برونای

بروني دارالسلام، جاوي: نݢارا بروني دارالسلام، lit. «د بروني ملت، د سولې کور» یو هېواد دی چې د سویل ختیځې اسیا د بورنیو ټاپو په شمالي ساحل کې پروت دی. د سویلي چین له سمندري سواحلو پرته، دا په بشپړ ډول د مالیزیا د سراواک ایالت له خوا را ایسار شوی دی. بروني د لیمبانګ د سراواک سیمې له امله په دوو برخو وېشل شوی. بروني په بورنیو کې یوازینی خپلواک دولت دی؛ د ټاپو پاتې برخه د مالیزیا او اندونیزیا ترمنځ وېشل شوې ده. تر 2020ز کال پورې یې نفوس 460,345 و، چې شاوخوا 100,000 تنو یې په پلازمېنه او لوی ښار، یعنې په بندر سری بیګاوان کې ژوند کوي. حکومت یې یوه مطلقه پاچاهۍ ده، چې د خپل سلطان له خوا اداره کېږي، د یانګ دی پرتوان حق لري او د انګلیسي عام قانون او شرعي قوانینو او همدارنګه د عمومي اسلامي طرزالعملونو ترکیب پلي کوي.

د بروني سترواکۍ په اوج کې، سلطان بولکیه (د 1485-1528ز واکمنۍ کې) ادعا کوي چې د بورنیو د زیاترو سیمو کنټرول لري، لکه: د نن ورځې ساراواک او صباح او همدارنګه د بورنیو په شمال ختیځه څنډه کې د سولو ارکیپیلاګو او د بورنیو شمال لوېدیځه څنډه کې ټاپوګانې. ادعاګانې دا هم وايي، چې دوی په سیلډونګ (یا د میینیلا سلطنت، چېرې چې اوس د فیلیپین پلازمېنه مانیلا ده) کنټرول درلود، خو د سویل ختیځې اسیا پوهان په دې باور دي، چې دا په اندونیزیا کې د سیلورونګ غره ته اشاره کوي. د بروني سمندري ایالت په 1521ز کال کې د هسپانیا د میګیلان کمپاین له خوا لیدل شوی و او په 1578ز کال کې د کاسټیلیان په جګړه کې د اسپانیا پر وړاندې وجنګېد.

د 19مې پېړۍ په لړ کې د برونین سترواکۍ په زوال پیل وکړ. د ساراواک (کوچنګ) سلطنت یې جیمز بروک ته وسپاره او هغه یې د سپین پاچا په توګه وټاکه او صباح یې د برتانیا شمالي بورنیو چارټرډ شرکت ته وسپاره. په 1888ز کال کې بروني د برتانیا محافظه کار شو او په 1906ز کال کې د برتانوي استوګن په توګه د استعمار مدیر وټاکل شو. د دویمې نړیوالې جګړې په لړ کې تر جاپاني اشغال وروسته، په 1959ز کال کې یو نوی اساسي قانون ولیکل شو. په 1962ز کال کې د پاچاهۍ پر وړاندې یو کوچنی وسله وال بغاوت د انګریزانو په مرسته پای ته ورسېد.

بروني له ۱۹۶۷ز کال راهیسې د بروني د سلطان حسنال بولکیه په مشرۍ کې دی او د ۱۹۸۴ز کال د جنورۍ په لومړۍ نېټه یې د برتانیې د محافظت په توګه خپله خپلواکي ترلاسه کړه. د 1990ز او 2000ز کلونو په اوږدو کې اقتصادي وده، له 1999ز نه تر 2008ز کال پورې د GDP 56٪ له زیاتوالي سره، بروني په یو صنعتي هېواد بدل شو. د دغه هېواد ډېره شتمني پر پراخو پټرولیمو او طبیعي ګازو راڅرخي. بروني د سویل ختیځې اسیا هېوادونو په مینځ کې تر سینګاپور وروسته دویم لوړ بشري پرمختیايي شاخص لري او د پرمختللي هېواد په توګه ګڼل کېږي. د پیسو نړیوال صندوق (IMF) په وینا، بروني په نړۍ کې د سړي سر ناخالص کورني تولید له مخې د پېرودلو د ځواک په برابرۍ کې پینځم ځای لري. IMF په 2011ز کال کې اټکل وکړ، چې بروني له دوو هېوادونو نه یو هغه هېواد دی (بل یې لیبیا دی)، چې په ملي GDP 0٪ کې عمومي پور لري.

ریښه پېژندنه

د سیمه ییزې تاریخ لیکنې له مخې، بروني د اونګ الاک بیتاتار له خوا تاسیس شو، چې وروسته یې سلطان محمد شاه په 1400ز کال کې پاچاهي وکړه. هغه د تیمبرونګ سیمې له ګارنګ نه د بروني رودخانې ته لاړ او بروني یې کشف کړ. د افسانې له مخې، پر ځمکې تر کېناستلو وروسته یې وویل، بارو ناه (چې د «همدغه دی!» یا «هلته» معنا لري) او د «بروني» نوم هم ترې اخیستل شوی دی. هغه د بروني لومړنی مسلمان واکمن و. د بلکیه مسلمانانو تر سلطنت لاندې د برونیا سترواکۍ له پیل نه مخکې، داسې انګېرل کېږي چې دغه هېواد به د بودایي واکمنانو تر ولکې لاندې و.

دا په 14مه پېړۍ کې د «بارونای» په نامه شو، چې ممکن د سانسکریټ له کلیمې «وارون» (ورون) نه اغېزمن شوی وي، چې معنی یې «سمندري» ده. د «بورنیو» کلیمه له ورته ریښې نه ده. د هېواد په بشپړ نوم کې، نیګارا برونای دارالسلام، دارالسلام (عربي: دار السلام) معنی لري، یعنې «د سولې کور»، په داسې حال کې چې نیګارا په مالایي کې د «هېواد» معنی لري. د مالیزیا د رسمي نوم یوه لنډه نسخه، «بروني دارالسلام» هم عام استعمال ته داخل شوی.

سیاست او حکومت

د بروني سیاسي سیسټم د اساسي قانون او د مالایي اسلامي سلطنت د ملي دود له خوا اداره کېږي (میلیو اسلام بیراجا؛ MIB). د MIB درې برخې د مالیزیا کلتور، اسلامي دین او تر پاچاهۍ لاندې سیاسي چوکاټ پوښي. دا یو حقوقي سیسټم لري، چې د انګلیسي د عام قانون پر بنسټ ولاړ دی، که څه هم اسلامي قانون (شریعت) یې په ځینو مواردو کې ځایناستی کېږي. بروني پارلمان لري، خو ټاکنې نه لري. وروستۍ ټاکنې یې په ۱۹۶۲ز کال کې شوې وې.

د بروني د 1959ز کال تر اساسي قانون لاندې، جلالتماب حسنال بلکیه له بشپړ اجراییوي واک سره د دولت مشر دی. له 1962ز کال راهیسې، په دغه واک کې بېړني اختیارونه شامل دي، چې هر دوه کاله وروسته نوي کېږي. بروني د ۱۹۶۲ز کال د بروني له پاڅون راهیسې په تخنیکي توګه د پوځي حکومت تر سلطې لاندې دی.

اقتصاد

بروني له سنګاپور وروسته د سویل ختیځې اسیا هېوادونو په منځ کې د بشري پرمختیا دویم لوړ شاخص لري او د پرمختللي هېواد په توګه ډلبندي کېږي. د خامو تیلو او طبیعي ګاز تولید د هېواد د GDP شاوخوا 90٪ جوړوي. شاوخوا 167000 بوشکې  (26600 متر مکعب) نفت هره ورځ تولیدوي، چې په نړۍ کې د نفتو د تولید له امله څلورم لوی هېواد دی.  دا په ورځ کې نږدې 25.3 میلیون متر مکعب متره (890×106 مکعب فوټ) طبیعي مایع ګاز تولیدوي، چې بروني په نړۍ کې د ګاز نهم لوی صادرونکی هېواد جوړوي. بروني د فوربس له خوا د نفتو او طبیعي ګازو د ساحو پر بنسټ، له 182 نه د پینځم تر ټولو بډایه هېواد په توګه درجه بندي کېږي.

دین

اسلام د بروني رسمي دین دی، په ځانګړې توګه د سني مذهب او د اسلامي فقهې شافعي مکتب. له 80٪ نه ډېر نفوس یې د برونیا زیاتره مالایي او کیدایان مسلمانان دي. نورې عقیدې یې، بودیزم (7٪، په عمده توګه د چینایانو له خوا) او عیسویت (7.1٪) دي. ازاد اندي، چې زیاتره یې چینایان دي، د نفوس شاوخوا ۷ سلنه جوړوي. که څه هم ډېری یې له بودیزم، کنفیوشیزم او تاوزم عناصرو سره د مذهب ځینې ډولونه عملي کوي. دوی غوره ګڼي، چې ځان داسې وښيي چې په رسمي توګه هېڅ مذهب نه لري، له همدې امله په رسمي سرشمېرنه کې د ملحد په توګه نومول شوي دي. د اصلي مذهبونو پیروان د نفوس شاوخوا 2٪ جوړوي.

ژبې

د بروني رسمي ژبه معیاري مالایي ده، چې په کې له دواړو لاتیني الفبې (رومي) او عربي الفبې (جاوي) نه کار اخیستل کېږي. په پیل کې، مخکې له دې چې د 1941ز کال په شاوخوا کې لاتیني الفبا ته واړول شي؛ نو مالایي په جاوی لیکدود لیکل کېده.

کلتور

د برونای کلتور په عمده توګه مالایي دی (د خپل توکم منعکس کوونکی) له اسلام نه ډېرې اغېزمنتیاوې لري، خو د اندونیزیا او مالیزیا په پرتله ډېر محافظه کار ښکاري. کلتوري نفوذ یې څلور دورې لري؛ انیمیست، هندو، اسلامي او لوېدیځ. اسلام په کې خورا پیاوړی نفوذ درلود او د بروني د ایډیالوژۍ او فلسفې په توګه منل شوی و.