پریون

پریونونه په اشتباه بڼه تاو شوي پروتینونه دي چې خپله نا سمه بڼه د هماغه پروتین معمولي ډولونو ته ور انتقالولی شي. پریونونه په انسانانو او زیاترو حیواناتو کې د یو شمېر وژونکو او د انتقال وړ مخربو ناروغیو اعراض او علایم ګڼل کېږي. دا معلومه نه ده چې څه شی د یو نارمل پروتین د اشتباه تاوېدو لامل کېږي، اما حاصل شوی غیر نورما درۍ بعدي جوړښت، په عین بڼه د نږدې پروتینوني مالیکولونو د تخریب له کبله عفوني بوی ورکوي.

د پریون کلیمه له "proteinaceous infectious particle" (یعنې پروتیني انتاني ذراتو) څخه مشتق شوې ده. له نورو ټولو انتاني عواملو لکه ویرویدونو، ویروسونو، بکتریاوو، فنجیو او پرازیټونو سره پرتله، له کومو څخه چې هر یو یې هستوي تېزابونه (ډي ان اې، آر ان اې، یا دواړه) لري، د پروتین فرضي رول د یو انتاني عامل په توګه په تضاد کې دی.

د پریون پروتین (PrP) پریوني اېزوفورمونه، د کومو چې مشخصه دنده معلومه نه ده، د انتقال وړ سفنج ډوله انسفالوپاتي (TSEs) د لامل په توګه فرض کېږي، چې په پسونو کې د پوست scrapie ، په ګوزه کې مزمنه تلفاتي ناروغي (CWD)، په غوا ګانو کې سفنجي شکله انسفالوپاتي (BSE)(چې په عمومي ډول د لیوني غوایه په ناروغۍ مشهوره ده) او په انسانانو کې د کرتسفېلډ-جاکوب ناروغي (CJD) شاملوي.

په تي لرونکو حیواناتو کې د پریون ټولې ناروغۍ د مغز یا نورو عصبي انساجو جوړښت اغېزمنوي؛ نوموړې ناروغۍ ټولې پر مختلونکې دي، هېڅ پېژندل شوې اغېزمنه درملنه نه لري، او تل وژونکې دي. تر ۲۰۱۵ز کال پورې په تي لرونکو کې د پریون د ټولو پېژندل شویو ناروغيو لامل د پریون پروتین (PrP) و؛ په هر ترتیب، په ۲۰۱۵ز کال کې داسې فرض کړای شوه چې د څو ګونو سېستمونو اتروفي (MSA) د یو پریون د الفا-ساینوکلئین بڼې په واسطه رامنځته کېده.

پریونونه د ذاتاً بې نظمو پروتینونو یو ډول دی، چې خپل جوړښت ته بدلون ورکوي، مګر په هغه صورت کې چې نوموړي له یو ځانګړي شریک لکه یو بل پروتین سره ونښلي. له یوه پریون سره، په هغه صورت کې چې یو له بل سره په عین ترکیب کې یو ځای شي دوه پروتیني ځنځیرونه تثبیتېږي. د دغسې پېښېدو احتمال لږ دی، خو کله چې واقع کېږي نو د دواړو ترکیب ډېر پایدار وي. چې بیا نور واحدونه د یو ډول "رشتو" (fibril) د جوړولو په پار ور اضافه کېدای شي. پریونونه د پروتینونو غیر نورمالې مجموعې رامنځته کوي چې امایلوئیدونه بلل کېږي کوم چې په منتن نسج کې تراکم کوي او د نسج له تخریب او د حجرې له مړینې سره تړلي دي. امائیلویدونه د یو شمېر نورو عصبي ناروغیو لکه د الزایمر ناروغۍ او پارکینسون ناروغۍ لپاره مسئول ګڼل کېږي.

د پریون ناروغي د پروتئوپاتي یا د جوړښت له پلوه د غیر نورمالو پروتینونو یوه ناروغي ده. په انسانانو کې، د پریونونو په اړه باور دا دی چې د کریوتسفېلډ-جاکوب ناروغۍ (CJD) لاملونه دي، چې نوع یې (vCJD)، ګرستمن-ستراوسلر-شاینکر سندروم GSS))، وژونکی فامیلي بي خوبي (FFI)، او کورو (kuru) دي. داسې شواهد هم شتون لري چې د دې ښودنه کوي چې پریونونه ښایي د الزایمر ناروغۍ، پاکینسون ناروغۍ، او امایوترافیک جانبي تصلب (ALS) په پروسه کې رول لوبوي؛ د دغو ناروغیو لپاره د پریون-ډوله ناروغیو اصطلاح کارول کېږي. یو څو مخمر پروتینونه د پریون د تولید ځانګړتیاوې لري، او همداراز د هغه پروتینونو په توګه تشخیص شوي دي چې د یادونو د تشکیلولو پر مهال د ساینپس په اصلاح کې ښکېل دی (د اریک کنډل لیکنې: د زده کړې پر مهال مالیکولي تغییراتو ته مراجعه وکړئ). د پریون کاپي کېدنه کټ مټ د نسخه بردارۍ د نورو ډولونو په څېر له باندیني وراثتي بدلون (epimutation) او طبیعي انتخاب سره تړاو لري، او جوړښت یې د نوعو تر منځ لږ تفاوت لري.

د پریون مجموعې مقاومې وي، او د هغوی ساختماني پایداري په دې معنا ده چې پریونونه د کېمیاوي او فزيکي عواملو په واسطه د بڼې د بدلولو پر وړاندې مقاوم دي: نوموړي د معمولي ضد عفوني کولو او پخولو په واسطه نه تخریبېږي. چې دا امر د یادو ذراتو دفع او مخنیوی سختوي.

رېښه او تلفظ

د پریون کلیمه، چې په ۱۹۸۲ز کال کې د ستانلي بي. پروسینر له خوا ابداع شوه، له protein (پروتین) او infection (انتان) څخه رامنځته شوې ده، نو ځکه ورته prion (پریون) ویل کېږي، او ځاني تکثیر او نورو پروتینونو ته د خپلې بڼې د لېږدولو وړتیا ته یې په کتو سره د "proteinaceous infectious particle" (پروتیني انتاني ذرې) لپاره لنډیز دی. د نوموړي اصلي تلفظ /ˈpriːɒn/ (واورئ) دی، که څه هم چې د یو الوتونکي (پریون یا نهنګ ډوله مرغه) سره یې املا یو شان ده چې /ˈpraɪɒn/ تلفظ کېږي، هم اوریدل شوی دی. پروسینر د ۱۸۸۲ز کال په خپله یوه مقاله کې چې دغه اصطلاح یې پکې تعریف کړېده، وضاحت ورکوي چې پریون د "پري-اون (pree-on) په بڼه تلفظ کېږي".

د پریون پروتین

جوړښت

هغه پروتین چې پریونونه ورڅخه جوړېږي (PrP) په ټول بدن کې موندل کېږي، حتی په روغو انسانانو او حیواناتو کې هم لیدل کېږي. په هر حال هغه PrP چې په منتنو مادو کې موندل کېږي د پروتیئز انزایمونو، یعنې په بدن کې د هغو انزایمونو پر وړاندې کوم چې په معمول ډول پروتینونه تجزیه کوي، مقاوم دي. د نوموړو پروتینونو نورمال حالت PrP^C بلل کېږي، په داسې حال کې چې منتن حالت یې PrP^Sc بلل کېږی چې ـــ C  حجروي PrP ته اشاره ده، په داسې صورت کې چې Sc  سکراپي (د پوستکي د تخریش یو ډول ناروغۍ) ته اشاره ده، کومه چې په پسونو کې پېښېدونکې د پریون اولیه ناروغي ده. څرنګه چې PrP^C  له ساختماني پلوه په ښه توګه تعریف شوې ده، PrP^Sc په یقیني ډول زیاته ټوټه شوې او په نسبتاً کمزورې کچې سره تعریف شوې ده. PrP دې ته اړ ایستل کېدی شي تر څو له نورو لږ او ډېرو تعریف شویو ایزوفورمونو سره په لابراتواري شرایطو کې تاو شي او له هغو فورمونو سره یې اړیکه، کوم چې د بدن په داخل کې ناروغي زیږوونکي دي، تر اوسه مشخصه شوې نه ده.

PrP^C

PrPC یو نورمال پروتین دی چې "د وینې د څو اجزاوو په ګډون کومې چې په انسانانو کې د دمویه صفحاتو تر ټولو لویې ذخیرې تشکیلوي"، د حجرو په غشاوو کې موندل کېږي. نوموړی پروتین ۲۰۹ امینو اسیدونه (البته په انسانانو کې)، یوه د ډای سلفایډ رابطه، د ۳۵ څخه تر ۳۶ کیلو ډالټونه (kDa) کتله او یو عمدتاً د الفا مارپېچ جوړښت لري. څو توپولوژیکې بڼې یې موجودې دي؛ د حجرې د سطحې یوې بڼې د ګلایکو لیپیډ او دوو ترانسممبران بڼو سره ځان نښلولی دی. نورمال پروتین د رسوب وړ نه دي؛ په دې معنا چې د سنتریفوژي تخنیکونو په واسطه د بېلېدو وړ نه دي. دنده یې یوه پېچلې موضوع ده چې لا یې هم په اړه څېړنې روانې دي. PrP^C  د مس (II) ایونونه په لوړې رابطې سره نښلوي.

د دغې موندنې اهمیت واضح نه دی، اما په اړه یې داسې فرض کېږي چې د PrP له جوړښت یا دندې سره تړاو لري. PrP^C  په اسانۍ سره د پروتیناز K (proteinase K) په واسطه هضمېږي او په لابراتواري شرایطو کې د فاسفوینوستاید فاسفولیپاز سي (PI-PLC) انزایم په واسطه، کوم چې د ګلایکوفاسفېټیډایلینوسیتول (GPI) رابطه ماتوي، ازادېدای شي. د PrP په اړه داسې ویل کېږي چې د انسان په بدن کې له یو بل سره د مجاورو حجرو په سرېښناک والي او د حجرو د ننه په سګنال لېږدولو کې مهم رولونه لوبوي، او ښایي له همدې امله په مغز کې د حجري ــ تر حجرې اړیکو کې ښکېل وي.

PrP^res

د پروتیز پر وړاندې مقاوم PrP^Sc-ډوله پروتین یا PrP^res هغه نوم دی چې د PrP^c  هر هغه اېزوفورم ته ورکول کېږي کوم چې له ساختماني پلوه په لابراتواري شرایطو کې په یوه غیر منظم ډول تاو شوې د پروتیناز K پر وړاندې مقاومې بڼې باندې بدلېږي. د دې لپاره چې په لابراتواري شرایطو کې په PrP^Sc  باندې دPrP^C  بدلېدل نمونه برداري کړل شي، سابوریو او ملګرو یې د یو داسې پروسیجر له لارې چې د پروتین د نا سمې تاوېدنې حلقوي تقویت پکې شامل و په چټکۍ سره PrP^C په PrP^res  باندې بدله کړه. د "PrP^res" اصطلاح د دې لپاره کارول کېږي چې د PrP^res او PrP^Sc تر منځ تمایز رامنځته شي، کوم چې له منتن نسج څخه جلا کېږي او د انتقال وړ سفنجي ډوله انسفالوفاتي عامل سره تړاو لري. د بېلګې په توګه، د PrP^Sc پر خلاف، PrP^res  ښایي په حتمي ډول منتن نه وي.