د د درانيانو ټولواکمني سرچينه کتل

{{مالوماتبکس پخوانی هیواد
|native_name     =  Durrani Empire
|conventional_long_name = د درانیانو ټولواکمني
|common_name     = افغانستان
|continent       = Europe
|region          = 
|status          = Empire
|era             = 
|event_start     = 
|date_start      = 
|year_start      = ۱۷۴۷
|event_end       = 
|date_end        = 
|year_end        = ۱۸۲۶
|event_post      = 
|date_post       = 
|p1                     = د افشاریانو ټولواکمني
|flag_p1 = Nadir Shah Flag.svg                 
|p2                     = د مغولو ټولواکمني
|flag_p2                = Fictional flag of the Mughal Empire.svg
|p3                     = د مراټایانو ټولواکمني
|flag_p3                = Flag of the Maratha Empire.svg
|p4                     = خانات بخارى
|flag_p4                = War flag of Khanate of Bukhara.svg
|s1 =  د افغانستان امارت
|s2 =  د مراټیانو ټولواکمني
|s3 = د سېکانو ټولواکمني
|flag_s1 = Flag of Afghanistan pre-1901.svg
|flag_s2 = Flag of the Maratha Empire.svg
|flag_s3 = Punjab flag.svg
|image_flag  =  Flag of the Emirate of Herat.svg
|flag_alt    = Horizontal tricolor (black, white, red)
|flag        = Flag of the Abdali Afghan Tribes.jpeg
|image_coat  = Order of the Durrani Empire Afghanistan received by Sir Thomas Willshire 1789 1862.jpg
|symbol_type = سمبول 
|coat_alt    = 
|image_map         = The Durrani Empire at its greatest Extent 2.png
|image_map_alt     = د افغانستان نخشه یا داحمدشاه بابا تر قبضی لاندی سیمی په۱۷۴۷م کال کی
|image_map_caption = د افغانستان نخشه په ۱۷۴۷م کال کی 
|national_motto    = ''[[توکل پر خدای]]''
|national_anthem   = 
|capital           =
*[[کندهار]] (لمړۍ)
*[[کابل]] (دویمه، د دوبي پلازمېنه)
*[[پېښور]](دریمه، د ژمي پلازمېنه)
*[[هرات]] (څلورمه، ۱۸۱۸–۱۸۲۶)
|common_languages  = 
;رسمي ژبه
[[پښتو]]<br/>[[پاړسي|دري]]<br/>[[اوردو ژبه|اردو]]
|government_type   = [[ټولواکمني]]
|title_leader = [[د پښتنو ټولو واکمني|پیښلیک]]
|leader1      = [[احمد شاه درانی]]
|year_leader1 = 	۱۷۴۷–	۱۷۷۲
|leader2      = [[شاه شجاع]] (اخري)
|year_leader2 = ۱۸۳۹–۱۸۴۲	
|leader3      = 
|year_leader3 = 
|title_deputy = 
|deputy1      = 
|year_deputy1 = 
|deputy2      =
|year_deputy2 = 
|legislature  = 
|house1       = 
|type_house1  =
|stat_year1   = 1871
|religion     = {{plainlist|
*[[اسلام]] ۱۰۰٪
}}
|stat_pop1    = 
|stat_year2   = 
|stat_pop2    = 
|stat_year4   = 
|stat_pop4    = 
|stat_area4   = 
|currency     = 
|footnotes    =
|today        = {{افغانستان}}<br />{{ایران}}<br />{{بيرغ|پاکستان}}<br />{{هند}}<br />{{تاجیکستان}}<br />{{اوزبکستان}}<br />{{تورکمنستان}}<br />{{چين}}
}}
{{د پښتنو تاریخ}}
دراني سترواکي، چې ورته سدوازيي پاچهي او افغان سترواکي هم ویل کېږي، افغان سترواکي وه چې د احمدشاه ابدالي له خوا یې بنسټ کېښودل شو او د مرکزي آسیا، منځني ختیځ او سویلي اسیا یو شمېر برخې په کې شاملېدلې. دغې سترواکۍ په خپل اوج کې په افغانستان، معاصر پاکستان، د ایران په شمال ختیځو او سویل ختیځو برخو، ختیځ ترکمنستان او شمال لویدیځ هند واک درلود. د عثماني سترواکۍ په خوا کې، دراني سترواکي د اتلسمې پېړۍ په دویمه نیمايي کې لویه مسلمانه سترواکي وه.<ref name="Lee 1996">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=nYaamE_3kD4C&q=sadozai+kingdom&pg=PA116|title=The "Ancient Supremacy": Bukhara, Afghanistan and the Battle for Balkh, 1731–1901|last=Lee|first=Jonathan L.|date=1996-01-01|publisher=BRILL|isbn=9789004103993|language=en}}</ref><ref name="Britannica2">{{cite encyclopedia|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/7798/Afghanistan/21392/Last-Afghan-empire|title=Last Afghan empire|access-date=2010-08-25|editor1-link=Louis Dupree (professor)|editor1-first=Louis|editor1-last=Dupree|first=Nancy|last=Hatch Dupree|display-editors=etal|encyclopedia=[[Encyclopædia Britannica]]|year=2010}}</ref><ref>{{cite book|url=http://www.khyber.org/books/pdf/ahmad-shah-baba.pdf|title=Ahmad Shah Durrani: Father of Modern Afghanistan|last=Singh|first=Ganda|publisher=Asia Publishing House|date=1959|access-date=2013-02-07|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20130207183925/http://www.khyber.org/books/pdf/ahmad-shah-baba.pdf|archive-date=2013-02-07}}</ref><ref>{{cite book|last=Dupree|first=Louis|date=1980|title=Afghanistan|publisher=Princeton University Press|page=334|isbn=0-691-03006-5|quote=Next to the [[Ottoman Empire]], the Durrani Empire was the greatest Muslim empire of the second half of the eighteenth century.}}</ref>

احمدشاه ابدالي د محمد زمان خان ابدالي زوی (د ابدالي قبیلې مشر) او د نادر افشار یوله نامتو قوماندانانو نه و. په خپله قبیله کې په بې اتفاقۍ له برلاسۍ او د ۱۷۴۷ ز کال په جون میاشت کې د نادر افشار له مړینې وروسته، احمدشاه ابدالي همدغه کال د کندهار، غزني، کابل او پېښور په نیولو سره افغانستان خوندي او د افغانستان پاچا شو. واک ته له رسېدو وروسته احمد شاه ابدالي د خپلې قبیلې نوم «دراني» ته واړاوه، چې له دې وروسته هغه د احمدشاه دراني په نوم پېژندل کېده. په ۱۷۴۹ ز کال کې مغول واکمن د شمال لویدیځ هند د ډېری برخو حاکمیت افغانانو ته پرېښود. له دې وروسته احمد شاه لویدیځ ته مخه کړه، څو مشهد چې د شاهرخ شاه له خوا اداره کېده ونیسي، خو هغه له احمد شاه سره بیعت وکړ او د هغه حکومت یې ومانه. وروسته یې د هندوکش شمال ته ځواکونه ولېږل، څو ترآمو سیند پورې سیمې ونیسي، په ډېر لنډ مهال کې، د شمال سیمو ګڼ شمېر بېلابېلې قبیلې له ده سره یوځای شوې. له دې وروسته احمدشاه او د هغه ځواکونو څلورځله پر هند برید وکړ او د کشمیر او پنجاب سیمو کنترول یې ترلاسه کړ. د ۱۷۵۷ ز کال په لومړیو کې هغه په ډیلي برید وکړ، خو مغولي سترواک دویم عالمګیر ته یې اجازه ورکړه چې له ده نه په تابعیت کولو یا د ده د واکمنۍ په منلوسره د سیند سیند په سویلي سیمو یوازې تش په نامه واکمن پاتې شي.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=9o0IRPpvDjkC&pg=PA164|title=Boundary Politics and International Boundaries of Iran<!-- omit the subtitle: the one given at Google Books is truncated and the full one, visible at Universal Publishers, is too long -->|isbn=9781581129335|last1=Mojtahed-Zadeh|first1=Pirouz|year=2007}}</ref>

په ۱۷۷۲ ز کال کې د احمدشاه دراني له مړینې وروسته، د هغه زوی تیمورشاه درانی د دراني لړۍ واکمن شو. د تیمورشاه د واکمنۍ پر مهال کابل د دراني سترواکۍ په پلازمېنه واوښت او پېښور یې د ژمي په موسم کې پلازمېنه وټاکله. په ورته مهال دغې سترواکۍ د شیندل کېدو پر لورحرکت وکړ. دغې لړۍ ته د نسلونو لپاره افغانستان په میراث پاتې شو، تر هغه مهاله چې دوست محمد خان په ۱۸۲۳ ز کال کې واک ترلاسه کړ. دراني سترواکي د معاصر افغانستان د بنسټ اېښودونکې په توګه پېژندل کېږي، چې احمد شاه درانی ته د «ملت د پلار» یا «بابا» لقب ورکړل شوی دی.<ref>{{cite book|last1=Malleson|first1=George|title=History of Afghanistan: From the Earliest Period to the Outbreak of the War of 1878|date=1878|isbn=0343739771|page=298|url=https://www.google.ca/books/edition/History_of_Afghanistan/0ec2AQAAMAAJ?hl=en&gbpv=1&printsec=frontcover|access-date=31 July 2021}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/afghanistan/|title=Afghanistan|access-date=2010-08-25|publisher=[[CIA]]|work=[[The World Factbook]]}}</ref>

== د احمد شاه دراني واکمني (۱۷۴۷- ۱۷۷۲ ز کال) ==

=== د افغان دولت بنسټ اېښودل ===
په ۱۷۰۹ ز کال کې د کندهار ولایت د غلجي قبیلې مشر میرویس خان هوتکي، له صفوي فارسیانو نه خپلواکي ترلاسه کړه. له ۱۷۲۲ ز کال نه تر ۱۷۲۵ ز کال پورې د هغه زوی محمود هوتکي د لنډ مهال لپاره د ایران په ډېرو برخو واکمني وکړه او ځان یې د فارس پاچا باله. له دې سره هوتکي لړۍ په ۱۷۳۸ ز کال کې وروسته له هغه چې د نادر افشار تر مشرۍ لاندې د فارس د افشاریانو له خوا مات او تبعید شول پای ته ورسېده.

۱۷۴۷ ز کال له مغولي او فارسي سترواکیو نه، جلا افغان سیاسي بنسټ د رامنځته کېدو شاهد و. د دغه کال په جولای میاشت کې (د نادر افشار له وژل کېدو وروسته) یوه لویه جرګه جوړه شوه. جرګې ۹ ورځې دوام وکړ او د واکمنۍ لپاره دوه مخکښان رامخته شول: حاجی جمال خان له محمدزايي او احمد خان له سدوزایي کورنۍ نه. محمد صابر خان چې یو ملنګ (سپېڅلی سړی) و او وړاندې یې هم وړاندوینه کړې وه چې احمد خان به د افغانانو مشر وي، را مخته شو، د احمد خان په پګړۍ کې یې د غنمو وږی وټومبه او هغه یې پاچا، دُر دُوران وباله.<ref>{{cite encyclopedia|url=http://iranicaonline.org/articles/afghanistan-x-political-history|title=Afghanistan: x. Political History|encyclopedia=[[Encyclopædia Iranica]]|author=D. Balland|date=December 15, 1983|access-date=2012-08-08}}</ref>

=== لومړۍ بریاوې ===
د احمدشاه له لومړیو پوځي عملیاتو نه له غلجیانو نه د قلات غلجي او غزني نیول وو، همدارنګه یې کابل او پېښور د مغولي والي نصیر خان نه ونیول. په ۱۷۴۹ ز کال کې، مغولي سترواک احمدشاه بهادر اړ شو، څو سیند، پنجاب سیمه او د سیند مهم سیند (Indus River) احمدشاه ته وسپاري، څو خپله پلازمېنه د افغانانو له برید نه وژغوري. له جګړې پرته په ختیځ کې د پام وړ قلمرو په لاسته راوړو، احمدشاه لویدیځ ته مخه کړه، څو مشهد چې د نادرافشار د لمسي شاهرخ افشار له خوا اداره کېده ونیسي. وروسته له هغې احمدشاه خپل ځواکونه د هندوکش غرونو د شمالي سیمو په نیولو پسې ولېږل. دغه پیاوړي ځواک، په لنډ مهال کې د شمالي افغانستان ترکمني، ازبکي، تاجکي، هزارګي او نورې قبیلې تر خپل کنټرول لاندې راوستې. احمدشاه د درېم ځل او بیا د څلورم ځل لپاره د مغولي سترواکۍ په پاتې شونو برید وکړ، له لاهور سره یې چې د افغانانو له خوا اداره کېده، په پنجاب او کشمیر سیمو کنترول ترلاسه کړ. په ۱۷۵۷ ز کال کې یې په ډیلي برید وکړ، خو مغولي لړۍ ته یې اجازه ورکړه، چې په دغه ښار ترهغه مهاله چې په پنجاب، سیند او کشمیر د احمدشاه واکمني مني، یوازې تش په نامه کنترول ولري. هغه خپل زوی تیمورشاه د خپلو ګټو ساتلو په موخه، په هند کې پرېښود او افغانستان ته راوګرځېد.<ref name="Runion 2007">{{cite book|first=Meredith L.|last=Runion|url=https://books.google.com/books?id=aZk9XzqCFGUC&q=ahmad+shah+durrani+1749+sindh+and+punjab&pg=PA69|title=The History of Afghanistan|page=69|publisher=Greenwood Publishing Group|year=2007|isbn=978-0313337987}}</ref>

=== له چین سره اړیکې ===
احمد شاه چې د قزاقستان تر ختیځو پولو پورې د چینايي چینګ سلسلې له مخکې تګ نه اندېښمن و، هڅه یې وکړه چې ګاونډي مسلمان خانات (سمرقند او بخارا) او قزاقان ظاهراً د خپلو لویدیځو مسلمانو د آزادولو لپاره په چین باندې د برید په موخه یو موټی کړي. احمد شاه له چینايي چینګ سره سوداګري بنده کړه او قوقند ته یې ځواکونه ولېږل. په ورته مهال په هند باندې د ده بریدونو دولتي خزانه تشه کړې وه او په مرکزي آسیا کې یې د ځواکونو د کمېدو لامل شوی و، له همدې امله د کافي منابعو د نشتوالي له امله هغه نه شو کولای، هرڅه وکړي، یوازې دا چې د ناکامو خبرو په موخه بیجینګ ته پلاوی ولېږي.<ref>{{cite book|title=Holy war in China: the Muslim rebellion and state in Chinese Central Asia, 1864–1877|last1=Kim|first1=Ho-dong|year=2004|publisher=Stanford University Press|isbn=978-0-8047-4884-1|page=20|url=https://books.google.com/books?id=9kfJ6MlMsJQC|access-date=2010-08-25}}</ref><ref>{{cite book|title=The Empire and the Khanate: a political history of Qing relations with Khoqand c. 1760–1860|last1=Newby|first1=Laura J.|year=2005|publisher=BRILL|isbn=978-90-04-14550-4|page=34|url=https://books.google.com/books?id=KTmO416hNQ8C|access-date=2010-08-25}}</ref>

=== وروستي کلونه ===
په پاني پت کې بریا د احمدشاه  او افغان ځواک د اوج ټکی و. په ورته مهال ان د ده د ژوند پر مهال سترواکي د شیندل کېدو پر لور روانه وه. احمدشاه په ۱۷۶۲ ز کال کې، د شپږم ځل لپاره د افغانستان له پولو ووت، څو سېکان تر خپل واک لاندې راولي. له دغه مهاله او له دغه مهال وروسته، د دغې سترواکۍ کنترول او واک په کمېدو شو، چې د نوموړي د مړینې پر مهال د پنجاب یو شمېر برخې سیکانو نیولې وې، همدارنګه په شمال کې یو شمېر قلمرونه، د ازبکانو لاس ته ورغلي وو، چې اړتیا یې ولیده، یوه حل لار ورته ومومي.<ref name="Runion 20073">{{cite book|first=Meredith L.|last=Runion|url=https://books.google.com/books?id=aZk9XzqCFGUC&q=ahmad+shah+durrani+1749+sindh+and+punjab&pg=PA69|title=The History of Afghanistan|page=69|publisher=Greenwood Publishing Group|year=2007|isbn=978-0313337987}}</ref>

هغه پر لاهور برید وکړ او د سیکانو د سپېڅلي ښار امرتسر په نیولو سره سره یې، په زرګونه سیکان ووژل، د هغوی د درناوي وړ طلایي معبد یې وران کړ. د دوو کلونو په ترڅ کې سیکانو یو ځل بیا بغاوت وکړ او خپل سپېڅلی ښار امرتسر یې جوړ کړ. احمدشاه څو ځله هڅه وکړه، سیکان د تل لپاره تر خپلې ولکې لاندې راولي، خو و یې نه شو کړای. احمدشاه په شمال کې له بل بغاوت سره مخامخ شو، چې له امله یې هغه او د بخارا ازبک امیر هوکړه وکړه چې آمو سیند به د دواړو د اړوندو سیمو ترمنځ پوله وي. احمدشاه د کندهار په ختیځ غرونو کې خپل کور ته راوګرځېد، چېرې چې د ۱۷۷۲ ز کال د اکتوبر په ۱۶ مه مړ شو. هغه د قبیلوي همکاریو او مخالفتونو د توازن په برابرولو کې د پام وړ توګه بریالی و او هغه تر ډېره قبیلوي انرژي له بغاوتونو نه په لرې کېدو هدایت کوله. هغه د احمدشاه بابا یا «دافغانستان پلار» په توګه پېژندل کېږي.<ref>{{cite book|first=Purnima|last=Dhavan|title=When Sparrows Became Hawks: The Making of the Sikh Warrior Tradition, 1699|publisher=Oxford University Press|year=2011|page=112}}</ref><ref name="Singh 1978">{{cite book|first=Khushwant|last=Singh|title=A History of the Sikhs|volume=I: 1469–1839|location=Delhi|publisher=Oxford University Press|year=1978}}</ref><ref>{{cite dictionary|dictionary=Punjabi–English Dictionary|editor1-first=S. S.|editor1-last=Joshi|editor2-first=Mukhtiar|editor2-last=Singh Gill|location=Patiala, India|publisher=Punjabi University Publication Bureau|year=1994|title=Ghalughara|quote=holcaust, massacre, great destruction, deluge, genocide, slaughter, (historically) the great loss of life suffered by Sikhs at the hands of their rulers, particularly on 1 May 1746 and 5 February 1762|page=293}}</ref><ref>{{cite book|last=Latif|first=Syad Muhammad|title=The History of Punjab from the Remotest Antiquity to the Present Time|publisher=Eurasia Publishing House|year=1964|location=New Delhi}}</ref><ref name="Chopra 1928 26">{{cite book|title=The Panjab as a Sovereign State|last=Chopra|first=Gulshan Lall|year=1928|publisher=Uttar Chand Kapur and Sons|location=Lahore|page=26}}</ref> 

==سرچینۍ==
{{د افغانستان سرليکونه}}

[[وېشنيزه:د پښتنو ټولواکمنیانې]]
[[وېشنيزه:د درانیانو ټولواکمنی]]
[[وېشنيزه:د افغانستان پېښليک]]