د شمالي قطبي سمندر سرچينه کتل

{| style="margin: 0 0 1em 1em; border-collapse:collapse; font-size: 90%;" border="1" cellpadding="2" align="left" cellspacing="0"
|- style="background-color:lightgreen;"
! colspan="2" |شمالي قطبي سمندر <br />
|-
|- id=infObrazek
| style="text-align:center;" colspan="2"|[[دوتنه:Ibca gebco comp cover.jpg|300px]]
|-
! align="right" valign="top" |حداکثر ژوروالی
|۵۴۴۹ متره
|-
! align="right" valign="top" |اوسطی ژوروالی
|۱۳۲۸ متره
|-
! align="right" valign="top" |وچې
|[[امریکا]]،[[آسیا]]،[[اروپا]]
|-
|}
'''شمالي قطبي سمندر''' (شمالي منجمد سمندر) یاهم (شمال منجمد سمندر) د نړی د هغو سمندرونو څخه دی چی په شمالي قطب کی د [[امریکا]]، [[آسیا]] او [[اروپا]] په منځ کی پروت دی. مساحت یی ۱۴ میلیونه کیلومتره مربع دی چی اوسطی ژوروالی یی ۱۳۲۸ متره رېسیدلی سی. د سمندر سطح د یخ په واسطه پوښل شوی دی. مگر په اوس وخت کی د سمندر د یخ دغه پوښ د مځکې د کرې د تدویجی گرموالی په سبب کم شوی دی. د دغه سمندر په ژورو کی بیلا بیل تر اوبو لاندی بحری حیوانات شته. د سمندر په اوبو کی په څانگړی ډول [[نهنگ|نهنگان]] او سمندری نولی ژوند کوي.
په ۱۹۵۸ کال کی امریکایی اټمی محت بحری بیړۍ (اوبتل) لمړی ځل د یخ تر پوښ لاندی ولامبل او د شمال تر قطب پورې ورسېده. 
د سړی جگړې په وجت کی شوروی اتحاد او امریکا د شمالی سمندر اوبو تحقیق کول او خپل اوبتلونه شمالی سمندر ته ولېږل. په ۹۰ کلنو کی په دی سمندر کی د گاز او نفت ‌ذخیرې کشف شوې.

د شمالي قطب سمندر د نړۍ د پينځو سترو سمندرونو له ډلې تر ټولو کوچنی او رغی يا سطحي سمندر دی. دا سمندر نږدې ۱۴۰۶۰۰۰۰ کیلومتر مربع (۵۴۳۰۰۰۰ ميل مربع) سيمه پوښي او د ټولو سمندرونو د تر ټولو سوړ سمندر په توګه هم پېژندل کېږي. د اوبو نقشه کولو نړیوال سازمان (International Hydrographic Organization IHO) يې د يوه سمندر په توګه په رسميت پېژني، که څه هم ځيني سمندرکښونکې ورته د شمالي قطب مديترانه يي سمندر وايي. ياد سمندر نږدې د اتلانتيک سمندر د يوې خولې (مدخل) په توګه هم تشرېح شوی دی او د ټول رانغاړونکي نړيوال سمندر د بېخي شمالي اړخ په توګه هم ورته کتل کېږی. <ref name="Pidwirny">{{cite web|title=Introduction to the Oceans|work=physicalgeography.net|url=http://www.physicalgeography.net/fundamentals/8o.html|author=Pidwirny, Michael|date=2006|access-date=7 December 2006|archive-url=https://web.archive.org/web/20061209125035/http://www.physicalgeography.net/fundamentals/8o.html|archive-date=9 December 2006|url-status=dead}}</ref><ref>{{Cite book|first1=Matthias|last1=Tomczak|first2=J. Stuart|last2=Godfrey|title=Regional Oceanography: an Introduction|edition=2nd|date=2003|publisher=Daya Publishing House|place=Delhi|isbn=978-81-7035-306-5|url=http://www.es.flinders.edu.au/~mattom/regoc/|access-date=22 April 2006|archive-url=https://web.archive.org/web/20070630202249/http://www.es.flinders.edu.au/~mattom/regoc/|archive-date=30 June 2007|url-status=dead}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/33188/Arctic-Ocean/57838/Oceanography|title='Arctic Ocean' – Encyclopædia Britannica|access-date=2 July 2012|quote=As an approximation, the Arctic Ocean may be regarded as an estuary of the Atlantic Ocean.}}</ref>

د شمالي قطب سمندر د شمالي څنډې په منځ کې د شمالي قطب سيمه راشاملوي او نږدې 60N جنوب ته غځېږي. دا سمندر د يوريشيا او شمالي امريکا له لورې احاطه شوی دی او پولې يې د نقشه کښۍ بڼې تعقيبوي، چې د ارام [سمندر] اړخ ته يې Bering Strait او اتلانتيک [سمندر] لوري ته يې Greenland Scotland پراته دي. د دې سمندر ډېره برخه د ټول کال پر مهال او زياتره وخت د ژمي په موسم کې، په بشپړ ډول د سمندري کنګل په واسطه پوښل شوې ده. د سمندر د سطحې د تودوخې درجه او مالګينتوب په مسوسمي ډول د کنګل د وېلې کېدلو او کنګل کېدلو له امله توپير کوي، مالګينتوب يې په منځني ډول د پينځو سترو سمندرونو په پرتله د ټيټ تبخير، له سيندونو او ويالو څخه ورته په زياته پيمانه د تازه اوبو د ورګډېدلو او د شا او خوا لوړ مالګينتوب لرونکو سمندرونو سره د ټاکلې اړيکې او بانديني بهير له امله تر ټولو ټيټ دی. د اوړي په موده کې د کنګل سره ننه ايستل [وېلي کېدل] ٪۵۰ بيان شوي يا رانقل شوي دي. د متحده ايالتونو د واورې او کنګل معلوماتو ملي مرکز (US National Snow and Ice Date Center: NSIDC) د شمالي قطب سمندر د کنګل پوښښ د ورځني ثبت چمتو کولو او يوې منځنۍ دورې او تېرو معلومو کلونو سره په پرتلنې د وېلې کېدو اندازې معلومولو په موخه کې د سپوږمکۍ معلوماتو څخه ګټه اخلي، چې د سمندري کنګل په پراخوالي کې يو پرله پسې کمښت ښيي. د ۲۰۱۲ ز کال په سپټمبر کې د شمالي قطب د کنګل پراخوالی د تر ټولو لږې کچې يو نوي ثبت (ريکارډ) ته ورسېد. د (۱۹۷۹ – ۲۰۰۰ز کال ) له منځني پراخوالي سره په پرتلنې، د سمندر کنګل ٪۴۹ کوچنی يا کم شوی و. <ref>{{Cite web|title=Understanding the Arctic sea ice: Polar Portal|url=http://polarportal.dk/en/sea-ice-and-icebergs/understanding-the-arctic-sea-ice/|access-date=2020-09-01|website=polarportal.dk}}</ref><ref>{{Cite web|title=Arctic Sea Ice News and Analysis {{!}} Sea ice data updated daily with one-day lag|url=https://nsidc.org/arcticseaicenews/|access-date=2020-09-01|language=en-US}}</ref><ref>[http://psc.apl.washington.edu/HLD/Lomo/OM2001AagaardWoodgate.pdf Some Thoughts on the Freezing and Melting of Sea Ice and Their Effects on the Ocean] K. Aagaard and R. A. Woodgate, Polar Science Center, Applied Physics Laboratory University of Washington, January 2001. Retrieved 7 December 2006.</ref>

== تاريخچه ==

=== شمالي امريکا ===
د شمالي امريکا په قطبي سيمه کې انساني استوګنه لږ تر لږه ۱۷۰۰۰ څخه تر ۵۰۰۰۰ کلونو پخوا يعنې د Wisconsin کنګل کېدنې مهال ته رسېږي. په دې وخت کې د سمندر کچو ښکته راتللو خلکو ته لاره هواره کړه، چې د Bering ځمکني پل څخه تېر شي. ياد پل سايبريا له شمال لويديځي شمالي امريکا (الاسکا) سره يو خای کړې ده، چې د امريکا مېشتېدنې ته يې لاره لارښوونه کوي. <ref name="Goebel">{{cite journal|title=The Late Pleistocene Dispersal of Modern Humans in the Americas|url=http://www.centerfirstamericans.com/cfsa-publications/Science2008.pdf|year=2008|doi=10.1126/science.1153569|pmid=18339930|volume=319|issue=5869|journal=Science|pages=1497–502|vauthors=Goebel T, Waters MR, O'Rourke DH|bibcode=2008Sci...319.1497G|citeseerx=10.1.1.398.9315|s2cid=36149744}}</ref>

لومړنيو لرغونو Eskimo ډلو له Dorset څخه وړاندې (۸۵۰- ۳۲۰۰ ق م)، د Greenland سققاق (Saqqaq) کلتور(له ميلاد څخه مخکې ۲۵۰۰-۸۰۰)، د شمال لويديځې کاناډا او ګرينلېنډ (Greenland) د لومړۍ خپلواکۍ او دويمې خپلواکۍ (c. 2400–1800 BC او c. 800–1 BC) کلتورونه او د Labrador او Nunavik ګروسواټر (Groswater) رانغاړي. د Dorset کلتور له ميلاد څخه د مخکې ۵۰۰ او ۱۵۰۰ ميلادي کالونو تر منځ د شمالي قطب په شمالي امريکا کې خپور شو. Dorset په شمالي قطب کې د Thule، چې د معاصر Inuit نيکونه وو، د اوسمهال الاسکا له لويديځې کډوالۍ څخه مخکې د Paleo-Eskimo تر ټولو وروستی ستر کلتور و. <ref>[http://www.natmus.dk/sw18630.asp "The Prehistory of Greenland"] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080516102219/http://www.natmus.dk/sw18630.asp|date=16 May 2008}}, Greenland Research Centre, National Museum of Denmark, accessed 14 April 2010.</ref>

د Thule دود يا کلتور له نږدې ۲۰۰ مخکې له ميلاد څخه تر ۱۶۰۰ ميلادي پورې ادامه وکړه، چې د Bering Strait له نږدې وختونو څخه راښکاره کېږي او وروسته د شمالي امريکا نږدې د شمالي قطب نږدې ټوله سيمه رانغاړي. د Thule وګړي د Inuit نيکونه وو، چې اوس په الاسکا، شمال ختيځ پولو (قلمرو)، Nunavut، شمالي کيوبيک، Labrador او ګرينلېنډ کې ژوند کوي. <ref name="waterloo">{{cite web|last=Park|first=Robert W.|title=Thule Tradition|website=Arctic Archaeology|publisher=Department of Anthropology, University of Waterloo|url=http://anthropology.uwaterloo.ca/ArcticArchStuff/thule.html|access-date=1 June 2015}}</ref>

=== اروپا ===
د شمالي قطب سيمې د اروپايي تاريخ د ډېرې مودې لپاره په پراخه ډول ناڅرګندې او جغرافيه يې اټکلي پاتې شوه. د Massilia سيمې Pytheas د شمال پر لور د Eschate Thule په نوم ځمکې ته له ميلاد څخه ۳۲۵ کلونه پخوا د يو يون دليل ثبت کړی دی، چې لمر په کې په ورځني ډول يوازې د درې ساعتونو لپاره ښکته کېږي او د اوبو پر ځای په کې يوه داسې کنګل شوې ماده وه، چې نه پرې څوک پلی ګرځېدلی شو او نه يې بېړۍ واني پرې کولی شوه. نوموړي کېدای شي د بې پايه سمندر کنګل تشرېح کاوه، چې اوس ورته growlers [غرغر کوونکي] يا “bergy bits” وايي. د نوموړي Thule کېدای شي ناروې وه، که څه هم د Faroe ټاپوګان يا Shetland هم وړانديز شوي دي. <ref>[http://www.win.tue.nl/~engels/discovery/pytheas.html Pytheas] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080918073035/http://www.win.tue.nl/~engels/discovery/pytheas.html|date=18 September 2008}} Andre Engels. Retrieved 16 December 2006.</ref>

لرغوني نقشه کښونکي ډاډمن نه وو، چې ايا د شمالي قطب شا او خوا سيمه د ځمکې (لکه د Johannes Ruysch د ۱۵۰۷ ز کال نقشه يا د Gerardus Mercator د ۱۵۹۵ ز کال نقشه) يا اوبه (لکه: د Martin Waldseemuller د ۱۵۰۷ ز نړۍ نقشې سره) په توګه رسم کړي. Cathay ته د يوې شمالي لارې، د شمالي سمندر يونلور (Northern Sea Route) يا د شمال ختيځ لارې لپاره د اروپايي سوداګرو توده هيله د اوبو اسانه بريالي کېدلو سبب شول او په ۱۷۲۳ ز کې ځينو نقشه جوړوونکو، لکه: Johann Homann د خپلو نقشو په شمالي څنډو کې يوې پراخه «Oceanus Septentrionalis» ته بڼه ورکړه. 

د شمالي قطب کړۍ (Arctic Circle) تر شا د زياتې اغېزې يا نفوذ کولو په موخه په ياده زمانه کې يو څو ګړنديتوبونو يوازې کوچني ټاپوګانو، لکه: Novaya Zemlya (۱۱ پېړۍ) او Sitzbergen (۱۵۹۶زکال ) زيات کړل. که څه هم دا چې دوی ډېری وختونه د نقلي کنګل په واسطه رانغاړل شوي وو، شمالي بريدونه يې ډېر روښانه نه وو. د هوانوردۍ نقشو جوړونکو چې د ځينو خورا خيالي نقشه کښونکو په پرتله يو څه محافظه کار وو؛ په کې د نقشه شوې معلومه ساحلي ليکې په يوازې ماټو شويو ټوټو سره، د يادې سيمې د تشې يا خالي پرېښودلو هڅه وکړه. 

=== ۱۹ پېړۍ ===
په دې اړه د پوهې کمښت چې څه شي شمال د کنګل بدلېدونکی خنډ جوړ کړ، يو شمېر اټکلونه راپورته کړل. په انګليستان او نورو اروپايي ټولنو کې د «خلاص قطبي سمندر» افسانه ثابته وه. John Barrow چې د اوږدې مودې لپاره د بریتانيې د سمندري قوماندانۍ مرکز دويم منشي پاتې شوی دی، د دې په څېړنه کې له ۱۸۱۸ ز کال څخه تر ۱۸۴۵ ز کال پورې د يادې سيمې راسپړنې ته پرمختګ ورکړ. 

په متحده ايالتونو کې په ۱۸۵۰ ز او ۱۸۶۰ ز لسيزو کې دوو څېړونکو Elisha Kane او Isaag Israel Hayes د اوبو د دې تېراېستونکې برخې د لیدلو ادعا وکړه. ان د يادې پېړۍ په بېخي وروستيو کې لوړپوړي چارواکي Matthew Fontaine Maury د «سمندر فزيکي جغرافيه» په سرليک ۱۸۸۳ ز کې خپل درسي کتاب کې د خلاص قطبي سمندر په اړه يوه تشرېح راونغاړله. سره له دې چې ټولو هغو راسپړونکو چې قطب ته يې يو څه نږدې يون وکړ، راپور ورکړ چې د قطبي کنګل سرپوښ بشپړ ډبل دی او ټول کال ټينګېږي؟ 

Fridtjof Nansen لومړنی شخص و، چې په ۱۸۹۶ ز کې يې د شمالي قطب سمندر څخه د بېړۍ په واسطه تېر شو. 

=== شلمه پېړۍ ===
د سمندر پر سطحه لومړنۍ تېرېدنه په ۱۹۶۹ ز کې د Wally Herbert له لورې په هوايي ملاتړ سره له الاسکا څخه Svalbard ته د يوه سپي ښوېيدونکې دړې کې رهبري شوه؟. د شمالي قطب لومړنی سمندري لېږد په ۱۹۵۸ ز کې د USS nautilus تحت البحري له لوري او لومړنی سطحي سمندري لېږد په ۱۹۷۷ ز کې د کنګل ماتونکي NS Arktika له لوري پېښ شو. <ref>{{Cite web|url=http://www.channel4.com/news/articles/uk/sir+wally+herbert+dies/558357|title=Channel 4, "Sir Wally Herbert dies" 13 June 2007}}{{Dead link|date=February 2022|bot=InternetArchiveBot|fix-attempted=yes}}</ref>

له ۱۹۳۷ ز راهيسې د روسيې او شوروي د بې ارادې اداره شوي کنګل تم ځايونو په پرخه ډول د شمالي قطب سمندر اداره کړی دی. علمي مېشتېدنې پر بې ارادې [نه اداره کېدونکې] کنګل باندې رامنځته شوې وې او د کنګل دړو په واسطه په زرګونو کیلومتره وړل شوې وې. <ref>[http://www.whoi.edu/beaufortgyre/history/history_drifting.html North Pole drifting stations (1930s–1980s)]. [[Woods Hole Oceanographic Institution]]</ref>

په دويم نړيوال جنګ کې د شمالي قطب سمندر اروپايي سيمه په پياوړي ډول مبحث شوې وه: د شوروي اتحاديې د بيا ملاتړ په موخه متحده ژمنتيا د خپلو شمالي بندرونو له لارې، د جرمني سمندري او هوايي ځواکونو له لوري له مخالفت سره مخ شو. 

له ۱۹۵۴ ز راهيسې سوداګريزو هوايي ليکو د شمالي قطب پر سر الوتنې کړې دي. 

== انځورونه ==
<center>
<gallery>
دوتنه:Typhoon iced.jpg|روسی اټمي اوبتل په شمالي منجمد سمندر کی
دوتنه:North Pole Sea Ice 1990-1999.ogv
دوتنه:Polar bears near north pole.jpg|قطبی خرس (یږ)
دوتنه:Jumping Humpback whale.jpg| [[نهنگ]]
دوتنه:Walross-painting.jpg|سمندری نولی
دوتنه:Operation Sunshine 1958.jpg|د ناوټیلوس د اوبتل سفر 
دوتنه:SS-571-Nautilus-trials.gif|په ۱۹۵۸ کال کی د ناوټیلوس اوبتل شمالی قطب ته ورسېده
</gallery>
</center>

== سرچینه ==
* [http://cs.wikipedia.org/wiki/Severn%C3%AD_ledov%C3%BD_oce%C3%A1n ژباړه]

[[وېشنيزه:سمندرونه]]