هالنډ په دویمه نړیواله جګړه کې

د هالنډ له بې‌طرفۍ سره سره نازي المان د ۱۹۴۰ کال د مې په ۱۰مه د فال ګېلب (زېړې قضیې) د عملیاتي پلان د یوې برخې په توګه پر هالنډ یرغل وکړ. د ۱۹۴۰ کال د مې په ۱۵مه د روترډام تر بمبارۍ یوه ورځ وروسته هالنډي پوځیان تسلیم شول. د هالنډ دولت او سلطنتي کورنۍ لندن ته کډه وکړه، شهزادګۍ جولیانا او بچیانو یې د جګړې تر پای پورې د کاناډا په اوتاوا کې پناه واخیسته.

یرغلګرو هالڼد د المان په اشغال کې کړ چې په ځینې سیمو کې یې اشغال د ۱۹۴۵ کال په مې میاشت کې یې د المان د تسلیمېدو تر مهاله دوام وکړ. فعال مقاومت په لومړیو کې د یو اقلیت په‌واسطه ترسره شو، چې د اشغال په ترڅ کې یې وده وکړه. اشغالګرو د هېواد ډېری یهودیان د نازي د جبري کار کمپونو ته وشړل.

څېړونکو د هالنډ د سیمه‌یزو سیمو تر منځ د یهودي اوسیدونکو د ژوندي پاتې کېدولو په کچه کې د ډېر توپير له امله په ملي کچه د یوې واحدې تشرېح باور له پوښتنې سره مخ کړی. په یوه برخې کې د نفوس د ښه تنظیم شوي راجستر له امله د هېواد شاوخوا ۷۰ سلنه یهودي نفوس د دویمې نړیوالې جګړې په جریان کې وژل شوی- چې د بلجیم او یا فرانسې په پرتله ډېره لوړه سلنه ده. په پټو اسنادو کې راغلي چې المانيانو د هالنډ پولیسو او اداري چارواکو ته د یهودانو د موندلو او پیژندلو لپاره او دا چې د هغوی په نیولو کې مرسته وکړي انعام ورکړی و. کمونیستانو د المان د ټولو اشغال شویو سیمو ترمنځ په امستردام ښار او د هغه په شاوخوا کې د فبرورۍ اعتصاب تنظیم کړ- د یهودي ښاریانو د ځورونې پر وړاندې د لاریون لپاره عمومي اعتصاب (د ۱۹۴۱ کال فبروري). 

دویمه نړیواله جګړه په هالنډ کې په درېیو بېلابېلو پړواوونو کې پېښه شوه:

• د ۱۹۳۹ کال له سېپټمبر څخه د ۱۹۴۰ کال تر مې میاشتې: د جګړې تر پیل وروسته هالڼد د بې‌طرفۍ اعلان وکړ. وروسته دا هېواد پر لپسې ډول له یرغل سره مخ او اشغال شو.
• د ۱۹۴۰ کال له مې میاشتې څخه د ۱۹۴۱ کال تر جون: د المان له سپارښتنو څخه رامنځته شوې اقتصادي وده چې د آرتورسیس-اینکوارت «بخملي دستکشو» له طریقې سره ترکیب شوې وه په نسبي ډول د یو ملایم کاروبار لامل شوه.
• د ۱۹۴۱ کال له جون څخه د ۱۹۴۴ کال تر جون: د جګړې له شدت سره المان له اشغالي خاورو څخه د ډېرو مرستو غوښتونکی شو چې د ژوند د معیارونو د راټیټېدلو لامل شو. د یهودانو پر وړاندې زور زیاتی زیات شو او په زرګونه یهود د وژنې کمپونو ته ولېږل شول. د «بخملي دستکشو» کړنلاره پای ته ورسېده.
• د ۱۹۴۴ کال له جون څخه د ۱۹۴۵ کال تر مې میاشتې پورې: شرایط لا ډېر سخت شول چې د لوږې او د تېلو د کموالي لامل شول. د المان اشغالي چارواکو په ورو ورو د وضعیت کنترول له لاسه ورکړ. نازیانو غوښتل وروستی دريځ خپل کړي او په ویجاړوونکو اقداماتو لاس پورې کړي. ځینو د وضعیت د کرارولو هڅه وکړه.

متحدینو د ۱۹۴۴ کال په دویمه نیمه برخه کې د هالنډ د سویل ډېره برخه آزاده کړه. د هېواد پاتې برخه په ځانګړي ډول لویدیځ او شمال د آلمان په ولکه کې پاتې شول او د ۱۹۴۴ کال په پای کې هېواد له قحطۍ سره مخامخ و چې د «لوږې د ژمي» په نوم پېژندل کیږي. د ۱۹۴۵ کال د مې په ۵مه په لونبورګ هېث کې د المان تسلیمېدل د ټول هېواد د ازادۍ لامل شول.

مخینه

د ختيځ هند په څېر د هالنډ د هغه وخت مستعمرې د دې لامل شوې چې هالنډ د تېلو د تولید له پلوه د نړۍ په کچه پنځم غوره هېواد شي او په اینتربلوم (فوکر) کې د نړۍ تر ټولو ستره د الوتکو د جوړولو فابریکه ولري چې په لومړۍ نړیواله جګړه کې یې د هغوی د وسلوالو معاملاتو له بریالیتوب او د هالنډ له بې طرفۍ سره مرسته وکړه. دا هېواد د اروپا له تر ټولو شتمنو هېوادونو څخه یو و او په اسانۍ یې کولی شوی یو عصري ستر پوځ تامین کړي. د هالنډ دولتونه د ۱۹۲۹ او ۱۹۴۳ کلونو تر منځ د منځلارو ښي اړخه مسیحي ګوندونو په واک کې وو. هالنډ په ۱۹۳۳ کال کې له ستر اقتصادي کړکېچ څخه چې په ۱۹۲۹ کال کې پيل شوی و زیانمن شو. د هندیکوس کولیجن اوسني دولت د ګلیدر (د هالنډ پولي واحد) د ارزش ساتلو لپاره د کمولو پراخه برنامه وڅارله چې په امستردام کې د کاریګرانو د بلوا او د ۱۹۳۳ او ۱۹۳۴ کلونو تر منځ د سمندري ځواکونو د بلوا لامل شوه. په پای کې په ۱۹۳۶ کال کې دولت اړ شو د سرو زرو معیار پرېږدي او د پیسو ارزښت راکم کړي.

په هالنډ کې د ستر اقتصادي کړکېچ پر مهال بېلابېل فاشیستي غورځنګونه راڅرګند شول چې له ايټالیايي فاشیزم یا الماني نازیزم څخه يې الهام اخیستی و، خو هېڅ‌کله یې پر یو کتله‌یي غورځنګ د بدلېدو لپاره کافي غړي جذب نه شوی کړی. په ۱۹۳۵ کال کې په هالنډ کې ملي سوسیالیستي غورځنګ (Nationaal-Socialistische Beweging, NSB) د المان د کاریګرانو د سوسیالیست ګوند په ملاتړ چې په ۱۹۳۳ کال کې یې واک ترلاسه کړ د پراختیا لپاره هڅه وکړه. د نازي په سبک نژادي اېديالوژۍ په هالنډ کې محدوده غوښتنه لرله ځکه چې د تاوتريخوالي غوښتنه یې کول. NSB د دویمې نړیوالې جګړې په پیل کې له مخکې هم د غړو او هم د رایې ورکوونکو له پلوه له کمښت سره مخامخ وه.

دولت د دوو جګړو تر منځ دوره کې د زیدوزي کارونو (د بندونو، استنادي موانعو جوړولو، د ځمکې د بیا رغونې او اوبو ایستلو بشري سیستم، ژباړن) په ګډون د مدني بېخبنايي پروژو او د ځمکې رغونې په برخه کې کار وکړ. چې په پایله کې یې له سمندر څخه د پټمونو په‌واسطه بېله شوې د ویرینګرمیر ځمکه له اوبو څخه وچه او د افسلایټ بند بشپړ شو.

ناپېیلتوب/بې‌طرفي

د لومړۍ نړیوالې جګړې په بهیر کې په لیندن کې د پیتر کورت ون په مشرۍ د هالنډ دولت په دې توانېدلی و چې خپله بې‌طرفي خوندي کړي. د جګړې تر منځ دوره کې او ان په ۱۹۳۳ کال کې د نازي ګوند د واک ته رسېدو تر مهاله خپلې «خپلواکې پالیسۍ» څارلو ته دوام ورکړ. د انقلاب ضد ګوند محافظه کار وزیر هندریکوس کولین چې له ۱۹۳۳ څخه تر ۱۹۳۹ کال پورې یې واک په لاس کې و، باوري و چې هالنډ هېڅ‌کله هم نه شي کولی د یو ستر قدرت د برید پر وړاندې مقاومت وکړي. دولت له عملي پلوه پوځ ته ډېر مصرف ونه کړ. که څه هم مالي لګښتونه د ۱۹۲۸ او ۱۹۳۹ کلونو تر منځ دوه چنده شوي و، د نړیوالو ترېنګلتیاو د زیاتېدو په موخه دغو لګښتونو د ۱۹۳۹ کال د ملي لګښتونو یوازې ۴ سلنه برخه جوړوله چې د نازې المان خلاف تقریباً ۲۵ سلنه وو. دولت د هېواد د دفاع لپاره په ځینې طرحو کار وکړ، چې د «هالنډ د اوبو نوې کرښه» په کې شامله وه، د امستردام په ختيځ کې یوه سیمه له سیلاب سره مخ شوه. له ۱۹۳۹ کال څخه د ګریبي او پیل -رام کرښو په کډون د ډورډریچټ، یوټریچټ، هارلیم او امستردام کلیدي ښارونو د خوندیتوب لپاره پیاوړې پوستې جوړې شوې او د هالنډ ویستینګ (یا «د هالنډ کلا») رامنځته شوه.

د ۱۹۳۹ کال په وروستیو کې د بریتانیا، فرانسې او نازي المان سترواکیو تر منځ د جګړې له اعلان سره د المان دولت د هالنډ د ناپېیلتوب لپاره یو فرمان صادر کړ. دولت په ورو ورو د ۱۹۳۹ کال له اګست څخه پوځ بسیج کړ چې د ۱۹۴۰ کال تر اپرېل پورې خپل بشپړ واک ته ورسېد.