وروستی انساني تکامل

د انسان وروستی تکامل د انسان له خوا له پنځوس زره کاله مخکې د ډبرين عصر له منځنيو پېړيو څخه د دوی له جلا کېدو او خپرېدو تکامل خپلونې، جنسي او طبيعي غوراوي او د ځيرکو انسانانو د ډلو په منځ کې جينيتکي بدلون ته اشاره کوي. د عام باور په خلاف نه يوازې دا چې انسان اوس هم د تکامل په حالت کې دی، بلکې د انسانانو تکامل د کرهڼې له پيل راهيسې، اوس له هر وخت څخه په چټکتيا کې دی. شونې ده چې انساني کلتور- چې خپله د غوراوي يو ځواک دی- د انسان تکامل چټک کړی وي. د پوره ډېرو معلوماتو او نوو څېړنيزو طريقو سره سم، ساينسپوهان کولای شي چې د یوه اليل نه زيات بدلونونه تر څېړنې لاندې ونيسي کوم چې د يو عمر د پړاو په اوږدو کې په يوه کوچنۍ فرعي ډله کې رامنځ ته کيږي، چې دا په تکامل کې د وخت تر ټولو کوچنی معنا لرونکی مقياس دی. له نورو ډولونو سره د يوه ټاکلي جن په پرتله کولو سره جينيټک پوهان کولای شي معلومه کړي چې، ايا دا جين يوازې په انسانانو کې په چټکۍ سره د تکامل په حالت کې دی که نه. د بېلګې په ډول: کله چې د يو انسان ډي اين ای په منځني ډول د يوې شادي (چمپانزي) له ډي اين سره اته نوي سلنه ورته دی، نو په دې بنسټ د انسان ۱ ساحې چټکتيا (HAR1) کومه چې د دماغو په پرمختګ کې ښکېله ده، يوازې پنځه اتيا سلنه ورته والی لري.

نږدې ۱۳۰۰۰۰ کاله مخکې د افريقا د خلکو د جوړېدو او نږدې ۷۰۰۰۰ څخه تر ۵۰۰۰۰ کاله مخکې له افريقا د باندې د پراختيا څخه وروسته، له نوي کشف څخه مخکې، له جغرافيايي نظره د ځيرکو انسانانو ځينې فرعي ټولنې د لسګونه زره کلونو لپاره ګوښه شوې وې. د لرغونو يو ځای کېدو په ګډون دا چاره د پام وړ جينتيکي تنوع لامل وګرځېده، چې په ځينو بېلګو کې ښودل شوې چې، په تېرو پنځلس زره کلونو کې د رامنځته شوي  لوري د غوراوي پايله وه او په څرګند ډول دا بهير د احتمالي لرغوني يو ځای کېدو له پېښو وروسته رامنځته شوی. دا چې د ځمکې په بېلا بېلو برخو کې مېشتې انساني ټولنې، په بيلا بېلو لارو د تکامل په حال کې دي، د دوی د اوسېدو جلا جلا حالات ښيي. د غوراوي فشارونه، په ځانګړي ډول د هغه نفوس لپاره سخت و، چا چې په يوروايشيا کې د وروستيو کنګلونو له امله زيان ليدلی و او د پر ځای ناست کښت کوونکي يا د نوي ډبرين عصر د نفوس لپاره.

د يو نوکليوتيدا د ډول ډول شکلونو يا په يو اليل کې د يوه جنيتيکي کوډ «ټکي» بدلون، چې د ټول نفوس د جينيوم په ګټورو برخو کې خپرېږي، شونې ده چې بالقوه د تصور وړ هر صفت ته بدلون ورکړي؛ که هغه لوړوالی وي يا د سترګو رنګ وي، شوګر وي او که د شيزوفرينيا حساسيتونه. د انسان نږدې دوه سلنه جين د پروټين کوډ تشکيلوي او تر دې لږ ستر د انسان د جین په تنظيمولو کې ونډه لري، خو پاتې ډېر جنوم معلوم کار نه لري. که چاپېريال ثابت پاتې شي، ګټور بدلون به په ډېرو نسلونو کې، په ټول سيمه یيز نفوس کې خپور شي،  تر څو په يو پياوړي صفت بدل شي. يو تر ټولو زيات ګټور اليل کېدای شي، په يو څو پېړيو کې، په هر ځای کې په يو نفوس کې موجود وي، په داسې حال کې چې هغه چې لږ ګټور دي، شونې ده چې زرګونه کاله واخلي.

د انسان وروستيو راڅرګندو شوو ځانګړتياوو کې د اوږده وخت لپاره غوپه وهل، په لوړه کې له ژوند کولو سره ځان برابرول، چېرته چې د اکسيجن اندازه کمه وي، له ساري ناروغيو سره مقابله کول (لکه ملاريا)، د پوستکي وړانګې، شنې سترګې، لاکتيز ثبات (يا د شېدو له اخستلو وروسته د شېدو هضم)، د الکولو د ايستلو هيدروجين جوړول (هغه انزايم چې الکول ماتوي)، د وينې فشار او کلسټرولو اندازې کمول، د منځني شيريان ساتنه، د ويښتانو ډبل جوړښت، د غوږونو وچ مواد، د الزايمر ناروغيو د خپرېدو کمښت، په شوګر د اخته کېدو لږه وړتيا، د جينتي عمر اوږدوالی، د مغزو د اندازې کوچني کېدل او د حيض وختونو او نا اميدۍ مودې بدلول شامل دي.

لرغونی ترکيب (يو ځای کېدل)

جنيتيکي شواهد ښيي چې د نياندرتال، دنيسوان او هومو ساپينس وروستی شريک نېکه د هومو هايدلبرګنسيس په نوم نوع نومول شوی، دې شریک نېکه له ۶۰۰،۰۰۰ څخه تر ۷۵۰،۰۰۰ کاله مخکې په اروپا يا افريقا کې ژوند کړی. د دې ډول غړو په ټوله اروپا، منځني ختيځ او افريقا کې سفر کړی او په لويديځه اسيا او اروپا کې په نياندرتال بدل شوی، په داسې حال کې چې بلې ډلې د ختيځ پر لور سفر کړی او دنيسوان ته يې تکامل کړی، دې ته په روسيه کې د دينسوان د غار نوم ورکړل شوی دی، چېرته چې د هغوی لومړي پېژندل شوي پاتې شوني موندل شوي وو. له تشرېحي نظره، په پايله کې په افريقا کې د دې ډلې غړي په اوسني انسان بدل شوي. د کډوالۍ او جغرافيايي ګوښه کېدو په نتيجه کې، د دې درې هومو هايدلبرګنسيس نيکونو نسلونو يو له بل سره کتلي او يو له بل سره يو ځای شوي.

د ډي اين ای ارزونه ښيي چې، د تبت اوسني اوسيدونکي، ملانزيان او اصلي استراليايان له درې څخه تر پنځو سلنو پورې د دنيسوان ډي اين ای له ځانه سره لري. سربېره پر دې، د اندونيزيا او پاپا نيو ګيني د خلکو ډي اين ای ښيي چې هومو ساپينس او دنيسوان له پنځلس زره څخه تر دېرش زره کاله مخکې يو له بل سره يو ځای شوي دي.

د لرغون پېژندنې څېړنې ښيي چې، له تاريخ څخه مخکې انسانان، چې له ۴۵۰۰۰ کلونو څخه مخکې په اروپا کې خپاره شوي وو، په دې موده کې نياندرتال له منځه ولاړل، خو شواهد شته چې د دوو ډلو تر منځ يو ځای کېدل رامنځ ته شوي؛ ځکه چې انسانانو په دې لويه وچه کې خپل شتون پراخه کړی دی. په داسې حال کې چې له تاریخ څخه مخکې انسانان د نياندرتال له درې څخه تر شپږ سلنه ډي اين ای له ځانه سره لري، اوسنی انسان يوازې دوه سلنه ډي اين ای له ځانه سره لري. داسې بريښي چې دا حالت ښودنه کوي چې له نياندرتال څخه اخستل شوو ځانګړتياوو پر ضد غوراوی شوی. د بېلګې په ډول: د FOXP2 جين ګاونډيتوب، کوم چې په خبرو او ژبه اغېز کوي، د نياندرتال د وراثت هېڅ نښه نه لري.

د بېلا بېلو جنيتيکي انواعو داخلېدل، چې يو ځای شوو نياندرتالونو تر لاسه کړي، په اروپايانو او ختيځو اسيايانو کې ډول ډول خپاره شوي او دا د غوراوي په فشارونو کې توپير ته اشاره کوي. که څه هم ختيځو اسيايانو د اروپايانو په نسبت د نياندرتال زيات ډي اين ای لري، ختيځ اسيايان، سويلي اسيايان او اروپايان د نياندرتال په ډي اين ای کې سره شريک دي، په همدې بنسټ داسې برېښي چې د نياندرتال او د هغوی د ګډو نيکونو تر منځ چې له افريقا څخه راغلي يوځای والی شوی. د هغوی توپيرونه همدا راز د ختيځې اسيا او نورې ايروايشيا تر منځ د جلا جلا پيوندېدو ښودنه کوي.

د درې وينډيجي نياندرتال د جينوم له تسلسل څخه وروسته، د نياندرتال د جينوم يوه چمتو شوې لړۍ خپره شوې او ويل کېږي چې، د نيمه صحرايي افريقايي نفوس په نسبت نياندرتال د ايرواسيايي نفوس سره زیات اليل شريک کړي دي  - لکه فرانسوي، چينايي هانس او پاپا نيو ګينيايي. څېړونکي وايي: له افرېقا څخه تر کوچېدو وروسته له نياندرتال څخه اوسنيو انسانانو ته د جين لېږد د زيات جنيتيکي ورته والي په واسطه ښه څرګند شوی، خو د جين لېږد يو لور ته نه دی تللی. دا حقيقت چې د موډرنو اروپايي انسانانو ځينې نېکونو بېرته افريقا ته هجرت کړی، دا معنا لري چې مودرن افريقايان هم د نياندرتال ځينې جنيتيکي مواد له ځانه سره لري. په ځانګړي ډول، افريقايان له اروپايانو سره د نياندرتال اوه اعشاريه دوه سلنه شريکه ډي اين ای لري، خو د ختيځې اسيا اوسېدونکو کې دا سلنه يوازې دوه ده.

فکر کېږي چې، له ځينو اقليمي حالتونو سره جوړ راتلل، لکه له لوړ ځای سره د انسان برابرښت، د لرغوني يو ځای کېدلو له لارې تر لاسه شوی دی. په نيپال کې د يوې قومي ډلې «شيرپاس» په اړه باور کېږي چې د EPAS1 په نوم د دنيسوان يو اليل میراث له ځانه سره لري، کوم چې له دوی سره مرسته کوي، چې په لوړه سيمه کې هم په اسانۍ سره ساه واخلي. په ۲۰۱۴ ز کال کې د يوې څېړنې راپور وښودله، چې له نياندرتال څخه ايستل شوي انواع، کوم چې د ختيځې اسيا په خلکو کې موندل شوي دي، د خونديتابه او وینې جوړولو اړوند مسيرونو په ګټورو ډلو کې راټولېږي، په داسې حال کې چې اروپايي نفوس ښودلې ده چې، په ګټورو ډلو کې راټول شوي، چې د لپيد کاټابوليک بهير اړوند دي. د ۲۰۱۷ ز کال په يوه څېړنه کې وموندل شوه، چې په نوي اروپايي نفوس کې د نياندرتال د ترکيب اړيکه موندل شوې، لکه: د پوستکي رنګ، د ويښتانو رنګ، ونه، د خوب طريٍقه، روغبړاو په نشه روږدی والی. د افريقايانو په اړه د ۲۰۲۰ ز کال د يوې څېړنې موندنې ښيي چې د نياندرتال هايپوليپس يا اليل کوم چې په يو ځای لېږدول کېږي، د خونديتابه او ماوراء بنفش حساسيت اړوند دي.