د اتومي انرژۍ نړیوال اژانس/موسسه
د اتومي انرژۍ نړیواله موسسه (IAEA) یو نړیوال سازمان دی چې له هستهيي انرژۍ څخه د سولهییزې ګټې اخیستنې د عامولو او د هستهيي وسلو په ګډون یې د هرې نظامي موخې لپاره له کارونې څخه د مخنیوي په لټه کې دی. دا سازمان په ۱۹۵۷ کال کې د ملګرو ملتونو په سازمان کې دننه د یو خپلواک سازمان په توګه رامنځته شو؛ که څه هم دا سازمان د خپل بنسټ اېښودونکي تړون پهواسطه اداره کېږي، دواړو د ملګرو ملتونو عمومي اسامبلۍ او د امینت شورا ته راپور ورکوي او مرکزي دفتر يې د اتریش په ویانا کې د ملګرو ملتونو په دفتر کې دی. [۱][۲]
د اتومي انرژۍ نړیواله موسسه د هستهيي وسلو په ځانګړي ډول د مخکښو اتومي قدرتونو متحده ایالاتو او شوروي اتحاد تر منځ کړکېچ په اړه د زیاتېدونکې نړیوالې اندېښنې په ځواب کې رامنځته شوه. د متحده ایالاتو ولسمشر ډوایټ ډیویډ ایزنهاور د «سولې لپاره اتومونه» وینا له طریقه په نړۍ کې د هستهيي تکنالوژۍ او سرچينو پر پراختیا د څار لپاره د یو نړیوال سازمان د رامنځته کولو غوښتنه وکړه، چې د اتومي انرژۍ د نړیوالې موسسې د رامنځته کولو د ګړندیتوب امتیاز ورکول کېږي، د هغه تړون د ۱۹۵۷ کال د جولای په ۲۹مه د متحده ایالاتو کې تر تصویب وروسته لازمالاجرا شو. [۳]
د اتومي انرژۍ نړیواله موسسه په ټوله نړۍ کې د یو نړیوال سازمان په توګه له هستهيي تېکنالوژۍ او هستهيي انرژۍ څخه د سولهییزې ګټې اخیستنې په برخه کې د علمي او تخنیکي همکارۍ لپاره کار کوي. دا د اتومي انرژۍ، ساینس او تېکنالوژۍ د سولهییزې کارونې د پراختيا د هڅونې لپاره څو برنامې خوندي کوي؛ د هستهيي تېکنالوژۍ او هستهيي موادو د ناسمې ګټې اخیستنې پر وړاندې د نړیوالو تدابیرو رامنځته کول او د هستهيي سټندردونو (د وړانګو د خپراوي پر وړاندې د خوندیتوب په ګډون) د خوندیتوب لوړوالی او پلي کول او هستهيي امنیت. دا سازمان همدارنګه د هستهيي علومو په برخه کې څېړنې کوي او د نړۍ ټولو هېوادونو په ځانګړې توګه د پرمختګ په حال کې هېوادونو ته د هستهيي تېکنالوژۍ په برخه روزنیز او تخنیکي ملاتړ وړاندې کوي.[۴]
په ۱۹۶۸ کال کې د اتومي وسلو د نه پراختیا تړون تر تصویب وروسته، ټول غیر اتومي قدرتونه اړ دي چې له IAEA سره چې پر هستهيي برنامو د څار او د هستهيي تاسیساتو د ارزونې واک لري، د خوندیتوب د یو تړون په اړه مذاکره وکړي. په ۲۰۰۵ کال کې د اتومي انرژۍ نړیوالې ادارې او د هغې اداري مشرتابه، عمومي رئیس محمد البرادعي د خپلو هڅو او د پوځي موخو لپاره له هستهيي انرژۍ څخه د ګټې اخیستنې د مخنیوي لپاره او له دې څخه ډاډ ترلاسه کول چې هستهيي انرژي د سولهییزو موخو لپاره په تر ټولو خوندي ممکنه لار کې کارول کېږي د نوبل د سولې جایزه تر لاسه کړه. [۵]
ماموریتونه[سمول]
IAEA په عمومي ډول درې اصلې ماموریتونه لري:
- سولهییزه ګټه اخیستنه: د غړو هېوادونو پهواسطه د هستهيي انرژۍ د سولهییزې ګټې اخیستنې عامول
- خوندیتوبونه/ساتنې: د خوندیتوبونو جوړول چې د پوځي موخو لپاره د هستهيي انرژۍ نه کارول تایید کړي او
- اتومي خونديتوب: د هستهيي خوندیتوب لپاره د لوړو خوندي سټندردونو عامول [۶]
سولهییزه ګټه اخیستنه[سمول]
د IAEA تړون د دویمې مادې پر اساس د IAEA موخې «په ټوله نړۍ کې د سولې، روغتیا او سوکالۍ لپاره د اتومي انرژۍ د ونډې ګړندي کول او پراخول» او دا «ډاډ ترلاسه کول... چې د هغې لهخوا تیارې شوې مرستې یا غوښتنې او د هغې تر څار یا کنترول لاندې په هېڅ داسې لار کې نه کارول کېږي چې پوځې موخې پر مخ بوځي». په دې برخه کې د درېیمې مادې سره د هغې لومړنۍ دندې د غړو هېوادونو لپاره د موادو، خدماتو، تجهیزاتو او اسانتیاوو د خوندي کولو یا وړاندې کولو لپاره د څېړنې او پراختيا هڅول او د علمي او تخنیکي معلوماتو او روزنې د تبادل دودول دي. [۷]
د IAEA له شپږو څانګو/دیپارتمنتونو څخه درې يې په عمده ډول له هستهيي انرژۍ څخه د سولهییزې ګټې اخیستنې د دودولو مسول دي. د هستهيي انرژۍ څانګه غړو هېوادونو ته د هستهيي انرژۍ او د هستهيي سونګ دورې په اړه د مشورې او خدمتونو پر وړاندې کولو تمرکز لري. د اتومي علومو او کاربردي علومو څانګه د IAEA له غړو هېوادونو سره د اوبو، انرژۍ، روغتیا، د ژوند تنوع او کرنې په برخه کې د غیر اتومي برېښنا او اېزوتوپ تخنیکونو پر کارولو تمرکز لري. د تخنیکي همکاریو څانګه د ملي، سیمهییزو او سیمو تر منځ پروژو له طریقه د روزنې، تخصصي ماموریتونو، ساینسي تبادلو او تجهیزاتو د وړاندې کولو پهواسطه مستقیمې همکارۍ وړاندې کوي. [۸][۹][۱۰]
خوندیتوبونه[سمول]
د IAEA قانون دویمه ماده د اژانس دوه اړخیزې موخې چې د اتومي انرژۍ سولهییزه ګټه اخیستنه او «له دې څخه ډاد ترلاسه کول دي چې د اژانس لهخوا وړاندې شوې مرستې او یا د هغه په نظارت کې غوښتنې د امکان تر کچې د هېڅ ډول پوځي موخې د پر مخ وړلو لپاره نه کارول کېږي». د دغې کار د ترسره کولو لپاره د IAEA د قانون د درېمې مادې په پنځمه شمېره (III.A.5) کې دا اجازه ورکړل شوې چې «داسې اداري خوندیتوبونه رامنځته او پلي کړي چې د دغې ادارې له خوا د وړاندې شویو موادو، خدماتو، تجهیزاتو، تاسیساتو او اطلاعاتو له خوندیتوب څخه ډاډ ترلاسه کړي او د دغې ادارې تر څار او کنترول لاندې غوښتنې په هېڅ ډول داسې لار کې نه کارول کېږي چې کومه پوځي موخه پر مخ یوسي؛ او دا چې د یو اړخیز یا څو اړخیز تړون له مخې د غړو یا د یو دولت غوښتنې په هغه هېواد کې د اتومي انرژۍ اړوند د هر فعالیت پر وړاندې دا خوندیتوبونه پلي کړي.» [۱۱]
د خوندیتوب څانګه د هېوادونو د هستهيي اعلامیو د سموالي او بشپړوالي د تایید لپاره د طرحه شویو تخنیکي اقداماتو له طریقه د دغه ماموریت د ترسره کولو مسولیت لري. [۱۲]
هستهيي امنیت[سمول]
IAEA امنیت د خپلو درېیو اصلي لومړیتوبونو څخه د یو په توګه طبقهبندي کوي. چې په ۲۰۱۱ کال کې يې د خپلې ۳۵۲ میلیون یورو (۴۶۹ میلیون ډالر) عادي بودیجې ۸.۹ سلنه برخه د حوادثو پر وړاندې د کارخونو د امنیت لپاره مصرف کړه. سرچینې يې په دوو نورو لومړیتوبونو کې مصرفیږي: تخنیکي همکاري او د اتومي وسلو له پراختیا څخه مخنیوی. [۱۳]
IAEA پهخپله وايي چې دا په ۱۹۸۶ کال کې د اوکراین چرنوبیل ښار ته نږدې د هستهيي بټۍ د چاودېدو او غميزې په ځواب کې پیل شوه، IAEA د هستهيي امنیت په برخه کې خپلې هڅې بیا دوه چنده کړې. IAEA وايي چې د جاپان په فوکو شیما کې د فوکو شیما تر غمیزې وروسته هم همداسې وشول. [۱۴][۱۵]
د ۲۰۱۱ کال په جون کې د IAEA رئیس وویل چې هغه «په اتومي برېښناکوټ کې د نړیوال امنیت د پیاوړتیا د ارزونې لپاره له خپل پلان څخه پراخ ملاتړ لري چې د جاپان د فوکوشیما ناورین په څېر پېښو له بیا پېښېدلو څخه مخنیوی کوي». په ټوله نړۍ کې په اتومي بټيو کې ارزول شوې امنیتي ارزونې د IAEA لهخوا سازمان شوې او وړاندیز شوې دي. [۱۶]
تاریخچه[سمول]
په ۱۹۵۳ کال کې د متحده ایالاتو ولسمشر ډوایټ ډیویډ ایزنهاور د «سولې لپاره اتومونه» په نوم خپله وینا کې د ملګرو ملتونو په عمومي اسامبلۍ کې له اتومي انرژۍ (هستهيي ځواک) څخه د سولهییزې ګټې اخیستنې د تنظیم او دودولو لپاره د یو نړیوال سازمان د رامنځته کولو وړاندیز وکړ. متحده ایالاتو د ۱۹۵۴ کال په سېپټمبر کې د فیزیلي موادو د کنترول لپاره چې د هستهیی انرژۍ یا هستهيي وسلو د جوړولو لپاره کارېدلی شي د یوې نړیوالې موسسې/اژانس د رامنځته کولو وړاندیز وکړ. دا اژانس یو ډول «اتومي بانک» رامنځته کوي. [۱۷][۱۸]
سرچينې[سمول]
- ↑ "History" (په انګلیسي ژبه کي). IAEA. 2016-06-08. د لاسرسينېټه ۰۸ سپټمبر ۲۰۲۲. الوسيط
|CitationClass=تم تجاهله (مساعدة) - ↑ IAEA Factsheet, Archived 13 April 2016 at the Wayback Machine., Review Conference of the Parties to the Treaty on the Non-Proliferation of Nuclear Weapons (2015)
- ↑ "History" (په انګلیسي ژبه کي). IAEA. 2016-06-08. د لاسرسينېټه ۰۸ سپټمبر ۲۰۲۲. الوسيط
|CitationClass=تم تجاهله (مساعدة) - ↑ "International Atomic Energy Agency | Britannica". www.britannica.com (په انګلیسي ژبه کي). د لاسرسينېټه ۰۸ سپټمبر ۲۰۲۲. الوسيط
|CitationClass=تم تجاهله (مساعدة) - ↑ Nations, United. "2005 - International Atomic Energy Agency (IAEA) and Mohamed ElBaradei". United Nations. الوسيط
|CitationClass=تم تجاهله (مساعدة) - ↑ "The IAEA Mission Statement". IAEA. د لاسرسينېټه ۲۹ جنوري ۲۰۱۲. الوسيط
|CitationClass=تم تجاهله (مساعدة) - ↑ "The Statute of the IAEA". IAEA. 2 June 2014. الوسيط
|CitationClass=تم تجاهله (مساعدة) - ↑ "About the Nuclear Energy Department". IAEA. د لاسرسينېټه ۲۹ جنوري ۲۰۱۲. الوسيط
|CitationClass=تم تجاهله (مساعدة) - ↑ "Nuclear Techniques for Development and Environmental Protection". IAEA. د اصلي آرشيف څخه پر ۲۲ فبروري ۲۰۱۲ باندې. د لاسرسينېټه ۲۹ جنوري ۲۰۱۲. الوسيط
|CitationClass=تم تجاهله (مساعدة) - ↑ "About Technical Cooperation". IAEA. د لاسرسينېټه ۲۹ جنوري ۲۰۱۲. الوسيط
|CitationClass=تم تجاهله (مساعدة) - ↑ "The Statute of the IAEA". IAEA. 2 June 2014. الوسيط
|CitationClass=تم تجاهله (مساعدة) - ↑ "What We Do". IAEA. د لاسرسينېټه ۲۹ جنوري ۲۰۱۲. الوسيط
|CitationClass=تم تجاهله (مساعدة) - ↑ Jonathan Tirone (9 December 2011). "UN Atomic Agency Funds Anti-Terrorism, Not Safety". Bloomberg News. Bloomberg. الوسيط
|CitationClass=تم تجاهله (مساعدة) - ↑ "IAEA Nuclear Safety Action Plan Approved by General Conference". International Atomic Energy Agency. 22 September 2011. د لاسرسينېټه ۰۲ نومبر ۲۰۱۳. الوسيط
|CitationClass=تم تجاهله (مساعدة) - ↑ Fischer, David (1997). History of the International Atomic Energy Agency: The First Forty Years (PDF). Vienna, Austria: International Atomic Energy Agency. د کتاب پاڼي 2, 108–109. د کتاب نړيواله کره شمېره 978-92-0-102397-1. مؤرشف (PDF) من الأصل في ۱۶ سپټمبر ۲۰۰۳.
The Three Mile Island accident and especially the Chernobyl disaster persuaded governments to strengthen the IAEA's role in enhancing nuclear safety.
الوسيط|CitationClass=تم تجاهله (مساعدة) - ↑ Sylvia Westall and Fredrik Dahl (24 June 2011). "IAEA Head Sees Wide Support for Stricter Nuclear Plant Safety". Reuters. الوسيط
|CitationClass=تم تجاهله (مساعدة) - ↑ Fischer, David (1997). History of the International Atomic Energy Agency: The First Forty Years (PDF). International Atomic Energy Agency. د کتاب نړيواله کره شمېره 978-92-0-102397-1. مؤرشف (PDF) من الأصل في ۱۶ سپټمبر ۲۰۰۳. الوسيط
|CitationClass=تم تجاهله (مساعدة) - ↑ Brittain, John (22 June 2015). "The International Atomic Energy Agency: Linking Nuclear Science and Diplomacy". Science and Diplomacy. الوسيط
|CitationClass=تم تجاهله (مساعدة)