پان ایرانیزم

پان-ایرانزم یوه سیاسي ایډیالوژي ده چې د ټولو ایراني قومونو او قبیلو د یووالي پر بنسټ ولاړه ده ، چې په کې آذري، اسیان، بلوڅ، کرد، پښتانه، هزاره، لر، تاجک، قزلباش او په ټولیزه توګه ټول ایراني قومونه شامل دي چې په ایران کې ژوند کوي. د ایران پلوټه.

نوم ورکونی

د پان ایرانیزم اصطلاح د لومړي ځل لپاره په ۱۳۰۶ کال کې د ډاکټر محمود افشار یزدي د بنسټ ایښودونکي محمود افشار یزدي له خوا د ایران سیاسي لغت ته داخله شوه. محمود افشار د پان-ایرانیزم مفکوره د پان ترکزم او پان عربیزم د بریدونو په مقابل کې د ایران د ځمکنۍ بشپړتیا د دفاع لپاره وړاندې کړه.

تاریخ

د پان ایرانیزم فکری مکتب په ۱۳۲۶ کال کې د محسن میسچپور تر مشرۍ لاندې د علیرضا رئیس، درویش فرهور، درویش همایون، فرید سیاه سیپانلو، علیینقي علیخانی، خداداد فرمانفرمیانو، احمد مختاری، مهدی بهرامند او بهارمند په ملګرتیا کې تاسیس شو. د دې مکتب غړي په ۱۳۲۰ کال کې، کله چې برتانوي ځواکونه ایران ته داخل شول او په ۱۳۲۴ او ۱۳۲۵ کلونو کې د اذربایجان د سور پوځ د نیواک پر مهال د کاري ځواکونو په جوړولو او تر ځمکې لاندې د بهرنیانو پر ضد جنګېدل. البته په ۱۳۲۲ کال کې دغو کسانو د انتقام ګروپ په نوم یو سازمان جوړ کړ چې په یو ډول د پان ایرانیست ګوند پیژندنه وه. د پان ایرانیست ګوند په رسمي ډول د ۱۳۳۰ کال په جنورۍ کې جوړ شو. او د شاه پاچاهۍ د اساسي قانون سره سم، له اساسي قانون سره موافق نه وو او د ایران ملت ګوند د پان ایرانیزم او جمهوریت پر بنسټ د پان ایرانیزم او جمهوریت پر بنسټ د داروش فورهر په مشرۍ او د عمومي منشي په مشرۍ جلا شو.

حزاب

تر ۱۳۳۲ کال پورې د پان ایرانیزم د مفکورې پر بنسټ درې ګوندونه جوړ شول. "د پان ایرانیزم بینرونه" د محمد مهرداد په مشرۍ د ایران د خلکو ګوند چې مشري یې درویش فروهر په غاړه وه او د پان ایرانیست ګوند چې مشري یې محسن میسچکپور وه.

نظریه

هوشنګ ټیلي په دې باور دی چې پان ایرانیزم، د نورو فکري مکتبونو په څیر چې د "پان" مخفف لري، یو هدفي مکتب دی چې تاریخي واقعیت لري. په داسې حال کې چې مکتبونه لکه پان عربیزم، پان ترکزم، پان جرمنزم او پان اسلاميزم موضوعي مفکورې دي، یعنې د هیلو او غوښتنو څرګندونه کوي.

د ایران د ویش په اړه

محمود افشار یزدي پان ایرانیزم داسې تعریفوي:

زما په اند پان-ایرانزم باید د لرغونې ګډې ژبې او ادبیاتو د ساتنې لپاره د پارسي ژبې د سیمې د ټولو اوسېدونکو د ګډو هڅو "مثالي" او هدف وي. زما مطلب دا دی چې د ټولو ایراني نژادونو – پارسیانو، افغانانو، لاریو او ازریانو، کردانو، بلوڅانو، تاجکانو او نورو – د څو زره کلن ګډ تاریخ او د ګډې ادبي ژبې او ادب د ساتنې او درناوي لپاره د یووالي په مانا ده. ايراني روڼ اندو هيڅکله د نورو هېوادونو په خاوره د تېري فکر نه دی کړی. دا تل ویل شوي چې موږ باید د سیمې په شرایطو کې خپل اوسنی وضعیت وساتو او پیاوړی کړو. زموږ پان-ایرانزم باید دفاعي او کلتوري وي، نه برید. دا په دې معنی ده چې د نورو "پینونو" په څیر مقاومت وکړي، لکه پان تورانیزم یا پان عربیزم، څوک چې د خپلو ځمکنیو سرحدونو څخه د تیریدو اراده لري.

د پان ایرانیست ګوند دغه حرکت په لاندې ډول معرفي کوي:

پان ایرانیزم د ایران د ملت د حاکمیت د تامینولو لپاره د ټولو ایرانیانو یووالی او همغږي ده. د ایران ستر ملت یو وطن، تاریخ، کلتور او رسمونه لري. انحراف، تفرقه او اوسنی حالت د ایران پر ملت تحمیل شوی دی. پان ایرانیزم د ایران د ملت د یووالي غورځنګ دی. پان ایرانیزم یو رغنده او تخلیقي حرکت دی. دا د ایران د تاریخ د سوکاله اهدافو پر بنسټ یو عصري پوځي سیسټم دی. پان-ایرانزم د ایراني ملت د ازادۍ او یووالي د ترلاسه کولو یوه لاره ده.

هوشنګ تلی د پان ایرانیزم له مشرانو څخه دی، د پان ایرانیزم د مکتب هدف د تاریخ په اوږدو کې د ټولو ایرانیانو یووالی ګڼی او وایی چې دا یووالی یوازې په خاصو وختونو کې مات شوی دی کله چې ایران له پوځ سره مخامخ شو. بریدونه، ماتې، د اشغال او جلا کیدو تړونونه. د بېلګې په توګه، هغه دا قضیو ته اشاره کوي: د Achaemenid دوره کې د الکساندر برید، چې د ایرانيزم او د ایران د خلکو د یووالي څرګندونه وه. له هغه وروسته پارتیانو او بیا ساسانیانو وکولای شول چې ایرانیان یو ځل بیا د زرو کلونو لپاره سره متحد کړي. ب- د تازیان برید او د ایران د پولو تخریب. له هغه وروسته صفويان وتوانېدل چې ايران او ټول ايراني قومونه سره يو کړي. ج- په ۱۷ پېړۍ کې د روسیې او انګلستان له خوا د ایران جلا کېدل:

- د ګلستان تړون (۱۸۱۳) د اران او قفقاز لویه برخه جلا کړه.

- د ترکمانچې تړون (۱۸۲۸ م) د آران او قفقاز د یوې بلې برخې جلا کول

- د پاریس تړون (۱۸۵۷) د خراسان او آریانا د یوې برخې جلا کول (عصری افغانستان)

- حکیم گولډسمیت (۱۸۷۱ م) د مکران او بلوچستان جلا کول

- حکيميت زردشت (۱۸۷۳) د سيستان د برخو بېلول

- اخال (۱۸۸۱) له ایران څخه د خوارزم او فرارود جلا کول

- ارزورم II (1874) د سلیمانیه ولایت جلا کول

- د تهران تړون (1911) د خانقین ولایتونو د ویش په اړه

- وړه اګري (ارارات) انحلال (۱۹۳۲)

- د فیروزه کلي تخریب (۱۹۵۴)

- د بحرین تقسیم (۱۹۷۰)

په افغانستان کې پان ایرانیزم

که څه هم تر اوسه په افغانستان کې د پان ایرانیزم له نظریې سره کوم ګوند نه دی جوړ شوی او کومې ډلې یې ملاتړ نه دی اعلان کړی، خو د یو شمېر دري ژبو افغان روڼ اندو په منځ کې له هغه سره د یو ځای کېدو نښې شته او کېدای شي دا همغږي رامنځته شي. په نږدې راتلونکي کې به په افغانستان کې د پان ایرانیزم افکارو سره ډلې جوړې کړي.

همدارنګه په ټولنیزو پاڼو کې د ایران د پان ایران ګوند له خوا په خپره شوې نقشه کې هم افغانستان د ایران برخه ګڼل شوې ده.