Jump to content

ګالیله‌يي سپوږمۍ

د ويکيپېډيا، وړیا پوهنغونډ له خوا

ګالیله‌يي سپوږمۍ یا ګالیله‌يي سپوږمکۍ د مشتري څلور لویې سپوږمۍ دي چې «ایو»، «اروپا»، «ګانیمډ» او «کالیسټو» نومېږي. دغه سپوږمۍ د لومړي ځل لپاره د ۱۶۰۹ کال په ډسمبر میاشت کې او یا هم د ۱۶۱۰ کال په جنورۍ میاشت کې د ګالیلیو ګالیله له‌خوا ولیدل شوې او د ۱۶۱۰ کال په مارچ میاشت کې د همده له‌خوا د مشتري د سپوږمکیو په توګه وپېژندل شوې. دا لومړني هغه اجرام وو چې تر ځمکې پرته د بلې سیارې پر شاوخوا څرخېدل.[۱][۲]

دغه سپوږمۍ په لمریزه منظومه کې له لمر او اتو سیارو پرته تر ټولو لوی اجرام دي او شعاع یې د هرې کوچنۍ سیارې تر شعاع زیاته ده. ګانیمډ د لمریزې منظومې تر ټولو لویه سپوږمۍ ده او حتا تر عطارد سیارې هم لویه ده، که څه هم چې حجم یې نیمايي دی. درې داخلي سپوږمۍ – ایو، اروپا او ګانیمډ – له یو بل سره په ۱:۲:۴ مداري روزونانس کې واقع دي. که څه هم ټولې ګالیله‌يي سپوږمۍ ګردې یا کروي دي، خو د مشتري نورې کوچنۍ سپوږمۍ ګانې د کمزورې جاذبې له امله نامنظمې بڼې لري.

ګالیله‌يي سپوږمۍ په ۱۶۰۹ یا ۱۶۱۰ کال کې ولیدل شوې. دا هغه مهال و چې ګالیله په خپل تلسکوپ کې ځینې داسې پرمختګونه رامنځته کړل چې له ده سره یې مرسته وکړه تر څو اسماني اجرام په لا څرګند ډول وویني. د ګالیله مشاهداتو د ستور پوهانو لپاره د تلسکوپ اهمیت په فضا کې د داسې اجسامو په لیدلو سره وښود چې په عادي سترګو د لیدلو وړ نه وو. د داسې اسماني اجرامو کشف چې له ځمکې پرته د بل څه پر شاوخوا څرخېږي، هغه نړیوال بطلمیوسي سیستم ته کلکه ضربه ورکړه چې هغه مهال منل شوی و او دا د جیومرکزیت هغه نظریه وه چې ګواکي هر څه د ځمکې پر شاوخوا څرخېږي.[۳]

ګالیله په لومړیو کې خپل کشف ته د (Cosmica Sidera) یعنې «کوزیمو ستور» نوم ورکړ، خو هغه نومونه چې بالاخره نهايي شول هغه «سیمون ماریوس» انتخاب کړل. ماریوس له ګالیله سره په کابو هم‌مهاله ډول د ۱۶۱۰ کال د جنورۍ میاشتې په ۸مه نېټه سپوږمۍ ګانې په مستقل ډول کشف کړې او د دغو سپوږمیو اوسني نومونه یې د «زیوس» له پلویانو څخه اخیستي وو چې «یوهانس کپلر» په خپل کتاب (Mundus Jovialis) کې راوړي وو او دا کتاب په ۱۶۱۴ کال کې خپور شو.[۴]

د ګالیله څلور سپوږمۍ په ۱۸۹۲ کال کې د «امالټیا» تر کشف پورې د مشتري یوازنۍ پېژندل شوې سپوږمۍ ګانې وې.[۵]

تاریخچه

[سمول]

کشف

[سمول]

د هغو پرمختګونو په پایله کې چې ګالیلیو ګالیله په تلسکوپ کې وکړل، ویې کولای شول اسماني اجرام د 20× لویوالي په وړتیا سره تر هغه ډېر څرګند وویني چې پخوا وو. دغه کار له ګالیله سره مرسته وکړه چې د ۱۶۰۹ کال په ډسمبر یا هم د ۱۶۱۰ کال په جنورۍ میاشت کې ګالیله‌يي سپوږمي ګانې وویني.[۶][۷][۸]

د ۱۶۱۰ کال د جنورۍ میاشتې په ۷مه نېټه ګالیله یو لیک ولیکه چې د مشتري د سپوږمیو لومړنۍ یادونه په کې شوې وه. هغه مهال ده یوازې درې سپوږمۍ ولیدلې او په دې باور و چې دا مشتري ته نږدې ثابت ستوري دي. ده د ۱۶۱۰ کال د جنورۍ میاشتې له ۸مې نېټې څخه د مارچ میاشتې تر ۲یمې نېټې پورې د دغو اسماني مدارونو کتنې ته دوام ورکړ. په دغو مشاهداتو کې یې څلورم جسم کشف کړ او دا یې هم ولیدل چې دا څلور ثابت ستوري نه دي، بلکې د مشتري پر شاوخوا د څرخېدو په حال کې دي.

د ګالیله کشف د تلسکوپ اهمیت ستور پوهانو ته د یوې داسې وسیلې په توګه ثابت کړ چې ویې ښوده په فضا کې داسې اجرام شته چې باید کشف شي او دا اجرام تر هغه مهال پورې په عادي سترګو د لیدلو وړ نه وو. تر دې مهمه خبره د داسې اجرامو کشف و چې تر ځمکې پرته د یوه بل شي پر شاوخوا څرخېدل. دغه کشف هغه بطلمیوسي نړیوال سیستم ته کلکه ضربه ورکړه چې هغه مهال منل شوی و. په دې سیستم کې باور دا و چې ځمکه د نړۍ په مرکز کې ده او نور ټول اسماني اجرام یې پر شاوخوا څرخېږي. ګالیله د ۱۶۱۰ کال د مارچ په ۱۳مه نېټه (Sidereus Nuncius) کتاب خپور کړ چې د تلسکوپ له لارې یې د اسماني کتنو څرګندونې په کې کړې وې. په دې کتاب کې یې د کوپرنیک د «هلیوسنټرېزم» یا مرکزیت نظریې ته کومه څرګنده اشاره نه وه کړې، دا هغه نظریه وه چې لمر یې د نړۍ په مرکز کې واقع باله. ګالیله د کوپرنیک د مرکزیت دغه نظریه ومنله.[۸]

د ستور پوهنې یوه چینایي تاریخ‌لیکوال «شي ززونګ» ادعا کړې ده چې هغه «سوربخن کوچنی ستوری» چې تر میلاد مخکې په ۳۶۴ کال کې د چینايي ستور پېژندونکي «ګان ډي» له‌خوا مشتري ته نږدې لیدل شوی و، احتمالاً «ګانیمډ» و. که دا خبره سمه وي، ښايي د ګالیله تر کشف دوه زره کاله وړاندې وي.[۸][۹][۱۰]

د «سیمون ماریوس» مشاهدات د کتنو یوه بله ډېره مشهوره بېلګه ده چې ده یې په ۱۶۰۹ کال کې د کتنې راپورونه ورکړل. دا چې ښاغلي ماریوس خپلې موندنې تر ګالیله مخکې خپرې نه کړې، د سوابقو په اړه یې بې باوري موجوده ده.[۱۱]

د جغرافیايي اوږدوالي ټاکنه

[سمول]

ګالیله وکولای شول چې د ګالیه‌يي سپوږمیو د مداري زمان‌بندۍ له مخې د جغرافیايي طول یا اوږدوالي ټاکنه رامنځته کړي. د سپوږمیو د کسوف وختونه تر پخوا دقیق محاسبه کولی شو او پر وچه یا پر کښتۍ یې له ځايي مشاهداتو سره پرتله کولی شو تر څو ځايي وخت او جغرافيايي اوږدوالی مشخص شي. د دغه تخنیک لویه ستونزه دا وه چې د خوځنده بېړۍ پر مخ د تلسکوپ له لارې د ګالیله‌يي سپوږمیو کتنه سخته وه، ګالیله هڅه وکړه چې دا ستونزه د «سلاتون» په مرسته حل کړي. دا طریقه د «جوواني ډومنیکو کاسیني» او «جین پیکارډ» له‌خوا د فرانسې د نقشې د بیا کښنې لپاره وکارول شوه.[۱۲]

غړي

[سمول]

ایو

[سمول]

ایو (Jupiter I) د څلورو ګالیله‌يي سپوږمیو په ډله کې تر ټولو دننه سپوږمۍ ده. دا سپوږمۍ ۳۶۴۲ کیلومتره قطر لري چې د لمریزې منظومې څلورمه لویه سپوږمۍ کېږي او د ځمکې تر سپوږمۍ لږ څه لویه ده. دغه نوم له «ایو» څخه اخیستل شوی دی چې ایو د «زیوس» له عاشقانو څخه و. د شلمې پېړۍ تر منځنیو کلونو پورې دغه سپوږمۍ (Jupiter I) یا «د مشتري لومړۍ سپوږمۍ» بلل کېده.[۱۳]

ایو څه باندې ۴۰۰ فعال اتشفشانونه لري چې له جیولوژيکي پلوه په لمریزه منظومه کې تر ټولو فعال جسم دی. سطحه یې په څه باندې ۱۰۰ غرونو ډکه شوې ده چې ځینې یې د ځمکې د «اورېست» تر څوکې هم لوړ دي. د لمریزې منظومې د اکثرو بیرونیو سپوږمکیو پر خلاف (چې د کنګل ډبل پوښ لري)، ایو تر ډېره له سیلیکاټ ډبرې څخه جوړه شوې ده چې یوه ویلې اوسپنه یا د اوسپنې د سولفېډ هسته یې چاپېره کړې ده.[۱۴][۱۵][۱۶]

اروپا

[سمول]

اروپا (Jupiter II) د ګالیله د څلورو سپوږمیو په ډله کې دویمه سپوږمۍ ده، مشتري ته دویمه تر ټولو نږدې سپوږمۍ هم ده او تر ټولو کوچنۍ هم ده چې ۳۱۲۱.۶ کیلومتره قطر لري چې د ځمکې تر سپوږمۍ څه ناڅه کوچنۍ ده. دا نوم د اروپا په نامه اسطورې له یوې اشرافي فنیقي ښځې څخه اخیستل شوی دی چې له زیوس سره یې مینه لرله او د «کرټ» ملکه شوه، که څه هم دغه نوم د شلمې پېړۍ تر منځنیو کلونو پورې ډېر ونه کارول شو.[۱۷]

دا سپوږمۍ رڼه او روښانه سطحه لري. د اوبو یوه لایه لري چې د سیارې پوښ یې احاطه کړی دی او فکر کېږي چې ۱۰۰ کیلومتره ډبلوالی لري. په رڼه سطحه کې د کنګل یوه لایه شاملېږي، خو تیورۍ ښيي چې د کنګل تل به مایع اوبه وي. د ظاهري ځوان‌والي او د سطحې د روڼ‌والي له امله یې دا فرضیه رامنځته شوې ده چې ترې لاندې د اوبو یو سمندر دی چې ښايي د ځمک‌باندې ژوند د ځای په توګه عمل وکړي. له مد او جزري کږلون څخه ترلاسه کېدونکې انرژي ډاډمنوي چې سمندر مایع پاتې کېږي او جیولوژيکي فعالیتونه پر مخ بیايي. ښايي د اروپا تر کنګل لاندې په سمندر کې ژوند موجود وي. تر دې مهاله په دې سپوږمۍ یعنې اروپا کې د ژوند د شتون په اړه هېڅ ډول سند نه‌شته، خو د مایع اوبو احتمالي شتون دغه ځای ته د یوې څېړونکې وسیلې د لېږلو خبرې را پورته کړې دي. [۱۸][۱۹][۲۰][۲۱][۲۲][۲۳]

ګانیمډ

[سمول]

ګانیمډ (Jupiter III) درېیمه ګالیله‌يي سپوږمۍ ده او نوم یې له اساطیري ګانیمډ څخه اخیستل شوی چې د زیوس له دوستانو څخه و. ګانیمډ د لمریزې منظومې تر ټولو لویه طبیعي سپوږمکۍ ده چې ۵۲۶۲.۴ کیلومتره قطر لري او په دې توګه تر عطارد لویېږي – که څه هم نیم حجم یې دی، ځکه چې ګانیمډ یوه کنګلیزه نړۍ ده. دا په لمریزه منظومه کې یوازنۍ سپوږمکۍ ده چې مګنټوسفیر لري او احتمالاً د مایع اوسپنې په هسته کې د ځای پر ځای کېدو له لارې رامنځته شوی دی.[۲۴][۲۵][۲۶]

کالیسټو

[سمول]

کالیسټو (Jupiter IV) د ګالیله څلورمه او وروستۍ سپوږمۍ ده چې د څلورو سپوږمیو په ډله کې دویمه تر ټولو لویه سپوږمۍ کېږي، قطر یې ۴۸۲۰.۶ کیلومتره دی چې د لمریزې منظومې درېیمه لویه سپوږمۍ ده او تر عطارد لږ څه کوچنۍ ده. [۲۷][۲۸]

سرچينې

[سمول]
  1. ↑ کينډۍ:OED
  2. ↑ Drake, Stillman (1978). Galileo At Work. Chicago: University of Chicago Press. ISBN 0-226-16226-5.
  3. ↑ Galilei, Galileo, Sidereus Nuncius. Translated and prefaced by Albert Van Helden. Chicago & London: University of Chicago Press 1989, 14–16
  4. ↑ Pasachoff, Jay M. (2015). "Simon Marius's Mundus Iovialis: 400th Anniversary in Galileo's Shadow". Journal for the History of Astronomy. 46 (2): 218–234. Bibcode:2015AAS...22521505P. doi:10.1177/0021828615585493. S2CID 120470649.
  5. ↑ "In Depth | Amalthea". NASA Solar System Exploration. Archived from the original on 2019-08-25. نه اخيستل شوی 2019-11-17.
  6. ↑ Van Helden, Albert (March 1974). "The Telescope in the Seventeenth Century". Isis. 65 (1): 38–58. doi:10.1086/351216. JSTOR 228880.
  7. ↑ Galilei, Galileo (1610). The Starry Messenger. Venice. ISBN 978-0-374-37191-3. On the seventh day of January in this present date 1610....
  8. ↑ ۸٫۰ ۸٫۱ ۸٫۲ Galilei, Galileo, Sidereus Nuncius. Translated and prefaced by Albert Van Helden. Chicago & London: University of Chicago Press 1989, 14–16
  9. ↑ "Satellites of Jupiter". The Galileo Project. Rice University. 1995. Archived from the original on 11 February 2012. نه اخيستل شوی 9 August 2007.
  10. ↑ Zezong, Xi, "The Discovery of Jupiter's Satellite Made by Gan De 2000 years Before Galileo", Chinese Astronomy and Astrophysics, 5 (1981), 242–243 [= Acta Astrophysica Sinica, 1 (1981), 85–88].
  11. ↑ "The Discovery of the Galilean Satellites". solarviews.com. Archived from the original on 2019-11-19. نه اخيستل شوی 2019-11-17.
  12. ↑ Galilei, Galileo, Sidereus Nuncius. Translated and prefaced by Albert Van Helden. Chicago & London: University of Chicago Press 1989, 14–16
  13. ↑ Marazzini, C. (2005). "The names of the satellites of Jupiter: from Galileo to Simon Marius". Lettere Italiana. 57 (3): 391–407.
  14. ↑ Lopes, Rosaly M.C; Kamp, Lucas W; Smythe, William D; Mouginis-Mark, Peter; Kargel, Jeff; Radebaugh, Jani; Turtle, Elizabeth P; Perry, Jason; Williams, David A; Carlson, R.W; Douté, S.; the Galileo NIMS; SSI Teams (2004). "Lava lakes on Io: Observations of Io's volcanic activity from Galileo NIMS during the 2001 fly-bys". Icarus. 169 (1): 140–74. Bibcode:2004Icar..169..140L. doi:10.1016/j.icarus.2003.11.013.
  15. ↑ Schenk, Paul; Hargitai, Henrik; Wilson, Ronda; McEwen, Alfred; Thomas, Peter (2001). "The mountains of Io: Global and geological perspectives from Voyager and Galileo". Journal of Geophysical Research: Planets. 106 (E12): 33201–22. Bibcode:2001JGR...10633201S. doi:10.1029/2000JE001408.
  16. ↑ Anderson, J. D.; et al. (1996). "Galileo Gravity Results and the Internal Structure of Io". Science. 272 (5262): 709–712. Bibcode:1996Sci...272..709A. doi:10.1126/science.272.5262.709. PMID 8662566. S2CID 24373080.
  17. ↑ Marazzini, C. (2005). "The names of the satellites of Jupiter: from Galileo to Simon Marius". Lettere Italiana. 57 (3): 391–407.
  18. ↑ Hefler, Michael (2001). "Europa: In Depth". NASA, Solar system Exploration. NASA, Jet Propulsion Laboratory. Archived from the original on 14 November 2015. نه اخيستل شوی 9 August 2007.
  19. ↑ Schenk, P. M.; Chapman, C. R.; Zahnle, K.; Moore, J. M.; Chapter 18: Ages and Interiors: the Cratering Record of the Galilean Satellites, in Bagenal, Fran; Dowling, Timothy E.; and McKinnon, William B., editors; Jupiter: The Planet, Satellites and Magnetosphere, Cambridge University Press, 2004
  20. ↑ Hamilton, C. J. "Jupiter's Moon Europa". Archived from the original on 2012-01-24.
  21. ↑ Tritt, Charles S. (2002). "Possibility of Life on Europa". Milwaukee School of Engineering. Archived from the original on 9 June 2007. نه اخيستل شوی 10 August 2007.
  22. ↑ "Tidal Heating". geology.asu.edu. Archived from the original on 2006-03-29. نه اخيستل شوی 2007-10-20.
  23. ↑ Phillips, Cynthia (28 September 2006). "Time for Europa". Space.com. Archived from the original on 11 December 2011. نه اخيستل شوی 5 January 2014.
  24. ↑ "Satellites of Jupiter". The Galileo Project. Archived from the original on 2012-02-11. نه اخيستل شوی 2007-11-24.
  25. ↑ "Ganymede". nineplanets.org. October 31, 1997. Archived from the original on February 8, 2012. نه اخيستل شوی 2008-02-27.
  26. ↑ Kivelson, M.G.; Khurana, K.K.; Volwerk, M. (2002). "The Permanent and Inductive Magnetic Moments of Ganymede" (PDF). Icarus. 157 (2): 507–22. Bibcode:2002Icar..157..507K. doi:10.1006/icar.2002.6834. hdl:2060/20020044825. S2CID 7482644. Archived from the original (PDF) on 2020-04-12.
  27. ↑ Musotto, S; Varadi, Ferenc; Moore, William; Schubert, Gerald (2002). "Numerical Simulations of the Orbits of the Galilean Satellites". Icarus. 159 (2): 500–4. Bibcode:2002Icar..159..500M. doi:10.1006/icar.2002.6939.
  28. ↑ "Galilean Satellites". Archived from the original on 2021-12-20. نه اخيستل شوی 2022-02-20.
"https://ps.wikipedia.org/w/index.php?title=ګالیله‌يي_سپوږمۍ&oldid=281192" نه اخيستل شوی