په عربي نړۍ کې يهوديت ضد (سام دوښمني)

په عربي هېوادونو کې د يهودو په وړاندې کرکه او تعصب، په عربي نړۍ کې يهوديت ضد بلل کېږي. د شلمې پېړۍ له پيل راهيسې په دې سيمه کې د يهودو مخالفت ډېر زیات شوی، ګڼ دلايل لري چې ځينې يې دا دي: د عثماني سترواکۍ او دوديزې اسلامي ټولنې منحل کېدل او له منځه تلل؛ اروپايي نفوذ چې د لويديځ امپرياليزم او عربي مسيحيانو له خوا راوړل شوی؛ د نازيانو تبليغات او د نازي المان او عرب نړۍ تر منځ اړيکې، د يهودي ملتپالنې په وړاندې غوصه، د عرب ملتپالنې راپورته کېدل او په زياته اندازه د يهوديت ضد او صهيونيت ضد دسيسو نظرياتو خپرېدل.

په دوديز ډول، په اسلامي نړۍ کې يهوديان اهل کتاب بلل کېدل او هغوی ته د ذمي حيثيت ورکول کېدو. دوی ته له ځورولو څخه پرتليز خونديتوب ورکول شوی و، په دې شرط چې په اسلامي هېوادونو کې پر دوی تحميل شوی توپيري ټولنيز او حقوقي حيثيت ونه ننګوي.

په داسې حال کې چې له شلمې پېړۍ مخکې هم د یهودو ضد پېښې وې، د دې وخت په اوږدو کې په عربي نړۍ کې يهود ضديت خورا لوړ شو. د ۱۹۳۰ او ۱۹۴۰ز لسيزو په اوږدو کې، په عرب نړۍ کې د يهودو ډېر کلي د ټولوژنې ښکار شول. د عرب-اسرايلو د جګړې په پيلېدو سره په عرب هېوادونو کې د يهودو حيثيت نور پسې خراب شو. د ۱۹۴۸ز کال د عرب-اسرايلو له جګړې وروسته، د فلسطنيانو کوچ، د اسرايلو د هېواد جوړېدل او د ۱۹۵۶ او ۱۹۶۷ز کلونو پر مهال د اسرايلو بريا د اسرايلو مخالفينو لپاره سخت سپکاوی و - په بنسټيز ډول د مصر، سوريې او عراق لپاره. خو د ۱۹۷۰ز لسيزې تر نيمايي پورې د يهودو غوڅ اکثريت يې عرب او اسلامي هېوادونه پرېښودل، تر ډېره بريده اسرايلو، فرانسې او متحده ايالاتو ته وکوچېدل. د کوچ (هجرت) دلايل ګڼ او د اختلاف موضوع ده.

د تاريخ پوه «برنارډ ليوس» په وينا تر ۱۹۸۰ز لسيزې پورې، په عرب نړۍ کې يهود ضد لوړه کچه ادبیات خپاره شول او د هغې تمويلونکی مسئول اړخ د دې ښودنه کوی چې کلاسيکي يهود ضديت د عرب فکري ژوند يوه مهمه برخه وګرځېده، په پرتليز ډول د نولسمې پېړۍ له وروستيو او شلمې پېړۍ له لومړيو له فرانسې څخه هم زيات او تر دې بريده چې د نازي المان سره پرتله شو. د ۱۹۸۰ز لسيزې پر مهال د سياسي اسلام راپورته کېدلو او له هغې وروسته يو نوی اسلامي يهودي ضد بدلون منځ ته راوړ چې له يهودو څخه کرکه يې د دين برخه وګرځوله.

د معاصر عرب-اسلامي يهوديت ضد په اړه، په ۲۰۰۸ز کال کې د اسرايلي استخباراتي او تروريزم معلوماتو مرکز په يو راپور کې په عرب نړۍ کې د دې ښکارندې پيل او د اروپايي مسيحي يهوديت ضد د پيل په اړه وويل چې دا چاره د نولسمې پېړۍ په وروستيو کې پيل شوې ده. په ۲۰۱۴ز کال کې، د نوم بدۍ ضد تړون په ټوله نړۍ کې د يهود ضد رويو يوه نړيواله سروی خپره کړه، راپور يې ورکړ چې په منځني ختيځ کې ۷۴٪ بالغانو د سروی د يوولسو يهود ضد وړانديزونو له اکثريت سره موافقه کړې وه، د دې په ګډون چې «يهوديان په نړيوالو مالي بازارونو کې ډېر زيات قدرت لري» او دا چې «يهوديان د نړۍ د ډېرو جنګونو مسئوليت په غاړه لري».

منځنۍ پېړۍ

په لومړيو او منځنيو پېړيو کې د مسلمانانو تر واکمنۍ لاندې اوسېدونکي له عيسايانو، صبايانو او زردشتيانو تر څنګ يهوديان د مسلمانانو په نزد د اهل کتاب په نوم پېژندل کېدل او د مسلمانو عربانو له خوا په نيول شويو ځمکو کې د ذمي (خوندي لږکي) حيثیت ورکړل شوی و، دا هغه حيثیت و چې عموماً په غېر اسلامي لږکيو عملي کېدو، کوم چې وروسته تر نورو نا مسلمانو پورې هم وغزېدل لکه سيکان، هندوان، جين او بودايان. عموماً يهوديانو ته د يوې دينې ډلې په توګه کتل کېدل (نه يو جلا توکم)، که څه هم د عرب کورنۍ برخه وو.

په ذميانو ګڼ بنديزونه لګېدل، د کومو بنديزونو نافذېدلو او سختوالي چې د وخت او ځای په بدلېدو سره بدلون موند. په محدوديتونو کې په جلا جلا مېشت ځايونو کې اوسېدل، د يو جلا لباس اغوستل لکه د ژيړ رنګه نښې، په عامو ځايونو کې د مسلمانانو د مسلمانانو عمومي تابعدادري، خپل دين ته د تبليغ او د مسلمانې ښځې سره واده کولو ممنوعيت او حقوقي نظام ته محدود لاسرسی (که چېرته د يو يهودي شاهدي د يو مسلمان له شاهدۍ سره په ټکر کې وه، نو د يهودي شاهدي نه منل کېده). ذمي بايد يو ځانګړې اندازه مالیه ورکړې وه (د يو سر په بدل کې د ماليې تاديه) (جزيه)، د کومې په بدل کې چې دوی له پوځي خدمت او همدا راز له زکات څخه معاف وو چې زکات د بسپنې يوه مالیه وه چې مسلمانانو به غوښته. په بدل کې يې ذمي ته محدود حقوق ورلکول کېدل چې په هغې کې تر يو بريده زغم،  په شخصي مسائلو کې د خپلې ټولنې ازادي او په مستقیم ډول له وژل کېدو خونديتوب شامل وو. د يهوديانو ټولنې د عيسايانو په څېر، عموماً نیمه خپلواکې هستې وې چې د دوی خپلو قوانينو او مشرتابه اداره کولې، چا چې د خپلې ټولنې مسئوليت د مسلمانو واکمنو په وړاندې درلود.

د منځينو پېړيو د معيارونو تر مخې، د اسلام تر واکمنۍ لاندې عموماً د يهوديانو لپاره شرايط زيات رسمي او ښه شول، د هغو يهوديانو په پرتله چې د عيسايانو په ځمکو کې يې ژوند کاوه، د کوم لامل چې په يادو ځمکو کې له مسيحيانو سره د لږکيو د حيثيت شريکوالی و. داسې شواهد هم شته چې په هغو سيمو کې د يهوديانو حيثيت ډېر خرابه و، چېرته به چې مسيحي لږکي نه و، په پرتله د هغه يهوديانو حيثيت، په کومه سيمه کې به چې مسيحیان هم وو. د بېلګې په ډول، په شمالي افريقا کې د يهوديانو د ټولوژنې او توکميزې تصفيې ګڼې پېښې شته، په ځانګړي ډول په مراکش، ليبيا او الجزاير کې، چېرته چې بالاخره يهوديان د ښار به ګوښه کليو کې اوسېدو ته اړ کړای شول. په مصر، سوريه، عراق او يمن کې د يهوديانو د عبادت ځايونو د ويجاړولو امر عملي شو. په يمن، مراکش او بغداد کې په خاصو وختونو کې يهوديان اړ شوي وو چې اسلام ومني يا د مرګ له سزا سره مخ شي.

هغه حالت چې کله کله يهوديان له کلتوري او اقتصادي نېکمرغۍ څخه برخمن وو، خو په نورو وختونو کې بيا تر ډېره بريده ځورول شوي وو، همدا حالت د «جي.اي.وان ګرونبوم» له خوا لنډيز کړای شوی:

د اسلامي سيمې يهودي اتباعو يا اوسېدونکو د يو ستر شمېر د نومونو راټولول به ستونزمن نه وی، کومو چې لوړې رتبې، واک، زیات مالي نفوذ، مهم او پېژندل شوي فکري لاسته راوړنو ته رسېدلي وو؛ همدا چاره له مسيحيانو سره هم کېدای شي. خو دا به هم ستونزمنه نه وي چې د ظلم، د خپل سرو مصادره کولو، په زور سره له دين د اړولو هڅو يا د ټولوژنو  يو اوږد نوملړ چمتو کړای شي. 

د نويتابه نظريات

«مارک کوهن» وايي، ځينې پوهان په دې اند دي چې په اوسنۍ نړۍ کې د عربو يهوديت ضد په نولسمه پېړۍ کې، د يهوديانو او عربانو د یو له بل سره په ټکر کې ملتپالنې له شاليد څخه سر راپورته کړ او په بنسټيز ډول د ملپتاله فکر لرونکو مسيحي عربانو له خوا عرب نړۍ ته وارد شو (او له دې ډېر ژر وروسته دا بیا اسلامي کړای شو). له بلې خوا «برنارډ ليوس» په دې اند دی چې:

د يهوديت ضد خپرو شويو کتابونو او مقالو حجم، د خپرو شويو نسخو او عقايدو اندازه او شمېر، د دې د لیکوالانو، خپرونکو او تمويلونکو لوړوالی او واک، د ښوونځي او پوهنځي په نصاب کې د هغې ځای، په ډله ييزو رسنيو کې د دوی ونډه، دې ټولو ته په کتنې سره، داسې برېښي چې اوس مهال کلاسلیک يهوديت ضد د عرب فکري ژوند يوه مهمه برخه ده، نږدې په هغه اندازه په څومره چې په نازي المان کې منځ ته راغلې وه، د نولسمې پړې په وروستيو او د شلمې پېړۍ په لومړيو کې له فرانسې څخه هم خورا زيات.