ګوریلا / لویه بیزو

ګوریلاګانې بوټي خوړونکې او تر ډېره په ځمکه کېناستونکې لویې بیزوګانې دي چې د استوایي افریقا په حاره ځنګلونو کې ژوند کوي. ګوریل په دوو ډولونو وېشل کېږي: ختیځ ګوریل او لویدیځ ګوریل چې څلور یا پنځه فرعي ډولونه لري. د ګوریلا DNA / هستوي اسیدونه ډېر زیات انسان ته ورته دي چې د هغوی د جوړښت ۹۵ تر ۹۹ سلنه برخه په دغې ورته‌والي کې شاملیږي او دوی تر شامپانزاګانو او بونوبوانو وروسته انسانانو ته تر ټولو نږدې ژوندي ژوي دي.

ګوریلاګان تر ټولو لوي ژوندي پرايميټونه (د تي لرونکيو ژويو هغه لومړني انواع چې په تکامل او بدلون سره نور ځينې منځ ته راغلي وي، ژباړن) دي چې له ۱.۲۵ تر ۱.۸ مترو قد او له ۱۰۰ تر ۲۷۰ کیلوګرامو پورې وزن لري چې د جنس او ډول په توپیر يې د مټو کړۍ تر ۲.۶ مترو پورې رسېږي. هغوی په ډله کې ژوند کولو ته لېوال دي چې خپل مشر ته سېلور بک (خړشا ‌لرونکی) وايي. ختیځ ګوریلا د ډېر تور پت‌لرونکي پوست په لرلو او د ځینو نورو کوچنیو ګړپوهنیزو/موفولوژيکي توپیرونو په لرلو له لویديځ ګوریلا څخه بېلېږي. ګوریلاګانې معمولاً له ۳۵ تر ۴۰ کلونو پورې په طبیعت کې ژوند کوي.

د ګوریلا طبعي استوګنځی د سویلي افریقا د فرعي صحرا حاره او نیمه حاره ځنګلونه دي. که څه هم د دوی لمنه د سویلي افریقا د صحرا کوچنۍ سلنې تر پوښښ لاندې راولي، خو ګوریلا د ارتفاعاتو پراخې لمنې ته پوښښ ورکوي. غرنۍ ګوریلا د البرټین ریفت غره په وریځو پټ ځنګل کې د ویرونګا په اورغورځنګونو چې ارتفاع يې له ۲۲۰۰ تر ۴۳۰۰ مترو (۷۲۰۰- ۱۴۱۰۰ فوټ) پورې بدلون مومي ژوند کوي. په اواره ځمکه ژوند کوونکې ګوریلاګانې په ګڼو ځنګلونو کې د سمندر د سطحې تر کچې په ټیټو ځمکو او جبهو کې ژوند کوي. لویدیځي ځمکنۍ ګوریلاوې د مرکزي افریقا په لویدیځو هېوادونو او ختیځې ځمکنۍ ګوریلاوې له رواندا سره پولې ته څېرمه د کانګو په دیموکراتیک جمهوریت کې ژوند کوي.

اټکل کېږي چې شاوخوا ۳۱۶۰۰۰ لویدیځې ګوریلاګانې او ۵۰۰۰ ختیځې ګوریلاګانې په طبیعت کې موجودې وي. IUCN (له طبیعت څخه د خوندیتوب نړیواله ټولنه) دغه دواړه ډولونه د انقراض/ورکېدو له خطر سره مخ ډلبندي کړي دي. له غرنۍ ګوریلا پرته چې د ورکېدو له شدید خطر سره مخ دي د ګوریلا ټول فرعي ډولونه د ورکېدو له خطر سره مخ ډلبندي کېږي. د هغوی د بقا لپاره ډېر ګواښونه موجود دي؛ لکه په ناقانونه توګه ښکار، د هغوی د طبعي استوګنځي تخریب او هغه ناروغیو موجودیت چې د هغوی بقا ګواښي. په هر حال په هغو سیمو کې چې یاد ژوي په‌کې ژوند کوي د هغوی د خوندیتوب لپاره هڅې بریالی دي.

ایتمولوژي/آرپوهنه

د ګوریل کلیمه د سویلي افریقا په سمندرغاړو کې چې وروسته د سیرالئون سیمه ونومول شوه د کارتاژاني کاشف سمندروال هانو (له میلاد څخه شاوخوا ۵۰۰ کاله مخکې) له سفر څخه راغلې. د لښکرلېږد غړي «له وحشي خلکو سره چې ډېری يې ښځې وې او بدن یې په ویښتانو پوښل شوی و مخ شول او دا زموږ ژباړونکو ګوریلا ونومولې». دا روښانه نه ده چې هغه څه چې هغه مهال کاشفان ورسره مخ شول همدا څه و چې اوس يې موږ ګوریلا، د بیزوګانو یا شادیانو او یا انسانانو بل ډول نوموو. ویل کېږي د ګوریلا ښځو پوستکی چې هانو له ځان سره راوړی و ۳۵۰ کاله وروسته، له میلاد څخه ۱۴۶ کاله مخکې د پونیک په جګړه کې د روم تر ویجاړېدو په کارتاژ ښار کې ساتل کېده.

امریکايي ډاکتر او دیني مبلغ ټوماس اسټاټون ساوېج او طبیعت‌پوه جېفریس وایمن د لومړي ځل لپاره په ۱۸۴۷ کال کې لویدیځې ګوریلا له ليبریا څخه ترلاسه شوې بېلګې یادې کړې. دوی د شامپانزا جنس د اوسني نوم له کارولو سره دا ټروګلوډیټس ګوریلا ونومولې. د نوعې دا نوم د لرغوني یوناني کلیمې Γόριλλαι  (ګوریلا) څخه اخیستل شوی چې د هانو د تشرېح پر بنسټ «په ویښتانو پوښل شویو ښځو ټبر» په معنا دی.

تکامل او ډلبندي

د ګوریلاګانو تر ټولو نږدې خپلوان د هومینینیا له جنس څخه شامپانزې او انسانان دي چې دا ټول شاوخوا ۷ میلیون کاله مخکې له یو مشترک نیکه څخه جلا شوې دي. د انساني جینونو پرلپسې‌والی په منځنۍ کچه یواځې ۱.۶ سلنه د اړونده ګوریلا د جینونو له ترتسب سره توپیر لري، خو د هر جین په کاپيو کې یې توپير زیات دی. تر همدې وروستیو وختونو پورې ګوریلاګانې د يو واحد ډول په توګه په پام کې نیول کېدې چې درې فرعې ډولونه: ختیځې ځمکنۍ ګوریلا، لویدیځې ځمکنۍ ګوریلا او غرنۍ ګوریلاوې په کې شامل وې. اوس‌مهال توافق پر دې دی چې دوه اصلي نوعې لري چې هره یوه يې دوه فرعي ډولونه لري. په دې وروستيو کې داسې ادعا شوې چې له دې انواع څخه یوه درېمه فرعي نوع هم لري. د ګوریلاګانو اصلي او فرعي انواع د کنګل کېدلو د زمانې په بهیر کې پراختیا موندلې کله چې د دوی ځنګلي استوګنځي کوچني شول او یو له بل څخه جلا شول.

پریماتولوژيستان د ګوریلاګانو د بېلابېلو ټولنو تر منځ د اړیکو ارزولو ته دوام ورکوي. دلته یادې شوې اصلي او فرعي انواع هغه دي چې ډیری پوهانو پرې توافق کړی.

د برینګي ګوریلا درېیمه فرعي نوعه چې لا یې د نوم اېښودنې د سیستم له مخې درېیم نوم (تراینومن) نه دی ترلاسه کړی، د غرنۍ ګوریلا باونډي ټولنه ده چې ځینې وختونه د باونډي ګوریلا په نوم هم یادیږي.

د تراکم، اندازې، ویښتانو رنګ، طول، فرهنګ او د مخ د پلنوالي په ګډون ځینې بدلونونه د ګوریلا ډلبندي مشخصوي. د ځمکنۍ ګوریلا جنتیک ښيي چې ختيځې او لویديځي ځمکنۍ ګوریلاګانې شاوخوا ۲۶۱ زره کاله پخوا له یو بل څخه جلا شوې دي.

خصوصیات/بېلوونکې نښې  

د نارینه وحشي ګوریلا وزن له ۱۳۶-۲۲۷ کیلو ګرامه (۳۰۰-۵۰۰ پونډ) پورې رسېږي، حال دا چې د بالغې ښځينه ګوریلا وزن له ۶۸-۱۱۳ کیلوګرامه (۱۵۰-۲۵۰ پونډ) دی. د بالغو نارینه‌وو قد له ۱.۴ تر ۱.۸ متر (۴ فوټه او ۷ اېنچه تر ۵ فوټه او ۱۱ اېنچه) دی چې مټو پلنوالی يې ۲.۳ تر ۲.۶ متره (۷ فوټه او ۷ اېنچه تر ۸ فوټه او ۶ اېنچه)  پوري غزېږي. ښځينه ګوریلاګانې له ۱.۲۵ تر ۱.۵ متره (۴ فوټه او یو اېنچ تر ۴ فوټه او ۱۱ انچه) له نارینه‌وو څخه ټیټې دي او همدارنګه يې د مټو پلنوالی هم کوچنی دی. کولین ګرووز په۱۹۷۰کال کې د ۴۲ نارینه وحشي ګوریلاګانو د وزن منځنۍ کچه ۱۴۴ کیلوګرامه محاسبه کړ، حال دا چې سمېټ و یونګرز په ۱۹۹۷ کال کې د ۱۹ بالغو نارینه وحشي ګوریلاګانو د وزن منځنۍ کچه ۱۶۹ کیلوګرامه محاسبه کړه. نارینه بالغ ګوریلاګان په خپله شا کې تر کوناټیو پورې د خړو یا نقره‌يي رنګه ویښتانو د لرلو له امله د خړشا (سېلور بک) په نوم یادیږي. تر ټولو لوړ خړشا ثبت شوی ګوریل ۱.۹۵ متره و چې د مټو پلنوالی یې ۲.۷ متره (۸ فوټه او ۱۰ اېنچه) د سینې قفس يې ۱.۹۸ متر (۶ فوټه او ۶ اېنچه) او وزن یې ۲۱۹ کیلو ګرامه (۴۸۳ پونډ) و، د ۱۹۳۸ کال په مې میاشت کې د الیمبونګو په شمالي کیوو کې وویشتل شو. تر ټولو ډېر وزن لرونکی ثبت شوی ګوريل ۱.۸۳ متره (۶ فوټه) لوړ خړشا ګوریل و چې ۲۶۷ کیلوګرامه (۵۸۹ پونډ) وزن یې درلود او د کامرون په امبام کې وویشتل شو. نارینه په بندیتوب کې ډېر وزن اخیستی شي چې وزن يې تر ۳۱۰ کیلوګرامه (۶۸۳ پونډ) پورې رسېدای شي.  

د ختیځې ګوریلا رنګ د لویدیځې په پرتله ډېر تیاره دی او غرنۍ ګوریلا بیا تر ټولو ډېره توره ده. غرنۍ کوریلاګانې هم ډېر ګڼ ویښتان لري. لویدیځې ځمکنۍ ګوریلاګانې په قهويي یا هم خړ رنګ کې چې تندی يې سور ته ورته وي موندل کېدای شي. پر دې سربېره هغه ګوریلاګانې چې په ټيټو ځنګلونو کې ژوند کوي تر حجیمو غرنیو ګوریلاګانو نرۍ او چابکې دي. ختیځې ګوریلاګانې د لویدیځو په پرتله اوږد مخ او پلنه سینه لري. ګوریلاګانې هم د انسان په څېر ځانګړی او جلا د ګوتو نښان لري. د سترګو رنګ يې تېز قهويي دی چې د عنبیې په شاوخوا کې له یوې تورې حلقې سره ځای پرځای شوې دي. د ګوریلا د مخ جوړښت د لاندینۍ زامې د پروګناتیزم یا راوتلو له امله چې پورتنۍ زامه يې ډېره د بیرون خواته بېولې په فعلي بڼه لیدل کېږي، بالغ نارینه د مخکښ ساژیتال تاج (د کوپړۍ په منځنۍ برخه کې یوه راوتلي هډوکنۍ برخه، ژباړن) لرونکي هم دي.