د يونان سرچينه کتل

[[File:EU-Greece.svg|thumb|EU-Greece]]
یونان چې رسمي نوم يې هليني جمهوریت دی، په سويل ختيځه اروپا کې پروت هېواد دی. د ۲۰۲۱ز کال د شمېرو له مخې د وګړو شمېر يې لس اعشاريه اوه میلیونه دي؛ اتن يې ستر ښار او پلازمېنه ده، دويم ستر ښار يې تسلونيکي دی. یونان د بالکان په وروستۍ سويلي برخه کې موقعيت لري، د اروپا، اسيا او افريقا په څلور لارې کې پروت دی. په شمال لويديځ کې له البانيا سره، شمال ته د شمالي مقدونيا او بلغاريا سره او شمال ختيځ ته له ترکيې سره ځمکنۍ پولې لري. د دې هېواد د مرکزي سيمو ختيځ ته د اژه سيند، ايوني سيند يې په لويديځ کې، کريت سمندر او مديترانې بحيره يې سويل ته پراته دي. د مديترانې د ډنډ په غاړو يونان تر ټولو اوږده ساحلونه لري او په نړۍ کې د دې هېواد ساحلي سيمې په يوولسمه درجه اوږدې دي چې اوږوالی يې ۱۳،۶۴۶ کيلو متره (۸،۴۹۸ ميله) ته رسېږي، ډېر ټاپوګان لري چې په ۲۶۷ کې يې انسانان ژوند کوي. د يونان اتيا سلنه ځمکه غره نيزه ده، اولمپس غر يې تر ټولو لوړه څوکه لري چې ۲،۹۱۸ متره (۹،۵۷۳ فوټه) ته رسېږي. دا هېواد له نهو دوديزو جغرافيايي سيمو څخه جوړ دی چې هغه د ا دي: مقدونيه، مرکزي يونان، پلوپونز، تسالي، اپيروس، د اژه سيند ټاپوګان (دودکانيز او سيکلاد په دې کې شامل دي)، تراکيا، کرت او ايوني ټاپوګان.

يونان د لويديځ تمدن زانګو بلل کېږي، د ديموکراسۍ، لويديځې فلسفې، لويديځو ادبياتو، تاریخ لیکنې، سياسي علومو، د سترو علمي او رياضياتي قواعدو، تمثيل ا و اولمپيک لوبو د زېږد سيمه ده. له زېږد مخکې له اتمې پېړۍ راهيسې، يونانيان په ګڼو خپلواکو ښاري دولتونو کې منظم شوي و چې د «پوليس» په نوم پېژندل کېدل، کوم چې په مديترانه او تور سمندر کې خپاره وو. له زېږد مخکې په څلورمه پېړۍ کې د مقدونيې دويم فليپ د اوسني يونان ډېرې سيمې سره يو کړې، د هغه زوی ستر سکندر په چټکۍ سره له ختيځې مديترانې څخه تر هندوستانه د لرغونې نړۍ ډېرې برخې ونيولې. تر دې وروسته هلينستي پړاو د يوناني کلتور عروج او په لرغونې زمانه د اغېز شاهد و. له زېږد مخکې په دويمه پېړۍ کې يونان، روميان له خپل دولت سره الحاق کړل او په دې ډول د رومي سترواکۍ او د هغې د دوام بيزانس سترواکۍ نه بېلېدونکې برخه وګرځېد، کوم چې له کلتوري او ژبني اړخه تر ډېره بريده يوناني و. د يونان ارتودوکس کليسا چې له زېږد وروسته په لومړۍ پېړۍ کې جوړه شوه، مرسته وکړه چې د اوسنۍ يوناني پېژندګلوۍ بڼه جوړه کړې او يوناني دودونه يې پراخه ارتودوکس نړۍ ته ولېږدول. د پنځلسمې پېړۍ په نيمايي کې تر عثماني واکمنۍ لاندې له راتګ وروسته، د خپلواکۍ له يوې جګړې پس په ۱۸۳۰ز کال کې يونان د يو نوي ملي دولت په توګه راڅرګند شو. د دې هېواد شتمن تاريخي ميراث تر يو بريده د يونسکو د اتلسو نړيوالو ميراثونو په مټ ښودل شوی دی.   

د يونان نظام يو اتحادي پارلماني جمهوريت دی، پرمختللی هېواد دی چې پرمختللې لوړ عايد اقتصاد او د لوړ معيار ژوند لري، په ورته وخت کې د بشري ودې شاخص برخه کې ډېره لوړه درجه ورکړل شوې. په بالکان کې د یونان اقتصاد تر ټولو ستر دی او په ورته وخت کې يو مهم سيمه ايز پانګونکی دی. د ملګرو ملتونو د جوړونکي غړي په توګه يونان لسم هغه هېواد و چې له اروپايي ټولنو (کوم چې له اروپايي اتحاديې مخکې و) سره يو ځای شو، همدا راز له ۲۰۰۱ز کال راهيسې د يوروزون برخه دی. دا هېواد همدا راز د ګڼو نړيوالو ادارو غړيتوب لري، اروپايي شورا، شمالي اتلانتيک تړون سازمان (NATO)، د اقتصادي همکارۍ او پرمخګ سازمان (OECD)، سوداګرۍ نړيوال سازمان (WTO)، په اروپا کې د امنيت او همکارۍ سازمان (OSCE) او (OIF) پکې شامل دي. د يونان بې بېلګې کلتوري ميراث، د ګرځندوی ستر صنعت، د بېړيو پياوړې برخه او جيوستراتيژيک اهميت دا هېواد د يو منځني ځواک په توګه ډلبندي کړی دی.

== نوم ==
په نوې يوناني ژبه کې د دې هېواد اصلي نوم په (Ελλάδα ) بڼه لیکل کېږي. د لرغونې يوناني او دوديزې نوې يوناني (Katharevousa) رسمي نوم يې په « Ἑλλάς» بڼه لیکل کېږي (چې په انګليسي کې هلاس دی). په انګليسي ژبه د بديل نوم «هلاس» سرچينه يې همدا ده، کوم چې نن سبا په ډېرو لرغونو يا شاعرانه سياق او سباق کې موندل کېږي. يوناني صفتي بڼه يې په « ελληνικός» بڼه لیکل کېږي (په انګليسي کې الينيکوس ليکل کېږي) کله کله د هيلينيکي (يوناني) په ډول هم ژباړل کېږي او عموماً د يوناني ادارو په رسمي نومونو کې په ورته توګه ژباړل کېږي، لکه چې د يونان دولت په رسمي نوم کې راغلی (the Hellenic Republic). <ref name=":1">{{cite web|title=Government and Politics|url=https://www.mfa.gr/usa/en/about-greece/government-and-politics/|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20191227041444/https://www.mfa.gr/usa/en/about-greece/government-and-politics/|archive-date=27 December 2019|access-date=28 April 2020|website=Ministry of Foreign Affairs}}</ref>

د انګليسي یونان او يوناني ټکي د لاتيني ژبې له Graecia او Graecus نومونو په مټ له « Graec» څخه مشتق شوی دی، دوی د هغو لرغونو يوناني قبايلو څخه و، څوک چې د سويلي ايټاليې په « Magna Graecia» کې مېشت شوي وو. په پايله کې دا اصطلاح د پروټو-اندو-اروپايي رېښو د « ǵerh₂» ټکي څخه اخستل شوې  چې معنا يې ده «زړېدل».  

== تاریخ ==

=== له تاریخ مخکې او لومړی تاريخ ===
په سويلي بالکان کې د انسانانو د نيکونو د لومړي شتون شواهد له زېږد مخکې ۲۷۰،۰۰۰ کلونو ته رسېږي، کوم چې د يونان د مقدونيا په «پاترالونا» غار کې موندل شوي دي. د يونان په سويل د «ماني  اپيديما» غار کې له افريقا دباندې د تر ټولو لرغوني مودرن انسان پاتې شوني موندل شوي چې تاريخ يې ۲۱۰،۰۰۰ کلونو ته رسېږي. د ډبرين پړاو ټول پړاونه (ډبرين، منځنی ډبرين او نوی ډبرين) په يونان کې موندل شوي، د بېلګې په ډول د «فرانچيتي» په غار کې. په يونان کې د نويو ډبرينو استوګنځايونو تاريخ له زېږد مخکې له اومې زرېزې څخه دي چې په اروپا کې د څو پېړيو په توپير تر ټولو لرغونی دی، ځکه يونان په هغه لاره پروت دی د کومې په مټ چې کروندګري له نژدې ختيځ څخه اروپا ته خپره شوې ده. له زېږد مخکې په ۳.۲۰۰ کې د نوي ډبرين يوناني پړاو له پای ته رسېدو وروسته، له زېږد مخکې د څلورمې زرېزې په پای کې له زېږد مخکې د درېيمې پېړۍ تر نيمايي پورې د يونان په ځمکه د ډبرو له اقتصاد څخه د ژړو اقتصاد ته د يو کرار لېږد پړاو رامنځ ته شو، په دې کې «اوترزيس» کلتور او «کوراکو» کلتور هم شامل و چې لومړۍ سترې و دانۍ (د کاشيانو کورونه)  يې درلودل. له منځني هلاديک پړاو مخکې «تيرين» کلتور، کوم چې د راتلونکي «مينوي« تمدن او «ميسني» تمدن  ټولنيز-اقتصادي بنسټ جوړ کړ.  <ref name="Borza">{{cite book|author=Eugene N. Borza|title=In the Shadow of Olympus: The Emergence of Macedon|url=https://books.google.com/books?id=614pd07OtfQC&pg=PA58|year=1992|publisher=Princeton University Press|isbn=978-0-691-00880-6|page=58}}</ref><ref name="NYT-20190710">{{cite news|last=Zimmer|first=Carl|author-link=Carl Zimmer|title=A Skull Bone Discovered in Greece May Alter the Story of Human Prehistory - The bone, found in a cave, is the oldest modern human fossil ever discovered in Europe. It hints that humans began leaving Africa far earlier than once thought.|url=https://www.nytimes.com/2019/07/10/science/skull-neanderthal-human-europe-greece.html|archive-url=https://ghostarchive.org/archive/20220102/https://www.nytimes.com/2019/07/10/science/skull-neanderthal-human-europe-greece.html|archive-date=2022-01-02|url-access=limited|url-status=live|date=10 July 2019|work=[[The New York Times]]|access-date=11 July 2019}}{{cbignore}}</ref><ref name="PHYS-20190710">{{cite news|author=Staff|title='Oldest remains' outside Africa reset human migration clock|url=https://phys.org/news/2019-07-oldest-africa-reset-human-migration.html|date=10 July 2019|work=[[Phys.org]]|access-date=10 July 2019}}</ref><ref name="NAT-20190710">{{cite journal|last=Harvati|first=Katerina|display-authors=et al.|title=Apidima Cave fossils provide earliest evidence of Homo sapiens in Eurasia|date=10 July 2019|journal=[[Nature (journal)|Nature]]|volume=571|issue=7766|pages=500–504|doi=10.1038/s41586-019-1376-z|pmid=31292546|s2cid=195873640}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Douka|first1=K.|last2=Perles|first2=C.|last3=Valladas|first3=H.|last4=Vanhaeren|first4=M.|last5=Hedges|first5=R.E.M.|title=Franchthi Cave revisited: the age of the Aurignacian in south-eastern Europe|page=1133|url=https://www.academia.edu/1129937|journal=Antiquity Magazine|year=2011}}</ref><ref>{{cite book|last=Perlès|first=Catherine|title=The Early Neolithic in Greece: The First Farming Communities in Europe|page=1|url=https://books.google.com/books?id=LQQ3tx5_t7QC&q=sesklo|publisher=Cambridge University Press|year=2001|isbn=9780521000277}}</ref><ref>{{Cite book|last=Pullen|first=David|title="The Cambridge Companion to the Aegean Bronze Age"|publisher=[[Cambridge Univ. Press]]|year=2008}}</ref>

یونان په اروپا کې د لومړي پرمختللي تمدن کور دی او د لويديځ تمدن د زېږد سيمه بلل کېږي، له زېږد مخکې د ۳۲۰۰ په شا او خوا کې د اژه سيند په ټاپوګانو کې په «سيکلاډيک» تمدن سره پيليږي، له دې پسې په «کرت» کې د مينوي تمدن (له زېږد مخکې ۲۷۰۰-۱۵۰۰) او وروسته په مرکزي سيمو کې د مينسي تمدن (له زېږد مخکې ۱۶۰۰-۱۱۰۰). دې تمدنونو ليکل درلودل، مينويانو یو ناڅرګند لیک کاراوه چې د « Linear A» په نوم پېژندل شوی او ميسينايانو د يوناني ژبې لومړۍ بڼه په « Linear B» کې ليکله. ميسينيانو په تدريجي ډول مينويان په خپل ځان کې جذب کړل، خو له زېږد مخکې د ۱۲۰۰ په شا او خوا کې له نورو تمدنونو سره يو ځای، د سيمه یيزو پېښو له امله چې د برونزو پير د سقوط په نوم پېژندل کېږي دا تمدنونه هم ونړېدل. په دې سره هغه پړاو پيل شو چې د يونان د تور پير په نوم پېژندل کېږي، له کوم پړاو څخه چې ليکلي اسناد نه شته. که څه هم د « Linear B» موندل شوي متنونه پر سياسي وضعيت د نظر اچولو لپاره ډېر سره شيندلي دي او نه شي کولای چې د يو ستر دولت د شتون ملاتړ وکړي، اوسني هايتي او مصري اسناد د يونان په مرکزي ځمکه د يو «ستر پاچا» تر واکمنۍ لاندې د يو واحد دولت د شتونت څرګندونه کوي. <ref name="Duchesne2011">{{cite book|author=Ricardo Duchesne|title=The Uniqueness of Western Civilization|url=https://books.google.com/books?id=pWmDPzPo0XAC&pg=PA297|date=7 February 2011|publisher=BRILL|isbn=978-90-04-19248-5|page=297|quote=The list of books which have celebrated Greece as the "cradle" of the West is endless; two more examples are Charles Freeman's The Greek Achievement: The Foundation of the Western World (1999) and Bruce Thornton's Greek Ways: How the Greeks Created Western Civilization (2000)|author-link=Ricardo Duchesne}}</ref><ref name="BotticiChalland2013">{{cite book|author1=Chiara Bottici|author2=Benoît Challand|title=The Myth of the Clash of Civilizations|url=https://books.google.com/books?id=QW1lrPMXprwC&pg=PA88|date=11 January 2013|publisher=Routledge|isbn=978-1-136-95119-0|page=88|quote=The reason why even such a sophisticated historian as Pagden can do it is that the idea that Greece is the cradle of civilisation is so much rooted in western minds and school curicula as to be taken for granted.}}</ref><ref name="Broad2007">{{cite book|author=William J. Broad|title=The Oracle: Ancient Delphi and the Science Behind Its Lost Secrets|url=https://books.google.com/books?id=8Oi_sVWIXLAC&pg=PA120|year=2007|publisher=Penguin Publishing Group|isbn=978-0-14-303859-7|page=120|quote=In 1979, a friend of de Boer's invited him to join a team of scientists that was going to Greece to assess the suitability of the ... But the idea of learning more about Greece – the cradle of Western civilization, a fresh example of tectonic forces at ...}}</ref><ref name="Slomp2011">{{cite book|first=Hans|last=Slomp|title=Europe, A Political Profile: An American Companion to European Politics: An American Companion to European Politics|url=https://books.google.com/books?id=LmfAPmwE6YYC&pg=PA50|access-date=5 December 2012|date=30 September 2011|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-0-313-39182-8|page=50|quote=Greek Culture and Democracy. As the cradle of Western civilization, Greece long ago discovered the value and beauty of the individual human being. Around 500 BC, Greece}}</ref><ref name="BullietCrossley2007">{{cite book|first1=Richard W|title=The Earth and Its Peoples: A Global History to 1550|page=95|isbn=978-0-618-77150-9|publisher=Cengage|date=21 February 2007|access-date=5 December 2012|url=https://books.google.com/books?id=TM4cFlroi7AC&pg=PA95|last5=Hirsch|last1=Bulliet|first5=Steven W|last4=Johnson|first4=Lyman L|last3=Headrick|first3=Daniel R|last2=Kyle Crossley|first2=Pamela|quote=The emergence of the Minoan civilization on the island of Crete and the Mycenaean civilization of Greece is another... was home to the first European civilization to have complex political and social structures and advanced technologies}}</ref><ref name="Pomeroy1999">{{cite book|first=Sarah B|last=Pomeroy|title=Ancient Greece: A Political, Social, and Cultural History|url=https://books.google.com/books?id=INUT5sZku1UC|access-date=5 December 2012|year=1999|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-509742-9|quote=Written by four leading authorities on the classical world, here is a new history of ancient Greece that dynamically presents a generation of new scholarship on the birthplace of Western civilization.}}</ref><ref name="Frucht2004">{{cite book|first=Richard C|last=Frucht|title=Eastern Europe: An Introduction to the People, Lands, and Culture|url=https://books.google.com/books?id=lVBB1a0rC70C&pg=PA847|access-date=5 December 2012|date=31 December 2004|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-1-57607-800-6|page=847|quote=People appear to have first entered Greece as hunter-gatherers from southwest Asia about 50,000 years... of Bronze Age culture and technology laid the foundations for the rise of Europe's first civilization, Minoan Crete}}</ref><ref>{{Cite book|last=Sansone|first=David|title=Ancient Greek civilization|page=5|url=https://books.google.com/books?id=YJONdN0dNYQC&q=cycladic%20civilization&pg=PT27|publisher=Wiley|year=2011|isbn=9781444358773}}</ref><ref name="World and Its Peoples">{{cite book|title=World and Its Peoples|url=https://books.google.com/books?id=b5vHRWp8yqEC&pg=PA1458|access-date=5 December 2012|date=September 2009|publisher=Marshall Cavendish|isbn=978-0-7614-7902-4|page=1458|quote=Greece was home to the earliest European civilizations, the Minoan civilization of Crete, which developed around 2000 BC, and the Mycenaean civilization on the Greek mainland, which emerged about 400 years later. The ancient Minoan}}</ref><ref>{{Cite book|last=Drews|first=Robert|author-link=Robert Drews|title=The End of the Bronze Age: Changes in Warfare and the Catastrophe Ca. 1200 BC|page=3|url=https://books.google.com/books?id=bFpK6aXEWN8C&q=greece%20bronze%20age%20collapse|publisher=Princeton University Press|year=1995|isbn=0691025916}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Beckman|first1=Gary M.|last2=Bryce|first2=Trevor R.|last3=Cline|first3=Eric H.|title=Writings from the Ancient World: The Ahhiyawa Texts|journal=Writings from the Ancient World|year=2012|location=Atlanta|publisher=Society of Biblical Literature|url=http://www.sbl-site.org/assets/pdfs/pubs/061528P.front.pdf|issn=1570-7008|page=6}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Kelder|first1=Jorrit M.|title=The Kingdom of Mycenae: A Great Kingdom in the Late Bronze Age Aegean|journal=CDL Press|url=https://www.academia.edu/218696|year=2010|location=Bethesda, MD|access-date=18 March 2015|pages=45, 86, 108}}</ref>

== سرچينې ==
{{Reflist|2}}

{{د اروپايي اتحاديې غړي هېوادونه}}

[[وېشنيزه:يونان]]
[[وېشنيزه:د اروپایي اتحادیې غړي هیوادونه]]