پر مارکسیزم نیوکه

پر مارکسیزم نیوکه (د مارکسیزم په ضد هم پېژندل کېږي) له بېلابېلو سیاسي ایډیالوژیو او اکاډیمیکو څانګو نه رامنځته شوې ده. په دې کې د توکمپالنې په اړه عمومي فکري نیوکه، د داخلي ثبات نشتوالی، په ماديزم پورې اړونده نیوکه (دواړه فلسفي او تاریخي) استدلالونه چې مارکسیزم د تاریخي تعدیل یوډول دی یا دا چې د انفرادي حقونو فشار ته اړتیا لري، د کمونیزم پلي کولو مسلې، اقتصادي مسلې لکه د نرخ نښو تحریف یا نشتوالی او کمې شوې هڅونې شامل دي. پر دې سربېره تجربوي او ایپیسټیمولوژیکي ستونزې په مکرر ډول پېژندل کېږي.

عمومي نیوکه

ځینې ډیموکراتیک سوسیالستان او سوسیال دیموکراتان دا نظر ردوي، چې ټولنې یوازې د طبقاتي شخړې او پرولتاریا انقلاب له لارې سوسیالیزم ترلاسه کولی شي. ډېری انارشیستان د انتقالي دولت پړاو اړتیا ردوي. ځینو مفکرینو د مارکسیستي تیورۍ اساسات لکه تاریخي مادیالیزم او د کار د ارزښت نظریه رد کړې او د نورو استدلالونو په کارولو سره یې پر پانګوالۍ نیوکه او د سوسیالیزم پلوي کوله.

د مارکسیزم ځینې معاصر ملاتړي د مارکسیستي فکر ډېری اړخونه د اعتبار وړګڼي؛ خو دوی ادعا کوي چې دا مفکوره د اقتصادي، سیاسي یا ټولنیزې تیوري د ځینو اړخونو په اړه نیمګړې یا یو څه زړه ده. له همدې امله دوی ښايي مارکسیستي مفکورې د نورو تیوریستانو له نظریاتو سره یوځای کړي لکه د میکس ویبرــ د فرانکفورت مکتب د دې طریقې یوه بېلګه وړاندې کوي.

محافظه کار تاریخپوه پاول جانسن لیکلي: « دا باید وویل شي چې هغه دځانګړو پوهانو ځانګړتیاوو ته وده ورکړه، په تېره بیا د تلمودیانو: د نیمه جذب شویو موادو د لویو نظریاتو د راټولولو او د نابشپړو پوهنیزو کارونو د پلانولو، د ټولو غیر عالمانو لپاره د سپکاوي او له نورو پوهانو سره په چلند کې د ډېرټینګار او بې رحمۍ لېوالتیا ښيي. په حقیقت کې د هغه ټول کارونه د تلمودیکې مطالعې نښه ده: دا په اصل کې د نورو پوهانو په اړه تبصره او د هغوی په برخه کې د نورو پر کار نیوکه ده».

تاریخي ماديزم

تاریخي مادیزم د مارکسیزم له بنسټونو نه دی. دا وړاندیز کوي چې د تولید په طریقو کې تخنیکي پرمختګونه د تولید په ټولنیزو اړیکو کې د بدلون لامل ګرځي. د ټولنې دا اقتصادي «بنسټ» د ایډیالوژیکي«روبنا» له خوا چې کلتور، مذهب، سیاست او د انسانیت د ټولنیز شعور نور ټول اړخونه په کې شامل دي، منعکسوي او اغېزمن کوي. دا په دې توګه د بشري تاریخ د پرمختګونو او بدلونونو د اقتصادي، تخنیکي او په پراخه توګه د مادي عواملو او همدارنګه د قومونو، ټولنیزو طبقو او ملتونو ترمنځ د مادي ګټو د ټکر په لټه کې دي. قانون، سیاست، هنرونه، ادبیات، اخلاق او مذهب د مارکس له خوا د ټولنې د اقتصادي بنسټ د انعکاس په توګه د روبنا په توګه وپېژندل شوو. ډېر منتقدین استدلال کوي، چې دا د ټولنې د ماهیت ډېر ساده کول دي او ادعا کوي، چې د نظرونو، کلتور او نورو اړخونو نفوذ چې مارکس یې سوپر جوړښت بولي، که نور بنسټونه نه وي، دا د ټولنې په لړ کې د اقتصادي بنسټ په څېر مهم دي. په هر حال مارکسیزم دا ادعا نه کوي، چې د ټولنې اقتصادي بنسټ په ټولنه کې یوازینی ټاکونکی عنصر دی لکه د مارکس د اوږدمهاله مرسته کوونکي فریدریش انګلس له خواچې په لاندې لیک کېښودل شوی دی:

د تاریخ د مادي مفکورې له مخې په تاریخ کې حتمي ټاکونکی عنصر تولید او د حقیقي ژوند بیا تولید دی. تر دې ډېرهیڅکله نه مارکس او نه ما ادعا کړې. نو كه څوك دې خبرې ته متوجه شي، چې ووايي اقتصادي عنصر يواځينى ټاکونکی دى، هغه دا وړانديز په تجريد او بې معنا جمله بدلوي.

تاریخي جبرپالنه

د مارکس د تاریخ تیوري د تاریخي تعدیل یوډول ګڼل کېږي، چې د ټولنیز بدلون لپاره د یو پایښت لرونکي میکانیزم په توګه په دیالکتیک ماديزم باندې د هغه له تکیې سره تړاو لري.مارکس لیکلي:

د پرمختګ په یوه ټاکلي پړاو کې د ټولنې مادي تولیدي ځواکونه د تولید له موجوده اړیکو سره په ټکر کې راځي یا یوازې په قانوني اصطلاحاتو کې ورته څرګندونې کوي، د ملکیت له اړیکو سره په هغه چوکاټ کې دننه چې دوی یې تر اوسه فعالیت کړی دی. د تولیدي ځواکونو د پراختیا له ډولونونه دا اړیکې د دوی په بندونو بدلېږي. بیا د ټولنیز انقلاب دوره پیلېږي. په اقتصادي بنسټ کې بدلونونه ژر یا وروسته د بشپړ ستر جوړښت د بدلون لامل کېږي.

اکاډمیک پیټر سټیلمن په دې باور دی، چې د ټاکونکي په توګه د مارکس دریځ یوه«افسانه» ده. فریدریش انګلس پخپله د مارکس د نظریاتو د تعدیل په اړه خبرداری ورکړ او ویې ویل: « د تاریخ د مادي مفکورې له مخې په تاریخ کې حتمي ټاکونکی عنصر د تولید او د رښتیني ژوند بیا تولید دی. که یوڅوک دا خبره تکرار کړي، چې اقتصادي عنصر یوازینی ټاکونکی عنصر دی، هغه له دې امله د  دا وړاندیز په یوه بې معنا، لنډیز او جمله بدلوي. انګلس په یوه یله پېښه کې په نښه کړه چې ځوان خلک په اقتصادي برخه کې ډېر فشار اخلي» په داسې حال کې چې تاریخي مادیالیزم د تاریخ د مادیالیزم نظریه بلل کېږي، مارکس دا ادعا نه کوي، چې تاریخ ته یې کُلي قاعده رامنځته کړې او دا چې د تاریخ مادي مفهوم «د تاریخي فلسفې نظریه نه ده، چې د برخلیک له خوا پر ټولو خلکو په هر ډول تاریخي شرایطو کېتحمیل شی، چې دا پخپله ومومي». هغه په یوه لیک کې د روسیې د ورځپاڼی ایډیټر اوتیتچیستین زاپیسکیم (۱۸۷۷) ته تشریح کړه،چې د هغه نظرونه په اروپا کې د حقیقي شرایطو د کره مطالعې پربنسټ دي. د تاریخ د قوتونو د پوهاوي لپاره د دې تګلارې د بیا تکرارولو په هڅه کې پربت رانجن سرکار په هغه څه باندې نیوکه وکړه، چې هغه د تاریخي تکامل په اړه د مارکس د نظریاتو تنګ نظري اساس ګڼي. روي بترا په ۱۹۷۸ کال کې د پانګوالۍ او کمونیزم د زوال په کتاب کې د سرکار او مارکس په تاریخي تصمیم نیونکو تګلارو کې مهم توپیرونه په ګوته کړل:

له انساني عنصر سره د سرکار اصلي اندېښنه هغه څه دي، چې د هغه مقالې ته نړیوالتوب ورکوي. په دې توګه د مارکس په وینا ټولنیز تکامل په عمده توګه د اقتصادي شرایطوله خوا اداره کېږي، سرکار ته دا متحرک له وخت او ځای سره د توپیر لرونکوځواکونوله خوا پرمخ وړلکېږي: کله ناکله فزیکي وړتیا او لوړه روحیه، کله کله عقل پر عقیده پلی کېږي او ځینې وختونه د پانګې په راټولولو کې عقل پلي کېږي. د سرکاري فرضیې د دفاع اصلي کرښه دا ده، چې د عقیدې برعکس اوس له بدنامۍ سره مخ ده، دا د نورو ټولود جلا کولو لپاره پر یوه ځانګړي ټکي ټینګار نه کوي: د بشري تجربو او انساني طبیعت د مجموعې پر بنسټولاړ دی. کله چې یو مفرد عامل که څه هم مهم او اساسي وي، د ټول ماضي په روښانه کولو او د راتلونکي په نښه کولو سره یوازې کفر ته بلنه ورکوي نو له نږدې معاینې وروسته یې ردوي. مارکس دا حماقت وکړ او تر یو حده توینبي هم همداسې وکړل. دوی دواړومنتقدینو ته یو اسانه ښکار وړاندې کړ او پایله یې دا شوه، چې نن ورځ د ډېرو پوهانو له نظره تاریخي استقلالیت داسې مفکوره ګڼل کېږي چې بیا هېڅکله نه شي حل کېدای.