جان ګرينليف وايټير

جان ګرينليف وايټير
(انګلیسي: John Greenleaf Whittier)
جان ګرينليف وايټير
د شخص معلومات
پيدايښت	۱۷ ډيسمبر ۱۸۰۷
مړینه	7 سپټمبر 1892 (85 کاله)
هديره	ماساچوست
تابعیت	د امریکا متحده ایالات
ګوند	جمهوري غوښتونکی ګوند (متحده ایالات)
عملي ژوند
کار/مسلک	ليکوال شاعر خبريال
کاروونکي ژبه(ي)	انگليسي
لاسليک
جان ګرينليف وايټير
ويبپاڼه
	مخ پر IMDB باندې

جان ګرينليف وايټير (۱۸۰۷ ډسمبر ۱۷ – ۱۸۹۲ سپټمبر ۷) امريکايي کوېکر (د ملګرو ټولنې غړی) شاعر او په متحده ايالتونو کې د غلامۍ د له منځه وړلو ملاتړی و. وايټير چې په پرله پسې ډول د جګړې پلوي شاعر په توګه لېست کې شامل شو، له سکاتلېنډي شاعر روبرت برنس “Robert Burns” څخه اغېزمن شوی و. وايټير په ځانګړي ډول د غلامۍ ضد ليکنو او همدارنګه د خپل ۱۸۶۶ ز کال د “Snow-Bound” کتاب له امله د يادونې وړ دی.

ژوند ليک

د ژوند لومړي وختونه او کار

جان ګرينليف وايټير د ماساچوسيتس په هاورهېل “Haverhill” کې د دوی په کليوالي کور کې د ۱۸۰۷ ز کال د ډسمبر پر ۱۷ نېټه زېږېدلی دی. پلار يې جان او مور يې ابيګالي (هسسي) وايټير نومېدل. منځنی نوم يې فکر کېږي، چې د نوموړي د پروتستانت فرانسوي نيکونو “feuillevert” معنا لري. هغه له خپل مور او پلار، يو ورور او دوه خويندو، مورنۍ ترور (خاله)، کاکا او د زيارت کوونکو له يو ثابت بهیر او کروندې لپاره له ګومارل شويو شرکتونو يا مرستو سره پر يوه بزګره کورنۍ کې لوی شو. د يو هلک په توګه جوته وه، چې وايټير د رنګ ړوند و او د رسېدلو يا پخو او اومه توتانو تر منځ يې توپير نه شو کولی. کرونده يې ډېره ګټوره نه وه او يوازې د کروندې د پر مخ وړلو لپاره پوره پيسې وې. نوموړی په خپله هم د کروندې له سخت کار څخه خلاص نه و او له په خپل ټول ژوند کې له ناسمې روغتيايي او فزيکي کمزورۍ څخه وکړېده. که څه هم لږې رسمي زده کړې يې ترلاسه کړې، مګر يو حريص يا لېوال لوستونکی و چې د کويکريزم په اړه يې د خپل پلار شپږ کتابونه ولوستل. د يادو کتابونو لارښوونې په پای کې د نوموړي د نظريې بنسټ شو. وايټير له خپل مذهب او په ځانګړي ډول د انسان دوستۍ پر اصالت، خواخوږۍ او ټولنيزې ځواب وينه باندې د هغه له فشار څخه خورا اغېزمن و.  

وايټير لومړنی شخص و، چې د يو ښوونکي له لورې شاعرۍ ته وروپېژندل شو. د نوموړي خور ماري وايټير “Mary Whittier” د هغه له اجازې څخه پرته د نيوبريپورټ “Newburyport” خپلواکو مطبوعاتو “Free Press” ته د هغه لومړی شعر ولېږه او د يادې رسنۍ مدير ويليم للويد ګاريسن “William Lloyd Garrison” د «الوهيت» په نوم ياد شعر د ۱۸۲۶ ز کال د جون پر ۸ نېټه خپور کړ. ګاريسن او همدارنګه يو بل سيممه ايز مدير وايټير په نوې پرانېستل شوې “Haverhill Academy” کې ګډون ته وهڅاوه. وايټير د ښوونځي لوستلو لپاره د پيسو برابرولو په موخه د يو څه وخت لپاره بوټ ګنډونکی یا موچي شو او د ښوونځي له ادارې سره يې داسې راکړه ورکړه هم وشوه، چې د روزنې د اداينې په بدل کې به له کروندې څخه خواړه ورکوي. نوموړي له خپلې دويمې دورې څخه مخکې د يوې کوټې په هغه ښوونځي کې د ښوونکي په توګه د خدمت کولو له لارې د خپلې روزنې په موخه پيسې تر لاسه کړې، چې اوس د ماساچوسيتس ميريمېک “Merrimac” سيمه ده. هغه له ۱۸۲۷ څخه تر ۱۸۲۸ ز کال پورې “Haverhill Academy” ولوستله او يوازې په دوه دورو کې يې د عالي ليسې زده کړې بشپړې کړې.

وايټير په ۱۸۲۸ ز کال کې د لومړي ځل لپاره د نيل “Neal” د مجلې له لارې له کره کتونکي جان نيل “John Neal” له لورې د خپل کار له امله په عمومي ډول د پام وړ وستايل شو. وايټير د زوړ يا سپين ږيري او ثابت ليکوال نظريې ته ارزښت ورکړ او ژمنه يې وکړه، چې: «که چېرې نيل د دې له امله زما ليکنه خوښه نه کړي، چې زه په اړه کې د سوداګرۍ يا پيسو ګټلو وږی يم؛ نو زه به شاعري او د ادبي مزاج اړوند هر څه پرېږدم». د ۱۸۲۹ ز کال په يو ليک کې نيل هغه (وايټير) ته وويل چې: «ټينګار وکړه او زه ډاډه يم چې ته په هر ډول چې وي، خپله نېکه بدله به تر لاسه کړې». د “Rachel Dyer” په نوم د نيل د ۱۸۲۸ ز کال ناول وايټير هيله مند کړ، چې په خپلو کيسو او شعرونو کې د نوي انګلېنډ کوډې يا جادو جوړ کړي.

ګاريسن نوموړي ته د ملي انسان دوستۍ “National Philanthropist” د مدير دنده ورکړه، چې بوسټن مېشت اعتدال اونيزه وه. په مديريت کې له يو لړ بدلون څخه لږه موده وروسته ګاريسن يو ځل بيا بوسټن کې د «امريکايي توليدونکي:American Manufacturer» اونيزې د مدير په توګه وټاکه. وايټير د ولسمشر اندريو جېکسن “President Andrew Jackson” ښکاره نقاد و او په ۱۸۳۰ ز کال په هارټفورډ، کننيکټيکټ “Hartford, Connecticut” کې د نوي انګلېنډ د اونيزې کتنې “New England Weekly Review” نامتو مدير و، چې په نوي انګلېنډ کې د وېګ ډلې تر ټولو نفوذ لرونکی ژورنال و. نوموړي په ورته وخت کې په ۱۸۳۸ ز کال د نوي انګلېنډ مجله “The New England Magazine” کې د ورمونټانو د ۱۷۷۹ ز کال سندره “The Song of the Vermonters, 1779” هم  خپره کړه. ياد شعر د نږدې شپږ کالونو لپاره په تېروتنې سره د ايتن الين “Ethan Allen” ګڼل کېده. وايټير په ۱۸۵۸ ز کال کې د نوموړي ليکوالي ومنله.

د غلامۍ د له منځه وړلو فعاليت

د ۱۸۳۰ لسيزې پر مهال وايټير د سياست لېوال شو، مګر د ۲۵ کلنۍ په عمر يې له پارلماني ټاکنو څخه وروسته له عصبي کمزورۍ څخه ورنځېده او بېرته کور ته ستون شو. ۱۸۳۳ ز کال د نوموړي لپاره د بدلون ټکی و. يو ځل بيا يې له ګاريسن سره اړيکې راژوندۍ کړې او خپل موخې ته د رسېدلو لپاره د غلامۍ د له منځه وړلو احساس د ځوان کوېکر هڅول پيل کړل.

وايټير په ۱۸۳۳ ز کال کې د «عدالت او غوره والی» په نوم د غلامۍ ضد پمفلېټ خپور کړ او له همدې ځای څخه يې د خپل ژوند راتلونکي شل کالونه د غلامۍ د له منځه وړلو موخې ته ځانګړي کړل. د نوموړي مخالفې رسالې يا پمفلېټ د هغه ټولې هيلې ځکه ړنګې کړې، چې د نوموړي د سمدستي ازادۍ غوښتنې شمالي سوداګر او سويلي باداران دواړه ورسره په دښمنۍ کې واچول، مګر د هغه دليل يا موخې پر وړاندې يې د وايټير ژمنتيا هم کره کړه، چې نوموړي په اخلاقي ډول سمه او په ټولنيز ډول اړينه وګڼله. نوموړی د غلامۍ ضد امريکايي ټولنې “American Anti-Slavery Society” بنسټګر غړی و او د ۱۸۳۳ ز کال د غلامۍ ضد اعلاميه يې هم لاسليک کړه، چې نوموړي زياتره وخت د خپل ژوند تر ټولو ګټور کار وګڼه.

د وايټير سياسي وړتوب (مهارت) نوموړی د ريبار په توګه ګټور کړ او د غلامۍ له منځه وړلو انګېزه يا موخه کې د غلامۍ ضد پارلماني مشرانو د يو ځای کېدلو لېوالتيا يې خورا ارزښتناکه وه. نوموړي له ۱۸۳۵ څخه تر ۱۸۳۸ ز کال پورې په پراخه کچه شمال کې سفر وکړ، ناستو کې يې ګډون وکړ، رايې يې تر لاسه کړې، ولس ته يې وينا وکړه او سياستپوهانو ته يې ريباري وکړه. وايټير د خپل دې کار له امله د توندو ځوابونو مناسبه برخه تر لاسه کړه، څو ځلې پرې ډله ايز بريد وشو، په تيږو وويشتل شو او له ښار څخه وشړل شو.

هغه له ۱۸۳۸ څخه تر ۱۸۴۰ ز کال پورې په فلادلفيا کې د “Pennsylvania Freeman” مدير و، چې په شمال کې د غلامۍ ضد مخکښه ورځپاڼه وه او وار له مخه د ملي څېړونکې “National Enquirer” په نوم پېژندل کېده. د ۱۸۳۸ ز کال په می کې يادې خپرونې يا نشريې خپل دفترونه پر شمالي شپږمه کوڅه “North Sixth Street” باندې نوي پرانېستل شوي پنسلوانيا هال “Pennsylvania Hall” ته ولېږدول، چې د لېږد بهير يې د غلامۍ پلوې پارېدلې ډلې له لورې د لومړنۍ ودانۍ له سوځولو څخه لږه موده وروسته پېښ شو.

په ۱۸۳۸ ز کال کې د “New Hampshire” چارلس جي اتيرټون “Charles G. Atherton” پينځه پرېکړه ليکونه وړاندې کړل. ياد پرېکړه ليکونه د نوي پرېکړه ليک په توګه تصويب او رامنځته شوي وو، چې له هغو بحثونو څخه يې د کانګرس مخنيوی وکړ چې د غلامۍ د پای ته رسولو يادونه يې وکړه. کانګرس ياد پرېکړه ليکونه د ۱۸۳۸ ز کال د ډسمبر پر ۱۲ نېټه تاييد کړل، چې د “Atherton Gag” په توګه وپېژندل شول. وايټير نوموړی (اتيرټون) د غلامۍ د له منځه وړلو په اړه خپلو زياتو شعرونو کې د بد يا بې ارزښته شخص په توګه ياد کړ، چې ځان يې د غلامي پلوي سويل څخه د خپلو ديموکرات ملګرو په مرسته خورا نږدې متحد کړی و. د خولې ورپټولو “Gag” قاعده تر ۱۸۴۴ ز کال پورې د پلي کېدلو وړ وه، چې له يادې نېټې څخه وروسته د جان کوېنسي ادامس “John Quincy Adams” د يوې هڅې په واسطه د مقننه مجلس له لورې ناقانونه شوه.

د ۱۸۳۰ لسيزې په پای کې د غلامۍ د له منځه وړلو خوځښت په ماتېدو پيل وکړ. وايټير پر خپله دې عقيده باندې کلک ودرېد، چې له سياسي هڅې څخه لرې اخلاقي عمل بې ګټې و. نوموړی پوه شو، چې بريا د اخلاقي هڅونې تر څنګ قانوني بدلون هم غوښته. دې نظريې په يوازې ځان له ګاريسن څخه يو تريخ بېلتون وزېږوه او وايټير په ۱۸۳۹ ز کال د “Liberty Party” بنسټګر غړی شو. په ۱۸۴۰ ز کال يې لندن کې د غلامۍ ضد نړيواله ناسته کې ګډون وکړ.