د ژوند تاریخ

د ويکيپېډيا، وړیا پوهنغونډ له خوا

د ژوند تاریخ په ځمکه کې هغه بهیر څېړي چې له مخې یې ژوندي او فوسیلي ارګانیزمونه د ژوند له لومړیو تر نن پورې تکامل کړی. ځمکه شاوخوا ۴.۵ میلیارده کاله وړاندې جوړه شوې وه (ګیګانم لپاره په لنډه توګه Ga کارول کېږي) او شواهد وړاندې کوي چې ژوند د ۳.۷ ګیګانم مخکې رامنځته شوی. که څه هم د ۴.۱  تر ۴.۲۸ ګیګانم پورې د ژوند ځینې شواهد شته خو د نوموړو فوسیلونو د احتمالي غیر بیولوژیکي جوړښت له امله جنجالي پاتې دي.    [۱][۲][۳][۴][۵][۶]

د اوسنیو ټولو پېژندل شویو ډولونو ترمنځ ورته والی دا په ګوته کوي چې دوی د تکامل پروسې له لارې له یو مشترک اصل او نسب څخه جلا شوي دي. اوس مهال نږدې ۱ تریلیون ډولونه په ځمکه کې ژوند کوي چې یوازې ۱.۷۵ نه تر ۱.۸ میلیون یې نومول شوي او ۱.۸ میلیونه یې په مرکزي ډیټابیس کې مستند شوي دي. دا اوسنۍ ژوندۍ ډولونه د ټولو ډولونو له یوې سلنې تر کمو استازیتوب کوي چې په ځمکه یې تر اوسه ژوند کړی. [۷][۸][۹][۱۰][۱۱][۱۲][۱۳] 

د ژوند لومړني شواهد د بایوجینک کاربن نښو نښانو او د ستراتولایټ فوسیلونو څخه چې د لویدیځ ګرینلند څخه ۳.۷ میلیارد کلنو زړو رسوبي ډبرو کې موندل شوي، لاس ته راځي. په ۲۰۱۵ کال کې په لویدیځه اسټرالیا کې د ۴.۱ میلیارد کلن زړو ډبرو کې د "بایوتیک ژوند پاتې شوني" وموندل شول. د ۲۰۱۷ زکال په مارچ میاشت کې په ځمکه کې احتمالاً د ژوند د بیلګو تر ټولو پخواني احتمالي شواهد د فوسیل شویو مایکرو ارګانیزمونو په شکل کې په اړه راپور ورکړل شو چې د کاناډا د کیوبیک په نووواګیتوق کمربند کې د اوبو د تودوخې په خروجي رسوباتو کې و موندل شول چې ممکن ۴.۸ میلیارده کاله د مخه یې ژوند کړی وي چې د سمندرونو له جوړښت څخه چې ۴.۴ میلیارد کاله وړاندې دی او د ځمکې له جوړښت څخه چې ۴.۵۴ میلیارد کاله وړاندې دی، لږ وروسته دی. [۱۴][۱۵][۱۶][۱۷][۱۸][۱۹][۲۰]

د ارکیان دورې په لمړیو کې د باکتریاوو او ارشیا مایکروبیل لایې د ژوند برلاسې بڼه وه او داسې فکر کېږي چې د ژوند د تکامل ډېر لوی پړواوونه په دې چاپېریال کې ترسره شوي دي. د فوتوسنتزیز تکامل، شاوخوا ۳.۵ ګیګانم، په پایله کې په اتموسفیر کې د غیر ضروري محصول، اکسیجن، د راټولیدو لامل شوی، چې د اکسیجن سره د ترکیب د لویې پیښې لامل کېږي، چې شاوخوا ۲.۴ ګیګانم کې پیل شو. د اکرایوتس (د هجرې ارګانونه له مغلقو حجرو سره) لومړني شواهد د ۱.۸۵ ګیګانم کاله تاریخ لري. خو دوی ممکن مخکې شته وو، کله چې په خپل میتابولیزم کې د اکسیجن څخه کار واخیست، د دوی تنوع ګړندۍ شوه. وروسته، د ۱.۷ ګیګانم شاوخوا، کثیرالحجروي ژوندی موجودات د مختلفو حجرو سره چې ځانګړې دندې ترسره کوي را څرګند شول. جنسي تکثیر، چې د نارینه او ښځینه تکثري حجرو د یو ځای کېدو بهیر دی (بالغې حجرې یا ګامت) څو زایګوټ رامنځته کړي، د القاح په نوم یادیږي او غیر جنسي تکثیر د دې برعکس دی چې د ډېری میکروسکوبي ارګانیزمونو لپاره د تکثیر لومړنۍ طریقه ده او نږدې ټول ایوکریاتیک (چې په کې حیوانات او نباتات شامل دي) په کې شامل دي. خو د جنسي تکثیر اصل او تکامل د بیولوژي پوهانو لپاره یوه معما پاتې ده که څه هم دا د یو عام اصل او نسب څخه رامنځته شوې چې یو واحد حجره لرونکی ایوکاریاتیک ډول دی. بای لتېریا، هغه حیوانات چې کیڼ او ښي اړخ لري د یو بل تصویرونه دي، 555 میلیون کاله وړاندې څرګند شول. [۲۱][۲۲][۲۳][۲۴][۲۵][۲۶][۲۷][۲۸]

الجی ډوله کثیر الحجروي ځمکني نباتات حتی شاوخوا یو میلیارد کاله دمخه اټکل شوي، که څه هم شواهد انګېري چې مایکرو ارګانیزمونه لږ تر لږه ۲.۷ ګیګانم د مخه ځمکني لومړني ایکوسیستمونه جوړوي. داسې انګیرل کېږي چې مایکرو ارګانیزمونو د اوردوویشین په دوره کې د ځمکې د نباتاتو د پیل لپاره لاره هواره کړې وي. د ځمکې نباتات دومره بریالي وو چې فکر کېږي دوی د وروسته د یوونین د انقراض (له منځه تلو) له پېښې سره مرسته کړې وي. (داسې ښکاري چې د علت او معلول اوږده سلسله د اریکایوپتریس ونې د لرغونو اثارو په بریالیتوب کې شامل وي، د کاربن دای اکساید (CO2) کچه یې راټیټه کړه، چې د نړیوال یخوالي او د بحر د سطحې ټیټیدو لامل شو. د اریکایوپتریس ریښې د خاورې پراختیا ته وده ورکوي چې بیا د ډبرې سولولو ته وده ورکوي او ورپسې غذايي موادو ورکه ښايي د الجی د ودې لامل شوي وي چې په پایله کې د اکسیجن د کمښت پیښې رامنځته شوې چې د سمندري ژوو د مړینې لامل کېږي. سمندرې ډولونو د وروستي ډیونین له منځه تلو لومړني قربانیان وو. [۲۹][۳۰][۳۱]

ایدیاکارا دورې بوټي د دې دورې په ترځ کې څرګندېږي، په داسې حال کې چې د نورو عصري فایلم سره سم، فقاریه ژوي د کمبیرین چاودنې پرمهال شاوخوا ۵۲۵ میلیون کاله وړاندې پیدا شوي. د پرمیان د دورې په جریان کې، د تي لرونکو ژوو د اجدادو په ګډون، ساېنپسېد په ځمکه باندې مسلط شول، خو د دې ډلې ډېری برخه ۲۵۲ میلیون کاله په خوا د پرمیان – تریاسیک دورې د انقراض په پېښه کې له منځه لاړل. د دې ناورین څخه د بېرته راګرځېدو په ترڅ کې، آرکوسور د ځمکې تر ټولو پراخه فقاریه لرونکي شول؛ د ارکوسور یوې ډلې، ډیناسور، د جوراسیک او کریتاسیوس دورې واکمني وکړه. وروسته له دې چې د کریتاسیوس-پیالوجین د دورې د انقراض پېښه ۶۶ میلیون کاله وړاندې غیر الوتونکي ډیناسور له منځه یوړل، تی لرونکي په اندازه او ډول کې ګړندی وده وکړه. دا ډول ډله ییزو انقراضونو ممکن د ژوندیو نویو ډلو ته د ډولونو د فرصتونو په چمتو کولو سره وده او تکامل ګړندۍ کړی وي.    [۳۲][۳۳][۳۴][۳۵][۳۶][۳۷][۳۸][۳۹][۴۰]

د ځمکې لومړنی تاریخ[سمول]

په ځمکه کې موندل شوې تر ټولو زړې اسماني ډبرې  ټوټې شاوخوا ۴.۵۴ میلیارده کاله عمر لری. دا، چې په اصل کې د لرغونو سربو د زیرمو د نیټې دوه چنده دي، د ځمکې اټکل شوی عمریې په هغه وخت کې ټاکلی دی. سپوږمۍ د ځمکې د پوټکي یا قشر په څېر ورته جوړښت لري خو د ځمکې په څېر د اوسپنې بډایه هسته نه لري. ډېری ساینس پوهان فکر کوي چې د ځمکې له رامنځته کېدو شاوخوا ۴۰ میلیون کاله وروسته د مریخ په اندازه له یو (جسم) سره یې ټکر وکړ او په مدار کې یې د پوټکي یا قشر مواد وغورځول چې سپوږمۍ یې جوړه کړه. بله نظریه دا ده چې ځمکه او سپوږمۍ په ورته وخت کې سره یوځای کېدل خو ځمکه چې د سپوږمۍ په پرتله خورا قوي جاذبه یې لرله او په سیمه کې نږدې ټولې د اوسپنې ذرې یې جذب کړې.    [۴۱][۴۲]

تر ۲۰۰۱ کال پورې، په ځمکه کې موندل شوې ترټولو پخوانۍ ډبرې شاوخوا ۳.۸ میلیارد کاله زړې وې، مخکښو ساینس پوهانو اټکل وکړ چې تر هغه وخت پورې د ځمکې سطحه ټوټه شوې وه او دې ترتیب دوی د ځمکې د تاریخ دغې برخې ته د هدیان نوم ورکړ. خو، د ۴.۴ ګیګانم د زبرکان جوړ شویو د ډبرو شننې ښیي چې د ځمکې د قشر له جوړیدو څخه شاوخوا ۱۰۰ میلیون کاله وروسته د ځمکې قشر ټینګ شو او دې سیارې په چټکۍ سره سمندرونه او اتموسفیر ترلاسه کړل څو وکړای شي د ژوند د ملاتړ توان ولري.   [۴۳][۴۴][۴۵][۴۶][۴۷][۴۸]

له سپوږمۍ څخه شواهد ډاګیزه کوي چې له ۴ تر ۳.۸ ګیګانم پورې د لمریز نظام له جوړیدو څخه د پاتې شونو (زبالې) ناوخته درنې بمبارۍ سره مخ شوې او ځمکه باید د قوي جاذبې له امله درنه بمباري تجربه کړې. په داسې حال کې چې په ځمکه کې له ۴ څخه تر ۳.۸ ګیګانم پورې مستقیم شواهد نشته خو اړینه نه ده چې فکر وکړي چې ځمکه هم د دې ناوخته درنې بمبارۍ له خوا اغېزمنه شوې نه وه. دې پېښې ممکن هرډول پخوانۍ اتموسفیر او سمندرونه له منځه وړي وي. په دې حالت کې ګازونو او اوبو د اسمانی جسمونو د لګیدلو له امله ممکن د دوی ځای په ځای کولو کې مرسته کړې وي، که څه هم په ځمکه کې د اورغورځوونکو څخه د ګازونو خپرېدل لږترلږه نیمه برخه چمتو کوي. خو که د ځمکې لاندې مایکروبیل ژوند تر دې اندازې پورې وده کړې وای، دا به د بمبارۍ څخه ژوندی پاتې شوی وای. [۴۹][۵۰][۵۱][۵۲][۵۳]

سرچينې او ياداښتونه[سمول]

  1. ↑ Pearce, Ben K.D.; Tupper, Andrew S.; Pudritz, Ralph E.; et al. (March 1, 2018). "Constraining the Time Interval for the Origin of Life on Earth". Astrobiology. 18 (3): 343–364. arXiv:1808.09460. Bibcode:2018AsBio..18..343P. doi:10.1089/ast.2017.1674. ISSN 1531-1074. PMID 29570409. S2CID 4419671. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  2. ↑ Rosing, Minik T. (January 29, 1999). "13C-Depleted Carbon Microparticles in >3700-Ma Sea-Floor Sedimentary Rocks from West Greenland". Science. 283 (5402): 674–676. Bibcode:1999Sci...283..674R. doi:10.1126/science.283.5402.674. ISSN 0036-8075. PMID 9924024. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  3. ↑ Ohtomo, Yoko; Kakegawa, Takeshi; Ishida, Akizumi; et al. (January 2014). "Evidence for biogenic graphite in early Archaean Isua metasedimentary rocks". Nature Geoscience. 7 (1): 25–28. Bibcode:2014NatGe...7...25O. doi:10.1038/ngeo2025. ISSN 1752-0894. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  4. ↑ Papineau, Dominic; De Gregorio, Bradley T.; Cody, George D.; et al. (June 2011). "Young poorly crystalline graphite in the >3.8-Gyr-old Nuvvuagittuq banded iron formation". Nature Geoscience. 4 (6): 376–379. Bibcode:2011NatGe...4..376P. doi:10.1038/ngeo1155. ISSN 1752-0894. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  5. ↑ Bell, Elizabeth A.; Boehnke, Patrick; Harrison, T. Mark; et al. (November 24, 2015). "Potentially biogenic carbon preserved in a 4.1 billion-year-old zircon" (PDF). Proceedings of the National Academy of Sciences. 112 (47): 14518–14521. Bibcode:2015PNAS..11214518B. doi:10.1073/pnas.1517557112. ISSN 0027-8424. PMC 4664351. PMID 26483481. مؤرشف (PDF) من الأصل في ۱۳ فبروري ۲۰۲۰. د لاسرسي‌نېټه ۱۴ فبروري ۲۰۲۰. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  6. ↑ Nemchin, Alexander A.; Whitehouse, Martin J.; Menneken, Martina; et al. (July 3, 2008). "A light carbon reservoir recorded in zircon-hosted diamond from the Jack Hills". Nature. 454 (7200): 92–95. Bibcode:2008Natur.454...92N. doi:10.1038/nature07102. ISSN 0028-0836. PMID 18596808. S2CID 4415308. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  7. ↑ Futuyma 2005
  8. ↑ Dybas, Cheryl; Fryling, Kevin (May 2, 2016). "Researchers find that Earth may be home to 1 trillion species" (Press release). Alexandria, VA: National Science Foundation. News Release 16-052. مؤرشف من الأصل في ۰۴ مې ۲۰۱۶. د لاسرسي‌نېټه ۱۱ ډيسمبر ۲۰۱۶. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  9. ↑ Chapman 2009.
  10. ↑ "Catalogue of Life: 2019 Annual Checklist". Species 2000; Integrated Taxonomic Information System. 2019. د لاسرسي‌نېټه ۱۶ فبروري ۲۰۲۰. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  11. ↑ Stearns او Stearns 1999، ص. x.
  12. ↑ McKinney 1997، ص. 110.
  13. ↑ (په November 8, 2014 باندې). Prehistory's Brilliant Future. "A version of this article appears in print on Nov. 9, 2014, Section SR, Page 6 of the New York edition with the headline: Prehistory's Brilliant Future."
  14. ↑ Rosing, Minik T. (January 29, 1999). "13C-Depleted Carbon Microparticles in >3700-Ma Sea-Floor Sedimentary Rocks from West Greenland". Science. 283 (5402): 674–676. Bibcode:1999Sci...283..674R. doi:10.1126/science.283.5402.674. ISSN 0036-8075. PMID 9924024. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  15. ↑ Ohtomo, Yoko; Kakegawa, Takeshi; Ishida, Akizumi; et al. (January 2014). "Evidence for biogenic graphite in early Archaean Isua metasedimentary rocks". Nature Geoscience. 7 (1): 25–28. Bibcode:2014NatGe...7...25O. doi:10.1038/ngeo2025. ISSN 1752-0894. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  16. ↑ Nutman, Allen P.; Bennett, Vickie C.; Friend, Clark R.L.; et al. (September 22, 2016). "Rapid emergence of life shown by discovery of 3,700-million-year-old microbial structures" (PDF). Nature. 537 (7621): 535–538. Bibcode:2016Natur.537..535N. doi:10.1038/nature19355. ISSN 0028-0836. PMID 27580034. S2CID 205250494. مؤرشف من الأصل في ۰۲ جنوري ۲۰۲۰. د لاسرسي‌نېټه ۱۷ فبروري ۲۰۲۰. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  17. ↑ (په October 19, 2015 باندې). Hints of life on what was thought to be desolate early Earth. Associated Press.
  18. ↑ Bell, Elizabeth A.; Boehnke, Patrick; Harrison, T. Mark; et al. (November 24, 2015). "Potentially biogenic carbon preserved in a 4.1 billion-year-old zircon" (PDF). Proceedings of the National Academy of Sciences. 112 (47): 14518–14521. Bibcode:2015PNAS..11214518B. doi:10.1073/pnas.1517557112. ISSN 0027-8424. PMC 4664351. PMID 26483481. مؤرشف (PDF) من الأصل في ۱۳ فبروري ۲۰۲۰. د لاسرسي‌نېټه ۱۴ فبروري ۲۰۲۰. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  19. ↑ Dodd, Matthew S.; Papineau, Dominic; Grenne, Tor; et al. (March 2, 2017). "Evidence for early life in Earth's oldest hydrothermal vent precipitates" (PDF). Nature. 543 (7643): 60–64. Bibcode:2017Natur.543...60D. doi:10.1038/nature21377. ISSN 0028-0836. PMID 28252057. S2CID 2420384. مؤرشف (PDF) من الأصل في ۱۳ فبروري ۲۰۲۰. د لاسرسي‌نېټه ۱۸ فبروري ۲۰۲۰. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  20. ↑ (په March 1, 2017 باندې). Scientists Say Canadian Bacteria Fossils May Be Earth's Oldest. "A version of this article appears in print on March 2, 2017, Section A, Page 9 of the New York edition with the headline: Artful Squiggles in Rocks May Be Earth's Oldest Fossils."
  21. ↑ Nisbet, Euan G.; Fowler, C.M.R. (December 7, 1999). "Archaean metabolic evolution of microbial mats". Proceedings of the Royal Society B. 266 (1436): 2375–2382. doi:10.1098/rspb.1999.0934. ISSN 0962-8452. PMC 1690475. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  22. ↑ Anbar, Ariel D.; Yun, Duan; Lyons, Timothy W.; et al. (September 28, 2007). "A Whiff of Oxygen Before the Great Oxidation Event?". Science. 317 (5846): 1903–1906. Bibcode:2007Sci...317.1903A. doi:10.1126/science.1140325. ISSN 0036-8075. PMID 17901330. S2CID 25260892. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  23. ↑ Knoll, Andrew H.; Javaux, Emmanuelle J.; Hewitt, David; et al. (June 29, 2006). "Eukaryotic organisms in Proterozoic oceans". Philosophical Transactions of the Royal Society B. 361 (1470): 1023–1038. doi:10.1098/rstb.2006.1843. ISSN 0962-8436. PMC 1578724. PMID 16754612. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  24. ↑ Fedonkin, Mikhail A. (March 31, 2003). "The origin of the Metazoa in the light of the Proterozoic fossil record" (PDF). Paleontological Research. 7 (1): 9–41. doi:10.2517/prpsj.7.9. ISSN 1342-8144. S2CID 55178329. د اصلي (PDF) آرشيف څخه پر ۲۶ فبروري ۲۰۰۹ باندې. د لاسرسي‌نېټه ۰۲ سپټمبر ۲۰۰۸. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة); الوسيط |archiveurl= و |archive-url= تكرر أكثر من مرة (مساعدة); الوسيط |archivedate= و |archive-date= تكرر أكثر من مرة (مساعدة)
  25. ↑ Bonner, John Tyler (January 7, 1998). "The origins of multicellularity". Integrative Biology. 1 (1): 27–36. doi:10.1002/(SICI)1520-6602(1998)1:1<27::AID-INBI4>3.0.CO;2-6. ISSN 1757-9694. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  26. ↑ Otto, Sarah P.; Lenormand, Thomas (April 1, 2002). "Resolving the paradox of sex and recombination". Nature Reviews Genetics. 3 (4): 252–261. doi:10.1038/nrg761. ISSN 1471-0056. PMID 11967550. S2CID 13502795. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  27. ↑ Letunic, Ivica; Bork, Peer. "iTOL: Interactive Tree of Life". Heidelberg, Germany: European Molecular Biology Laboratory. د لاسرسي‌نېټه ۲۱ جولای ۲۰۱۵. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  28. ↑ Fedonkin, Mikhail A.; Simonetta, Alberto; Ivantsov, Andrei Yu. (January 1, 2007). "New data on Kimberella, the Vendian mollusc-like organism (White Sea region, Russia): palaeoecological and evolutionary implications" (PDF). Geological Society Special Publications. 286 (1): 157–179. Bibcode:2007GSLSP.286..157F. doi:10.1144/SP286.12. ISSN 0375-6440. S2CID 331187. مؤرشف (PDF) من الأصل في ۱۱ اگسټ ۲۰۱۷. د لاسرسي‌نېټه ۱۸ فبروري ۲۰۲۰. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  29. ↑ Strother, Paul K.; Battison, Leila; Brasier, Martin D.; et al. (May 26, 2011). "Earth's earliest non-marine eukaryotes". Nature. 473 (7348): 505–509. Bibcode:2011Natur.473..505S. doi:10.1038/nature09943. ISSN 0028-0836. PMID 21490597. S2CID 4418860. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  30. ↑ Beraldi-Campesi, Hugo (February 23, 2013). "Early life on land and the first terrestrial ecosystems". Ecological Processes. 2 (1): 1–17. doi:10.1186/2192-1709-2-1. ISSN 2192-1709. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  31. ↑ Algeo, Thomas J.; Scheckler, Stephen E. (January 29, 1998). "Terrestrial-marine teleconnections in the Devonian: links between the evolution of land plants, weathering processes, and marine anoxic events". Philosophical Transactions of the Royal Society B. 353 (1365): 113–130. doi:10.1098/rstb.1998.0195. ISSN 0962-8436. PMC 1692181. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  32. ↑ Jun-Yuan, Chen; Oliveri, Paola; Chia-Wei, Li; et al. (April 25, 2000). "Precambrian animal diversity: Putative phosphatized embryos from the Doushantuo Formation of China". Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. 97 (9): 4457–4462. Bibcode:2000PNAS...97.4457C. doi:10.1073/pnas.97.9.4457. ISSN 0027-8424. PMC 18256. PMID 10781044. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  33. ↑ D-G., Shu; H-L., Luo; Conway Morris, Simon; et al. (November 4, 1999). "Lower Cambrian vertebrates from south China" (PDF). Nature. 402 (6757): 42–46. Bibcode:1999Natur.402...42S. doi:10.1038/46965. ISSN 0028-0836. S2CID 4402854. د اصلي (PDF) آرشيف څخه پر ۲۶ فبروري ۲۰۰۹ باندې. د لاسرسي‌نېټه ۲۲ جنوري ۲۰۱۵. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة); الوسيط |archiveurl= و |archive-url= تكرر أكثر من مرة (مساعدة); الوسيط |archivedate= و |archive-date= تكرر أكثر من مرة (مساعدة)
  34. ↑ Hoyt, Donald F. (February 17, 1997). "Synapsid Reptiles". ZOO 138 Vertebrate Zoology (Lecture). Pomona, CA: California State Polytechnic University, Pomona. د اصلي آرشيف څخه پر ۲۰ مې ۲۰۰۹ باندې. د لاسرسي‌نېټه ۲۲ جنوري ۲۰۱۵. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  35. ↑ Barry, Patrick L. (January 28, 2002). Phillips, Tony (المحرر). "The Great Dying". Science@NASA. Marshall Space Flight Center. مؤرشف من الأصل في ۱۰ اپرېل ۲۰۱۰. د لاسرسي‌نېټه ۲۲ جنوري ۲۰۱۵. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  36. ↑ Tanner, Lawrence H.; Lucas, Spencer G.; Chapman, Mary G. (March 2004). "Assessing the record and causes of Late Triassic extinctions" (PDF). Earth-Science Reviews. 65 (1–2): 103–139. Bibcode:2004ESRv...65..103T. doi:10.1016/S0012-8252(03)00082-5. د اصلي (PDF) آرشيف څخه پر ۲۵ اکتوبر ۲۰۰۷ باندې. د لاسرسي‌نېټه ۲۲ اکتوبر ۲۰۰۷. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  37. ↑ Benton 1997
  38. ↑ Fastovsky, David E.; Sheehan, Peter M. (March 2005). "The Extinction of the Dinosaurs in North America" (PDF). GSA Today. 15 (3): 4–10. doi:10.1130/1052-5173(2005)015<4:TEOTDI>2.0.CO;2. ISSN 1052-5173. مؤرشف (PDF) من الأصل في ۲۲ مارچ ۲۰۱۹. د لاسرسي‌نېټه ۲۳ جنوري ۲۰۱۵. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  39. ↑ (په June 20, 2007 باندې). Dinosaur Extinction Spurred Rise of Modern Mammals. National Geographic News. National Geographic Society
  40. ↑ Van Valkenburgh, Blaire (May 1, 1999). "Major Patterns in the History of Carnivorous Mammals". Annual Review of Earth and Planetary Sciences. 27: 463–493. Bibcode:1999AREPS..27..463V. doi:10.1146/annurev.earth.27.1.463. ISSN 1545-4495. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  41. ↑ Dalrymple 1991
  42. ↑ Galimov, Erik M.; Krivtsov, Anton M. (December 2005). "Origin of the Earth—Moon system". Journal of Earth System Science. 114 (6): 593–600. Bibcode:2005JESS..114..593G. CiteSeerX = 10.1.1.502.314 10.1.1.502.314. doi:10.1007/BF02715942. ISSN 0253-4126. S2CID 56094186. د لاسرسي‌نېټه ۲۲ فبروري ۲۰۲۰. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  43. ↑ (په September 25, 2008 باندې). Oldest Rocks on Earth Found. Live Science. Imaginova
  44. ↑ Dalrymple 1991
  45. ↑ Cohen, Barbara A.; Swindle, Timothy D.; Kring, David A. (December 1, 2000). "Support for the Lunar Cataclysm Hypothesis from Lunar Meteorite Impact Melt Ages". Science. 290 (5497): 1754–1756. Bibcode:2000Sci...290.1754C. doi:10.1126/science.290.5497.1754. ISSN 0036-8075. PMID 11099411. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  46. ↑ "Early Earth Likely Had Continents And Was Habitable" (Press release). Boulder, CO: University of Colorado. November 17, 2005. د اصلي آرشيف څخه پر ۲۴ جنوري ۲۰۱۵ باندې. د لاسرسي‌نېټه ۲۳ جنوري ۲۰۱۵. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  47. ↑ Cavosie, Aaron J.; Valley, John W.; Wilde, Simon A.; Edinburgh Ion Microprobe Facility (July 15, 2005). "Magmatic δ18O in 4400–3900 Ma detrital zircons: A record of the alteration and recycling of crust in the Early Archean". Earth and Planetary Science Letters. 235 (3–4): 663–681. Bibcode:2005E&PSL.235..663C. doi:10.1016/j.epsl.2005.04.028. ISSN 0012-821X. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  48. ↑ Garwood, Russell J. (2012). "Patterns In Palaeontology: The first 3 billion years of evolution". Palaeontology Online. 2 (Article 11): 1–14. مؤرشف من الأصل في ۰۹ ډيسمبر ۲۰۱۲. د لاسرسي‌نېټه ۲۵ فبروري ۲۰۲۰. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  49. ↑ Cohen, Barbara A.; Swindle, Timothy D.; Kring, David A. (December 1, 2000). "Support for the Lunar Cataclysm Hypothesis from Lunar Meteorite Impact Melt Ages". Science. 290 (5497): 1754–1756. Bibcode:2000Sci...290.1754C. doi:10.1126/science.290.5497.1754. ISSN 0036-8075. PMID 11099411. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  50. ↑ (په July 24, 2002 باندې). Evidence for Ancient Bombardment of Earth. Space.com. Imaginova
  51. ↑ Valley, John W.; Peck, William H.; King, Elizabeth M.; et al. (April 1, 2002). "A cool early Earth" (PDF). Geology. 30 (4): 351–354. Bibcode:2002Geo....30..351V. doi:10.1130/0091-7613(2002)030<0351:ACEE>2.0.CO;2. ISSN 0091-7613. PMID 16196254. د لاسرسي‌نېټه ۱۳ سپټمبر ۲۰۰۸. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  52. ↑ Dauphas, Nicolas; Robert, François; Marty, Bernard (December 2000). "The Late Asteroidal and Cometary Bombardment of Earth as Recorded in Water Deuterium to Protium Ratio". Icarus. 148 (2): 508–512. Bibcode:2000Icar..148..508D. doi:10.1006/icar.2000.6489. ISSN 0019-1035. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  53. ↑ Scalice, Daniella (May 20, 2009). Fletcher, Julie (المحرر). "Microbial Habitability During the Late Heavy Bombardment". Astrobiology. Mountain View, CA: NASA Astrobiology Program. مؤرشف من الأصل في ۲۴ جنوري ۲۰۱۵. د لاسرسي‌نېټه ۲۵ فبروري ۲۰۲۰. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
طبيعت عناصر
کاينات
ځمکه
اقلیم (هوا)
بايوم
ژوند
"https://ps.wikipedia.org/w/index.php?title=د_ژوند_تاریخ&oldid=312136" نه اخيستل شوی