54. ↑ Ruhollah Khomeini Archived 2007-10-08 at the Wayback Machine., Encyclopædia Britannica.
  55. ↑ The Iranian Revolution Archived 2016-10-10 at the Wayback Machine..
  56. ↑ Iran Islamic Republic Archived 2006-03-16 at the Wayback Machine., Encyclopædia Britannica.
  57. ↑ Encyclopedia of Islam and Muslim World, Thomson Gale, 2004, p.357 (article by Stockdale, Nancy, L.)
  58. ↑ Keddie, Modern Iran, (2006), p.241
  59. ↑ "Iranian Government Constitution, English Text". Archived from the original on 2010-11-23.
"https://ps.wikipedia.org/w/index.php?title=د_ایران_تاریخ&oldid=318453" نه اخيستل شوی