ختیځ پروس

ختیځ پروس (په جرمني: Ostpreußen، داسې تلفط کېږي [ˈɔstˌpʁɔʏsn̩]، پولنډي: Prusy Wschodnie؛ لیتوانیايي: Rytų Prūsija؛ لاتیني: Borussia orientalis؛ روسي: Восточная Пруссия؛ رومانیایايي: Vostóchnaya Prússiya) د ۱۷۷۳ او ۱۸۲۹ او بیا له ۱۸۷۸ ز څخه د پروس پاچهۍ یو ولایت و. له ۱۸۷۱ ز کال څخه راپه دېخوا دا پاچهي په خپله د جرمني ټولواکۍ یوه برخه وه. ختیځ پروس د لومړۍ نړیوالې جګړې څخه بیا تر ۱۹۴۵ز کال پورې د وېمار جمهوریت "د پروس آزاد آیالت" و. د دېپلازمېنه کانېکسبرګ (نننی کالینینګراد) و. ختیځ پروس د پروس سیمې او سوېل ختیځ بالتیک ساحل اصلي برخه وه.

د بالیتیک پخوانیو پروسانو ډېری پلرنۍ ځمکې په ختیځ پروس کې وې. د ۱۳مې پېړۍ په بهیر کې، ځایی پروسان د صلیبي تیوټانیک شوالیوله خوا فتح کړای شول. د ځایی بالت اوسېدونکي د فتحې څخه وروسته ورو ورو عیسویت ته اوښتل. په راتلونکو پېړیو کې د جرمني کولو او مستعمره کولو له لارې، جرمنيان پدې سیمه کې لاسبرې قومي ډله وه، او ماسوریان او لیتوانیایان بیا لږکي وو. د ۱۳مې پېړۍ څخه راوروسته ختیځ پروس د تیوتانیک شوالیو رهباني آیالت و. په ۱۴۶۶ز کال کې د تارن له دویمې سولې وروسته، دا سیمه د پولنډ پاچا، ملکیت وګرځېده. په ۱۵۲۵ز کال کې، له پروس سره په بیعت سره، دا ولایت د پروس دوک مېشتې شوه. زړه پروسۍ ژبه په ۱۷مه پېړۍ یا د ۱۸مې پېړۍ به پیل کې له منځه ولاړه.

دا چې دوک مېشتې د سپېڅلې رومي ټولواکی د واک له دایرې څخه بهر وه، نو د براندېنبورګ شاهزاده ټاکوونکو دا توان درلود چې خپل ځانونه په ۱۷۰۱ ز کال کې "پاچا" وبولي. په ۱۷۷۲ز کال کې د پولنډ-لیتوانیا مشترک المنافع په لومړي وېش کې د لوېدیځ شاهي پروس د ضمیمه کولو څخه وروسته، ختیځ (دوک مېشتي) پروس د پروس دولت له پاتې سیمو سره د ځمکې له لارې نښلېدلی و چې بیا په راتلونکي کال (۱۷۷۳م) کې د ولایت په توګه په رسمیت وپېژندل شول. د ۱۸۲۹ او ۱۸۷۸ ز کلونو تر منځ، د ختیځ پروس ولایت د لویدیځ پروس سره یوځای شو او پدې توګه یې د پروس ولایت رامنځته کړ.

د پروس پاچهي په ۱۸۷۱ ز کال کې له جوړېدو وروسته د جرمني ټولواکۍ مخکښ دولت شو. د لومړۍ نړیوالې جګړې وروسته، د وارسای تړون لویدیځ پروس، پولنډ ته وروبښلو او ختيځ پرون یې د ویمار جرمني برخه کړ (د نوي پولنډ دهلیز ختیځ پروس له نور جرمني څخه جلا کړ، او ورپسې د مېېمل سیمه په ۱۹۲۳ ز کال کې لیتوانیا راجلا او له ځان سره یوځای کړه. په ۱۹۴۵م کال کې په دویمه نړیواله جګړه کې د نازي جرمني له ماتې وروسته، د جوزف سټالین په ټینګار، جنګ ځپلی پروس د شوروي اتحاد او د پولنډ ولسی جمهوریت (وارمیان-ماسوریان سلطنت) تر منځ ووېشل شو. داسې چې په شوروی اتحاد کې کالیننګراد ابلاست د روسیې شوروي فډراټیف سوسیالیست جمهوریت او د لیتوانیا د کلېپېدا سیمې برخه شوه. د پایتخت نوم چې کونېسبرګ و، په ۱۹۴۶زکال کې کالینینګراد ته واړول شو. د جرمني ډېری وګړي د جګړې پر مهال له دې ولایت څخه تخلیه شول او نور چې پاتې وو بیا د دویمې نړیوالې جګړې څخه لنډمهال وروسته له دې ځایه وشړل شول. د اټکل له مخې، ۳۰۰۰۰۰ کسان د جکړې پر مهال د بمباریو، په جګړه کې له ولایت څخه د دفاع پر مهال او یا هم د سره پوځ له ناوړه چلند او یا له لوږې، یخنۍ او ناروغیو مړه شول.

مخینه

د ماسویا د لومړي دوک کونارډ په هڅونه، ټیوټانیک شوالیو په ۱۳مه پېړۍ کې پروس لاندې کړ او هلته یې د زړو پروسانو د ادارې په موخه رهباني دولت رامنځته کړ. په شمال کې د سیمو زاړه پروسي او په سوېل کې پولنډي نومونه ورو ورو په جرمني واوړول شول. د پولنډي پومېراینا او کدانسک/دانزیک او لویدیځې لیوانتیا د اشغال په ګډون، د شوالیو پراختیاپاله سیاستونو دوی د پولنډ له پاچاهۍ سره په شخړه واړول او په ګڼو جګړو کې یې راونښلول چې په پایله کې یې د پولنډ-لیتوانیا-ټیوټانیک جګړه رامنځته شوه. پدې جګړه کې د پولنډ او لیتوانیا متحدو لښکرو په ۱۴۱۰ ز کال د ګرونوالډ (تانېنبرګ) په جګړه کې ټیوټانیک نظم ته ماتې ورکړه. دې ماتې د ۱۴۶۶ز کال د تارن په دویم تړون کې رسمیت وموند، دیارلس کلنې جګړې ته یې د پای ټکی کېښود او د پومېرانیا/پومېرېلیا پخوانۍ پولنډۍ سیمه د پولنډ تر کنټرول لاندې پاتې شوه. له وارمیا سره یوځای، دوی د شاهي پروس ولایت رامنځته کړ. ختيځ پروس د شوالیو تر واکمنۍ لاندې پاتې شو خو ملکیت یې له پولنډ سره و. د پولنډ د پاچاهانو له لوري د ۱۴۶۶ او ۱۵۲۵ ز کال ترتیبتوبه د سپېڅلې رومي ټولواکۍ له لوري ونه منل شول، او همدا شان د ټیوټانیک شوالیو مخکینۍ لاسته راوړنې هم تایید نشوې.

ټیوټانیک نظم هغه مهال ختیځ پروس له لاسه ورکړ چې د براندېنبرګ-انسباک ستر استاد البرټ لوتېرانیزم ته واوښت او په ۱۵۲۵ز کال کې یې د ټیوټانیک نظم د پروس څانګه سیکولره کړه. البرټ هم ځان ته د پروس دوک مېشتې د لومړي دوک خطاب وکړ او هم یې ځان له پروس سره د بیعت له لارې د پولنډ د تخت مالک وګاڼه. والټر وان کرونبرګ، راتلونکی ستر استاد، په ۱۵۳۰ن کال کې د آګسبورک د رژیم ځخه وروسته د پروس په مالک ملقب شو، خو نظم بیا هېڅکڷه د دې سیمې ملکیت ترلاسه نکړ. په ۱۵۶۹م کال کې، د برندېنبرګ د مارګراویېت د شهزاده ټاکوونکو هوهېنزولېرن د البرت د زوی، ضعیف النفس البرټ فریډرېک سره نائب السلطنه شول. 

د پروس واکمن، د تیوتانیک نظم (Teutonic Order) ستر استاد درېیم ماکسیمیلین، د ټولواک دویم ماکسیمیلین زوی په ۱۶۱۸ز کال کې مړ شو. کله چې ماکسیمیلین مړ شو، د البرټ سلسلسه له منځه ولاړه او د پروس دوک مېشتې د برندېنبرګ ټاکوونکو ته ورسېده او براندېنبورګ-پروس یې رامنځته کړ. په ۱۶۵۵ز کال کې د سویډن لخوا د پولنډ له اشغال څخه په ګټې اخیستنې، او د سیمې د واکمن په توګه د پولنډۍ پاچاهۍ پر وړاندې د خپل مکلفیت د ترسره کولو پر ځای، ټاکوونکي او ډوک فرېډرېک ویلیم له سويډنی لښکرو او ورپسې د وېهلاو، لابیئاو او اولیویا تړونونو سره یوځای شو او پدې ترتیب یې په ۱۶۶۰م کال کې د پروس پر دوک مېشتې د پولنډ پاچا حاکمیت له منځه یووړ. دې زورواک پلوه ټاکوونکي (شهزاده) د پروس لوړې شتمنۍ هم تر خپل واک لاندې راوستې.

د ولایت تاریخ یې

د پروس پاچهي

که څه هم برندېنبورګ د سپېڅلې رومي ټولواکۍ یوه برخه وه، خو د پروس ځمکې په دې ټولواکۍ کې نه راتللې او د تیوتانیک نظم د لویو استادانو (Teutonic Order grandmasters) له لوري چې د ټولواک تر صلاحیت لاندې ول، اداره کېدې. د هسپانیې د ځایناستۍ په جګړه کې د ټولواک لومړي لیوپولډ د ملاتړ په بدل کې، درېیم الکټور فریډرېک ته اجازه ورکړل شوه چې په ۱۷۰۱ کال کې ځان "د پروس پاچا" وټاکي. دا نوې پاچاهي چې د هوهېنزولرن کورنۍ لخوا اداره کېده، د پروس د پاچاهۍ په توګه وپېژندل شوه. د "پروس پاچاهۍ" نوم کرار کرار د براندېنبورګ-پروس د ډېری سیمو لپاره وکارول شو. د لاستر حقوقي شخصیت د توپیر په پار، د پروس پخوانی دوک مېشتې Altpreußen ("زوړ پروس")، د پروس ولایت، او یا "ختیځ پروس" وبلل شو.

د ۱۷۰۹-۱۷۱۱ په وبا طاعون او قحطۍ کې د زړې پروسۍ ژبې د وروستیو ویوونکو په ګډون، د ختیځ پروس نږدې یوه پر درېیمه برخه خلک مړه شول.