ډینیسووان

هومیني ډینیسووان د لرغونو انسانانو له منځه تلې نوعې یا فرعې نوعې دي چې د پخوانۍ ډبریزې زمانې په منځنۍ یا ښکته دوره کې په آسیا کې خواره وو. ډینیسووان د څو فزیکي پاتې شونو پر مټ پېژندل کېږي او ورپسې نور هر هغه څه چې د دوی په اړه شته، له ډي ان اې شواهدو څخه ترلاسه شوي دي. دوی ته د کوم نوعې نوم د فوسیلي شواهدو د پوره کېدو له امله نه دی ورکړل شوی.

د ډینیسووان لومړی پېژندنه د مایټوکاندریایي ډي ان اې (mtDNA) پر مټ په ۲۰۱۰ ز کال کې رامنځ ته شوه چې د یوې ځوانې مېرمنې د ګوتې له هډوکي څخه د الټای په غرونو کې په یو سایبریایی ډینیسووا غار کې واخیستل شوه. هستوي ډي ان اې د نیاندرتال سره نږدې اړیکه څرګندوي. نوموړی غار په مکرر ډول د نیاندرتال د اوسېدو ځای هم و، خو دا څرګنده نه ده چې آیا نیاندرتال او ډینیسوا وګړو، کله هم یو ځای په غار کې اوسېدلي کنه. نورې نمونې د ډینیسووا غار څخه وروسته وپېژندل شوې، چې د چین د تبت له هوارو د بیشیا کارست غار څخه یوه بېلګه لاس ته راغله. د ډي ان اې شواهد څرګندوي چې، دوی تور پوستکی، سترګې او ویښتان درلودل او د نیاندرتال په څېر جوړښت او د مخ ځانګړتیاوې یې درلودې، خو دوی لوی ژرنده غاښونه درلودل چې د جیولوژیکي څلورمې دورې (پلیسټوسین) له منځنيو برخو څخه تر وروستیو پورې د لرغونو انسانانو او د هومیني انسانانو د یوې فرعي طایفې د غړو (آسټرالوپیتی سین) ښکارندویي کوي.

داسې ښکاري چې ډینوسووان وګړو له عصري انسانانو سره، په لوړه سلنه (نږدې ۵ سلنه) نسلي اړیکې را منځ ته کړې وي چې په میلانیزیانو، اصلي استرالیایانو او فلیپین تورپوستو سره را منځ ته شوې دي. دا تیتوالی څرګندوي چې په یوریشیا، فیلیپین، نیو ګیني او آسټرالیا کې د ډینیسووانو نفوس شتون درلود، خو دا نه دي تایید شوي. په عصري انسانانو کې ګډېدل ښایي نږدې ۳۰۰۰۰ کاله وړاندې په نیو ګیني کې را منځ ته شوي وي، چې که دا سم وي، ښایي دا وښيي چې دې نفوس تر۱۴۵۰۰ کلونو وړاندې دوام درلود. د التای نیاندرتال له نفوس سره د نسلي اړیکو شواهد هم شته، چې ډینیسووا غار د ډینیسووانو د وګړو جینوم نږدې ۱۷ سلنه له دوی څخه اخیستل شوي. د دوی لومړي کشف شوی ګډ نسل چې "ډیني" نومول شوی دی، د یو ډینیسووان پلار او د نیاندرتال مور څخه دی. د دې ترڅنګ، د ډینسووان جینوم ۴ سلنه د ناڅرګندو لرغونو انسانانو له نمونو دی چې یو میلیون کاله وړاندې له عصري انسانانو څخه جلا شوي دي.

ډلبندي

ډینیسووان ښایي د هومو له نوې نمونې یا د هومو ساپین (عصري انسانان) لرغوني فرعي نمونې استازیتوب وکړي، خو دوی د یوې مناسبې ډلې د را منځ ته کولو لپاره خورا لږ فوسیلونه لري. د ډینیسووان لپاره له واړندې وړاندیز شوي نمونې  نومونه H.  denisova  یا H. altaiensis  دي

کشف

د ډینیسووا غار د روسیې په سویل مرکزي سایبریا کې د التای په غرونو کې د قزاقستان، چین او منګولیا پولو ته نږدې پروت دی. دا نوم د ډینیس (ډیونیسي) له نوم څخه اخستل شوی، چې یو روسیي ګوښه اوسېدونکی و چې په ۱۸ پېړۍ کې هلته اوسېده. لومړي ځل دا غار د یو روسیي لرغون پېژندونکي، نیکولای اوودوف له خوا په ۱۹۷۰ ز کلونو کې د فوسیلونو په موخه وڅېړل شو، چې د سپي ډوله څارویو د پاتې شونو په لټه کې و.

د روسیې د علومو اکاډمۍ څخه مایکل شونکوف او په نووسیبیرسک اکاډیمګورودوک کې د روسیې د ساینس اکاډمۍ د سایبریا څانګې د لرغون پېژندنې او توکم پېژندنې د انسټیټیوټ څخه نورو روسی لرغون پوهانو ۲۰۰۸ ز کال کې د غار پلټنه وکړه او د یوې ځوانې هومینین مېرمنې د ګوتې هډوکي یې وموندل چې ۵۰۰۰۰ – ۳۰۰۰۰ کلونه لرغونتیا یې درلوده. اټکلونو تر ۷۶۲۰۰ – ۵۱۶۰۰ کلونو پورې بدلون وموند. دا نمونه په لومړیو کې د X-woman په نوم ونومول شوه، ځکه چې د هډوکي څخه اخیستل شوې مورنۍ مایټوکانډیایي ډي ان اې (mtDNA) دا په ډاګه کړه چې نوموړې په ناپېژنده لرغوني هومینین پورې تړاو درلود او له جینیکي اړخه یې د معاصرو عصري انسانانو او نیاندرتال څخه توپیر درلود.

یوناني لرغون پېژندونکې کترینا دوکا او همکارانو یې په ۲۰۱۹ ز کال کې د ډینیسووا د غار د نمونونو تاریخ د راډیو کاربن پر بنسټ  و ارزاوه او اټکل یې وکړ چې ډینیسووا ۲ (تر ټولو پخوانی نمونه) ۱۹۵۰۰۰ – ۱۲۲۷۰۰ کلونه وړاندې ژوند کاوه. تردې لرغونې دينیسوان ډي ان اې په ختیځ چیمبر کې له روسوباتو څخه واخیستل شوه چې ۲۱۷۰۰۰ ز کال لرغونتیا لري. په غار کې د کشف شوو آثارو له مخې، د هومینین هستوګنه (په ډېر احتمال د ډینیسووان له لوري) ۲۸۷+۴۱ زریزې یا ۲۰۳+۱۴ زریزې وړاندې پیل شوه. نیاندارتال هم ۱۹۳+۱۲ او ۹۷+۱۱ زریزې وړاندې شتون درلود، چې ښایي  او د دې احتمال شته چې، د ډینیسووان سره هم مهاله و.

نمونې

د ډینیسووا له غارڅخه د پنځو جلا ډینیسووان وګړو فوسیلونه د دوی د لرغونې ډې ان اې (aDNA) پر مټ پېژندل شوې دي چې: ډینیسووا ۲، ۳، ۴، ۸، او ۱۱ دي. د دې وګړو د mtDNA ډوله فیلوجنیټیک شننه څرګندوي، چې ډینیسووا ۲ ترټولو لرغونی دی، ورپسې ډينیسووا ۸ دی، په داسې حال کې چې ډینیسووا ۳ او ۴ نژدې هم عصره وو. د DNA د ترتیب په اوږدو کې، د ډینیسووا ۲، ډینیسووا ۴ او ډینیسووا ۸ د جینومونو د ژوندي پاتې کېدو د وړتیا ټیټ تناسب تر سترګو شو چې ژوندي پاتې شوي، خو د ډینیسووا ۳ جینوم لوړ تناسب درلود. د ډینیسووا ۳ نمونه په دوو برخو ووېشل شوه، او د یوې ټوټې لومړنی DNA ترتیب وروسته په خپلواکه توګه د دویمې برخې د mtDNA د ترتیب له خوا تایید شو.

تر ۱۰۱۹ ز کال پورې دا نمونې د ډینیسووان یوازینۍ پېژندل شوې بېلګې پاتې شوې، تر هغه چې په ۱۹۸۰ ز کال کې د فاهوچن، دونګجو ژانګ او ژان ژاک هوبلین تر مشرۍ لاندې یوې څېړنیزې ډلې د چین په تبت هوارو کې د باشیا کارست په غار کې د بودایی راهب له خوا کشف شوې نیمه لاندینۍ زامه تشرېح کړه. نوموړی فوسیل د لانژو پوهنتون د ټولګې یوه برخه شو، چې تر ۲۰۱۰ ز کال پورې په هغه ځای کې بې څېړنې پاتې شو. دا فوسیل د لرغوني پروتینې شننې پر مټ چې کولاجن یې درلود، تشخیص شو چې ترتیب یې دا وښودل چې د ډینیسووا له غار څخه له ډینیسووان سره نږدې اړیکې لري، په داسې حال کې چې د کاربوني لایې د یورانیم د تخریب د نېتې ټاکلو تګلارې وښودل چې دا فوسیل له ۱۶۰۰۰۰ ز کلونو ډېره لرغونتیا لري. وروسته د دې نفوس هویت د چاپیریالي ډي ان اې د څېړنې پر مټ تایید شو چې د رسوباتو په لایو کې یې ډینیسووان  mtDNA وموندله، چې د ۱۰۰۰۰۰ څخه تر ۶۰۰۰۰ کلونو پورې، یا ښایې له هغه څخه وروسته یې لرغونتیا درلوده.

ښایي ځینې پخوانۍ موندنې د ډینسووان په کرښه پورې اړه ولري یا یې ونه لري، خو آسیا د انسان د تکامل په اړه سمه نه ده څېړل شوې. په دې ډول موندنو کې د دالي کوپړۍ، د زوجیایاو هومینین، مابا سړی، جنیوشان هومینین او د نرمدا هومینین ګډون لري. د زاهي زامه د ختیځې آسیا ځینې وروستیو فوسیلونو، لکه پینګو ۱ او همدارنګه د چینایي هومو ایرکتوس سره مورفولوژیکي ورته والی ښیي. چینایي پیلیو انتروپولوژیست (لرغوني انسان پېژندونکي) کیانګ چی په ۲۰۱۰ ز کال کې وړاندیز وکړ چې د نوموړي نوې وړاندې شوې نمونه، همومو لانګي یا  H. longi، کولای شي، د نمونې د ژرنده غاښونو او د زامې ترمنځ د ورته والی پر بنسټ د ډینیسووان استازیتوب وکړي.