د يهوديت سرچينه کتل

{{مالومات}}
[[دوتنه:Judaica.jpg|thumb|250px|Judaica (clockwise from top): [[Shabbat]] candlesticks, [[Ritual washing in Judaism|handwashing cup]], [[Chumash (Judaism)|Chumash]] and [[Tanakh]], [[Sefer Torah|Torah]] [[yad|pointer]], [[shofar]], and [[etrog]] box]]يهوديت يو ابراهيمي، توحيدي او قومي دين دی چې د يهودو د قوم ديني، کلتوري او ټوليز قانوني او تمدني دودونه په کې رانغښتي او کله کله د اسرائيلو په نوم هم ياديږي. مذهبي يهوديان يهوديت د هغه تړون ښودنه بولي، چې خدای د اسرائیل له زوزات سره کړې وه. په يهوديت کې د متونو، اعمالو، الاهي منصبونو او ادارو يوه ټولګه رانغښتې ده. تورات د يوه پراخ متن برخه ده چې د تناخ يا عبري بايبل او بشپړوونکو شفاهي رواياتو په نوم پېژندل کيږي، کوم چې د ميدراش او تلمود په څېر وروستيو متنونو په واسطه وړاندې شوي دي. په ټوله نړۍ کې د ۱۴.۵ او ۱۷.۴ ميليونه پيرويانو په لرلو سره، يهوديت په نړۍ کې لسم ستر دين دی.{{sfn|Schiffman|2003|p=3}} <ref>{{cite web|url=http://www.bbc.co.uk/religion/religions/judaism/history/history_1.shtml|title=History of Judaism until 164 BCE|work=History of Judaism|publisher=BBC}}</ref> <ref name="MINDELL2009">{{cite book|author=David P Mindell|title=The Evolving World|url=https://books.google.com/books?id=s8kA6eaz7hsC&pg=PA224|date=30 June 2009|publisher=Harvard University Press|isbn=978-0-674-04108-0|page=224}}</ref> <ref>[https://www.pbs.org/wgbh/globalconnections/mideast/themes/religion/ Religion: Three Religions, One God] PBS</ref>  {{sfn|Jacobs|2007|p=511 quote: "Judaism, the religion, philosophy, and way of life of the Jews."}}

په يهوديت کې ګڼ مذهبي خوځښتونه شته، ډېری يې له حاخامي يهوديت څخه راوتلي دي، کوم چې باور لري چې خدای خپل قوانين او اوامر په موسی باندې د سينا په غره کې د ليکلي او شفاهي تورات په شکل کې رانازل کړي دي. له تاريخي پلوه د دې ادعاوو ډېری يې د جلا جلا ډلو له خوا ننګول شوي دي، لکه صدوقيان او د دويم معبد په پړاو کې هلنيستي او همدا راز د منځنيو پېړيو په لومړيو او له هغې وروسته پړاوونو کې د کرايتانو له خوا او د مدرنو غېرارتودوکسي فرقو د ځينو برخو له خوا. شونې ده چې د يهوديت ځينې عصري څانګې، لکه بشرپاله يهوديت بې ديني يا د خدای نه منونکي وبلل شي. نن سبا د يهودو سترې ټولنې ارتودوکس يهوديت (هاريدي يهوديت او ارتودوکس عصري يهوديت)، محافظه کار يهوديت او اصلاحي يهوديت دي. د دوی تر منځ د توپير سترې سرچينې له يهودي قانون څخه د دوی فهم، د حاخامي پيروۍ اختيارات او د اسرائیلو د دولت اهميت دي. ارتودوکس يهوديت په دې باور دی چې، د تورات او يهودي قانون اصل الهي، تلپاتې او نه بدليدونکی دی او بايد په سختۍ سره يې پيروي وشي. محافظه کار او اصلاح غوښتونکی يهوديت تر دې آزاد دی، په داسې حال کې، چې محافظه کار يهوديت د اصلاح غوښتونکي يهوديت په پرتله په عموم کې د يهودي اوامرو يو څه زيات دوديز تفسير کوي. د اصلاح يو دوديز درېځ دا دی چې يهودي قانون ته بايد د عمومي لارښوونو په سترګه وکتل شي، نه د هغو محدوديتونو او ژمنتياوو چې منل يې په ټولو يهوديانو لازم وي. له تاريخي پلوه، يهودي قانون ځانګړو محکمو عملي کړی دی، نن سبا هم دا محکمې شته، خو پر يهوديت عمل کول تر ډېره بريده په خپله خوښه دي. په کلامي او حقوقي چارو کې واکونه يو شخص يا يوې ادارې ته نه دي ورکول شوي، بلکې په هغو سپېڅلو متنونو، يهودي مشرانو او علماوو کې اېښودل شوي، چې دا چارې تفسيروي.   <ref name="Cambridge University Historical Series">Cambridge University Historical Series, ''An Essay on Western Civilization in Its Economic Aspects'', p.40: Hebraism, like Hellenism, has been an all-important factor in the development of Western Civilization; Judaism, as the precursor of Christianity, has indirectly had had much to do with shaping the ideals and morality of western nations since the christian era.</ref>{{sfn|Schiffman|2003|p=}}<ref name="Brabbinic">{{cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/topic/rabbinic-judaism|title=Rabbinic Judaism|encyclopedia=[[Encyclopædia Britannica]] Online|access-date=2020-11-07}}</ref>{{sfn|Schiffman|2003|p=}}<ref name="Bsadducee">{{cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/topic/Sadducee|title=Sadducee|encyclopedia=[[Encyclopædia Britannica]] Online|access-date=2020-11-07}}</ref><ref name="JEkaraites">{{JewishEncyclopedia|author=[[Kaufmann Kohler|Kohler, Kaufmann]]; [[Abraham Harkavy|Harkavy, Abraham de]]|title=Karaites and Karaism|url=http://www.jewishencyclopedia.com/articles/9211-karaites-and-karaism}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Ackerman|first=Ari|title=Eliezer Schweid on the Religious Dimension of a Secular Jewish Renewal|date=2010|url=https://www.jstor.org/stable/40604707|journal=Modern Judaism|volume=30|issue=2|pages=209–228|doi=10.1093/mj/kjq005|jstor=40604707|s2cid=143106665|issn=0276-1114}}</ref><ref>{{Cite book|title=Can We Excommunicate God?: April 30, 1965|chapter=Can We Excommunicate God?|date=2018|url=https://www.jstor.org/stable/j.ctv941t1h.14|work=The Eternal Dissident|pages=69–74|editor-last=Myers|editor-first=David N.|series=Rabbi Leonard I. Beerman and the Radical Imperative to Think and Act|edition=1|publisher=University of California Press|jstor=j.ctv941t1h.14|isbn=978-0-520-29745-6|access-date=2020-11-27}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Ferziger|first=Adam|date=2009|title=From Demonic Deviant to Drowning Brother: Reform Judaism in the Eyes of American Orthodoxy|url=https://www.jstor.org/stable/10.2979/jss.2009.15.3.56|journal=Jewish Social Studies|publisher=[[Indiana University Press]]|volume=15|issue=3|pages=56–88|doi=10.2979/jss.2009.15.3.56|jstor=10.2979/jss.2009.15.3.56|s2cid=152221663|via=JSTOR}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Cohen|first1=Steven M.|last2=Bubis|first2=Gerald B.|title=The Impact of Denomination: Differences in the Israel-Related Opinions of American Rabbis and Jewish Communal Workers|date=1990|url=https://www.jstor.org/stable/25834177|journal=Jewish Political Studies Review|volume=2|issue=1/2|pages=137–163|jstor=25834177|issn=0792-335X}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Lachoff|first=Irwin|date=2019|title=Reform in Mid Nineteenth-Century Jewish New Orleans: Achieving "the Spirit of Progress and Enlightenment" Through Acculturation, Residential Patterns, and Personality|url=https://www.jstor.org/stable/26864696|journal=Louisiana History: The Journal of the Louisiana Historical Association|volume=60|issue=2|pages=171–198|jstor=2686469.|issn=0024-6816}}</ref>

يهوديت د ژېړو په عصر کې په منځني ختيځ کې د يوه منظم دين په اړه ژورې رېښې لري. اوسنی يهوديت له ميلاد مخکې نږدې پنځه سوه کاله مخکې له لرغوني اسرائيلي دين څخه بشپړ شوی دی او يو له پخوانيو توحيدي دينونو څخه بلل کېږي.  د ايستر کتاب په څېر د تناخ په کتابونو کې عبرانيانو او اسرائيلو ته «يهود» ويل کېدل او د «اسرائل بچيانو» نوم بيا يهود ونيو. د يهوديت متنونو، دودونو او ارزښتونو د مسيحيت او اسلام په ګډون، په وروستيو ابراهيمي دينونو ستراغېز درلود. عبراييزم، لکه هلنيزم د لويديځ تمدن په رامنځ ته کېدو کې بنسټيز نقش درلود، ځکه چې هغه د لومړي مسيحيت پر شاليد د بنسټيز عنصر په توګه اغېز درلود.  

يهوديان يو قومي مذهبي ډله ده، يهوديت ته پر اوښتو سربېره په دوی کې هغه څوک هم شامل دي، چې په اصل کې يهوديان زېږېدلي. په ۲۰۱۹ز کال کې په نړۍ کې د يهوديانو شمېر څوارلس اعشاريه اووه ميليونه اټکل شوی و، يا نږدې د ټولې نړۍ صفر اعشاريه پنځه ويشت سلنه نفوس. د ټولو يهوديانو شااوخوا شپږ څلوېښت سلنه په اسرائيلو کې ژوند کوي، اته دېرش اعشاريه اته سلنه يې په متحده ايالاتو او کاناډا کې ژوند کوي، له پاتې نورو ډيری يې په اروپا کې ژوند کوي او نور لږه کي يې په امريکا، اسيا، افريقا او استراليا کې خپاره دي.<ref>{{cite web|last1=Sergio DellaPergola, “World Jewish Population, 2019,” in Arnold Dashefsky and Ira M. Sheskin (eds.), The American Jewish Year Book, 2019, Volume 119. Dordrecht: Springer, (2020)|title=Countries with the Largest Jewish Population (2019)|url=https://www.jewishvirtuallibrary.org/jewish-population-of-the-world|website=jewishvirtuallibrary.org|publisher=Jewish Virtual Library|access-date=17 August 2021}}</ref><ref>{{cite web|last1=Berman Jewish Data Bank|title=World Jewish Population, 2019|url=https://www.jewishdatabank.org/content/upload/bjdb/2019_World_Jewish_Population_(AJYB,_DellaPergola)_DataBank_Final.pdf|website=jewishdatabank.org|publisher=Berman Jewish Data Bank, Number 26, 2019|access-date=17 August 2021}}</ref><ref>{{cite web|last1=Sergio DellaPergola, “World Jewish Population, 2019,” in Arnold Dashefsky and Ira M. Sheskin (eds.), The American Jewish Year Book, 2019, Volume 119. Dordrecht: Springer, (2020)|title=Countries with the Largest Jewish Population (2019)|url=https://www.jewishvirtuallibrary.org/jewish-population-of-the-world|website=jewishvirtuallibrary.org|publisher=Jewish Virtual Library|access-date=17 August 2021}}</ref>                           

== د ځانګړتياوو پېژندنه او د عقیدې اصول ==
د نژدې ختيځو لرغونو خدايانوپه خلاف، د عبري خدای انځور د واحد او يو خدای انځور وړاندې کوي؛ په دې ډول د عبري اصلي خدای اړيکې له نورو خدايانو سره نه، بلکې له نړۍ او په ځانګړي ډول له هغو خلکو سره دي چې هغه پنځولي دي. په همدې بنسټ يهوديت له اخلاقي توحيد سره پيلېږي: دا باور چې خدای يو دی او د انسانانو کارونو ته پام کوي. د تانيخ (عبري بايبل) تر مخې، خدای له ابراهيم سره ژمنه کړې وه چې، د هغه له بچيانو به يو ستر قوم جوړوي. ډېر نسلونه وروسته، هغه اسرائيلي قوم ته امر وکړ چې د يوازيني يو خدای سره مينه او د هغه عبادت وکړي؛ دا معنا چې يهودي امت بايد نړۍ ته د خدای د فکر بدل ورکړي. هغه همدا راز يهوديانوته حکم وکړ، چې يو له بل سره مينه وکړي؛ دا معنا چې يهوديان بايد د خلکو لپاره د الله د مينې پیروي وکړي. دا احکام د احکامو او قوانينو له ټولګې يوازې دوه ستر يې دي چې ياده ژمنه جوړوي، کومه ژمنه چې د يهوديت تومنه (جوهر) ده. <ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=V8KGDwAAQBAJ&q=Nahum++1969+Understanding+Genesis|title=Understanding Genesis|last=Sarna|first=Nahum M.|date=1966|publisher=Schocken Books|isbn=9780805202533|pages=9–10, 14|language=en}}</ref>

که څه هم په يهوديانو کې يو باطني دود شته، چې (کابالا) يې بولي، حاخامي عالم «ماکس کادوشين» هنجاري يهوديت «دعرفان عادي تصوف» بللی، ځکه په دې کې د هغو لارو او طريقو په واسطه د خدای د هرې ورځې شخصي تجربې شاملې دي، چې ټول يهوديان په کې شریک دي. دا د هالاخا (يهودي قانون) او د «برکة هامزوت» شفاهي تعبير په مراعاتولو سره عملي کېږي، دا هغه لنډې دعاوې دي چې، هر وخت د يوه مثبت حکم د تر سره کېدو لپاره ويل کېږي.   <blockquote>عادي شيان تصادفات، پېژندل شوي، د هرې ورځې شيان او پېښې چې موږ لرو، د خدای د تجربې لپاره حالات جوړوي. داسې شيان، لکه: د يو چا د ورځې روزي، خپله ورځ، د خدای د شفقت د څرګندونې په توګه محسوسېږي او د «برکت» لپاره بلنه کوي. سپېڅلتيا، هغه سپېڅلتيا چې د خدای له تقليد پرته بل څه نه دي، د هرې ورځې کارونو په تړاو چې رحيم او رحمان دی، چې يو څوک خپل ځان له بت پرستۍ، زنا او وينې تويولو څخه په دډه کولو سره له چټلتيا څخه پاک ساتي. «برکت ها-ميټزووټ د سپېڅلتيا پوهاوی په حاخامي مراسمو کې راپورته کوي، خو په ډېريو دې مناسکو کې تر سره شوي شيان سپېڅلي نه دي او د عامو ځانګړتياوو لرونکي دي، په داسې حال کې چې ډېری سپېڅلي شيان ديني دي. نه يوازې دا چې، عادي پېښې او شيان د خدای تجربه له ځانه سره راوړي. له انسان سره پېښېدونکي هر څه دا تجربه رامنځ ته کوي، د بد تر څنګ ښه هم دي، ځکه برکت په ښو زېرو کې هم ويل کېږي. په دې بنسټ، که څه هم د خدای تجربه د بل هېڅ شي په شان نه ده، د هغه د تجربه کولو او د هغه په اړه د پوهېدو لپاره فرصتونه زيات دي، ان که يوازې هغه په نظر کې ونيسو ،چې د برکت لپاره بلنه کوي.</blockquote>په داسې حال کې يهودي فيلسوفان په دې اړه چې ايا خدای ذاتي که متعالي دی او ايا خلک آزاده اراده لري يا يې ژوند ټاکل شوی دی بحث کوي، هلاخا هغه نظام دی، د کوم له لارې چې هر يهودي عمل کوي، تر څو خدای نړۍ ته راوړي.

== سرچینۍ ==
{{يهوديت}}
{{د فلسفې سرليکونه}}

[[وېشنيزه:یوواله (وحدانیت)]]
[[وېشنيزه:يهوديت]]