نړیوال بدلون
| نړیوال بدلون | |
|---|---|
| د شخص مالومات | |
| عملي ژوند | |
سمول  |
نړیوال بدلون یا د ځمکې د کُرې بدلون په پراخه معنا د ځمکې په سیستم کې د سیارهيي کچې بدلونونو ته ویل کېږي. معمولاً د بېلابېلو هغو بدلونونو د رانغاړلو لپاره کارول کېږي چې د شلمې پېړۍ په لومړۍ نیمايي کې د انساني فعالیتونو له چټک زیاتوالي سره تړاو لري او لوی سرعت یې یوه بېلګه ده. که څه هم دا مفهوم د اقلیمي بدلون په اړه له څېړنو څخه سرچینه اخلي، خو د لیدل شویو بدلونونو په اړه د لا ډېر هر اړخیز لیدلوري د غوره کولو لپاره کارول کېږي. نړیوال بدلون د ځمکې د سیستم بدلونونو ته ویل کېږي چې په بشپړ ډول د فزیک – کیمیا او بیولوژي له برخو سره د تعامل په حال کې دي. له همدې امله، بدلونونه د ځمکنیز سیستم د ساینس له لارې څېړل کېږي.[۱]
د نړیوال بدلون د څېړنې تاریخچه
[سمول]په ټوله نړۍ کې پر چاپېریالونو د بشري فعالیتونو د چاپېریالي اغېزو په اړه لومړنۍ نړیوالې هڅې د نړیوال بدلون د مفهوم له معرفي کېدو وړاندې دي. تر ټولو مهمه دا چې په ۱۹۷۲ ز کال کې په سټاکهولم کې د بشري چاپېریال په اړه د ملګرو ملتونو کنفرانس جوړ شو چې پایله یې د ملګرو ملتونو د چاپېریال پروګرام شو. په داسې حال کې چې هڅې نړیوالې وې او اغېزې یې په ټوله نړۍ کې په پام کې نیول شوې وې، خو د ځمکې د سیستم تګلاره لا تر دغه مهاله نه وه جوړه شوې. دغو پېښو د پېښو یوه لړۍ پیل کړه چې له امله یې د نړیوال بدلون د څېړنو ساحه رامنځته شوه.
د نړیوال بدلون مفهوم هغه وخت رامنځته شو چې څېړونکو د اقلیمي بدلون په برخه کې څېړنې پیل کړې چې نه یوازې اقلیم بلکې د ځمکې د سیستم نورې برخې هم په ډېرې چټکۍ بدلون کوي او له انساني فعالیتونو سره مرسته کولی شي تر څو د ډېرو ټولنیزو بدلونونو په څېر تحرکات وڅاري. د دې ریښه د نړیوال اقلیم د څېړنو په پروګرام یا WCRP کې ده، دا پروګرام د پيټر بولین په مشرۍ یو نړیوال پروګرام دی چې په ۱۹۸۰ ز کال کې یې د جوړېدو پر مهال پر دې تمرکز وکړ چې ایا اقلیم د بدلون په حال کې دی او ایا دا اټکل کولای شو چې انسانان د بدلون لامل کېږي؟ لومړنیو پایلو نه یوازې د انسان اغېز تایید کړ، بلکې د نړیوال بدلون د لویې پدیدې د رامنځته کېدو لامل شوه. وروسته پيټر بولین له جېمز مک کارټي، پاول کروټزن، هانس اویچګر او نورو سره یو ځای د [ساینس د نړیوالې شورا] په ملاتړ د نړیوال جیوسفیر-بایوسفیر پروګرام یا IGBP جوړ کړ.[۲][۳]
په ۲۰۰۱ ز کال کې په امسټرډام کې یو کنفرانس جوړ شو چې هغه مهال یې د څلورو لویو نړیوالو بدلونونو د څېړنې پر پروګرامونو تمرکز درلود: د نړیوال اقلیم د څېړنو پروګرام (WCRP)، د نړیوال جیوسفیر – بایوسفیر پروګرام (IGBP)، د نړیوالو بشري ابعادو پروګرام (IHDP) او بېلابېلوالی یا رنګارنګي. د کنفرانس سرلیک د «بدلېدونکې ځمکې ننګونې» و: دا د نړیوال بدلون په اړه د ټولو لپاره پرانیستی عملي کنفرانس و او د نړیوال بدلون په اړه د امسټرډام په بیانیې سره پای ته ورسېد چې په لومړي پاراګراف کې یې په ډېر ښه ډول لنډیز شوې وه.[۴]
لاملونه
[سمول]په تېر کې د سیارې د کچې اصلي محرکونه لمریز بدلولونه، د ځمکې د تختو تکنویک، اور غورځونې، د ژوندیو موجوداتو ډېرېدل او کمېدل، د اسماني ډبرو اغېز، د سرچینو کمښت، د ځمکې په مدار کې بدلولونه او په خپل محور کې د ځمکې په کږوالي کې بدلونونه دي. ډېر شواهد شته چې اوس د نړیوال بدلون اصلي محرک سرچینو ته د بشري نفوس مخ په ډېرېدو غوښتنه ده. ځینو کارپوهانو او ساینسپوهانو دا پدیده د انسان محورۍ دوره بللې ده. په تېرو ۲۵۰ کلونو کې انساني بدلونونه چټک شوي او د اقلیمي بدلون، د ډېرو نوعو د له منځه تللو، د کبانو د استوګنځایونو د له منځه تللو، د دښتو د جوړېدو، د سمندرونو د تېزابي کېدو، د اوزون لایې د تخریب، ککړتیا او نورو لویو بدلونونو لامل شوي دي.[۵][۶][۷][۸][۹][۱۰]
هغه ساینسپوهان چې د نړیوال جیوسفیر – بایو سفیر پر پروګرام کار کوي، وايي چې ځمکه اوس په «بې انالوګه» حالت کې فعالیت کوي. د ځمکې د سیستم د پروسو له اندازه کولو څخه په تېر او اوس مهال کې دا پایلې ترلاسه شوې دي چې لږ تر لږه په نیم میلیون تېرو کلونو کې سیارې د طبیعي بدلونونو له محدودې بهر ښه حرکت کړی. هومو ساپینونه شاوخوا ۲۰۰۰۰۰ کلونه وړاندې موجود وو.[۱۱]
فزيکي شواهد
[سمول]انسانانو تل خپل چاپېریال بدل کړی دی. شاوخوا ۱۰۰۰۰ کاله وړاندې د کرنې رامنځته کېدل د ځمکې په کارولو کې د بنسټیز بدلون لامل شول چې لاهم دوام لري. خو نسبتاً کوچني انساني نفوس په ۱۷۵۰ ز کال کې د صنعتي انقلاب تر پیل پورې په نړیواله کچه لږ اغېز درلود. په ۱۹۰۹ ز کال کې د هابر-بوش پروسې د اختراع په تعقیب چې په لویه کچه یې د سرې تولید ته زمینه برابره کړه، په مستقیم ډول د سیارې په ډېرو مهمو فزیکي، کیمیاوي او بیولوژیکي پروسو کې د چټک بدلون لامل شوه.
په ۱۹۵۰ ز کال کې په دې حالت کې بدلون راغی: نړیوال بدلون ګړندی شو. د ۱۹۵۰ او ۲۰۱۰ ز کلونو تر منځ نفوس دوه برابره شو. هغه مهال د نړیوالې سوداګرۍ ګړندۍ پراختیا او د پانګې او نوې ټکنالوژۍ د جریان ډېرېدل په ځانګړي ډول په معلوماتي او مخابراتي ټکنالوژیو کې د دې لامل شول چې ملي اقتصاد نور هم بشپړ سره یوځای شي. په اقتصادي فعالیت کې لس برابره ډېروالی راغلی و او د نړۍ انساني نفوس تر بل هر وخت ډېر ټينګ ونښلول شو. په دې دوره کې د اوبو په کارولو او د سیندونو پر سر د بندونو په جوړولو کې شپږ برابره ډېروالی راغلی. د نړۍ شاوخوا ۷۰ سلنه د پاکو اوبو سرچینې اوس د کرنې لپاره کارول کېږي. دا په هند او چین کې ۹۰ سلنې ته لوړېږي. د ځمکې د سطحې نیمايي برخه اوس اهلي شوې ده. په ۲۰۱۰ ز کال کې ښاري نفوس د لومړي ځل لپاره تر کلیوالي نفوس ډېر شو. او د سرې په کارولو کې پنځه برابره ډېروالی راغلی دی. له مصنوعي سرې پرته به د اووه میلیارده خلکو د ساتلو لپاره کافي خواړه نه وي.
د انسان په فرعي سیستم کې دا بدلونونه د ځمکې د سیستم پر ټولو برخو مستقیم اغېز لري. د اتوموسفیر کیمیاوي جوړښت د پام وړ بدلون کړی. د مهمو ګلخانهيي ګازونو لکه کاربن ډای اکسایډ، میتان او نایټرس اکسایډ غلظت په چټکۍ سره لوړېږي. په انترکتیکا کې د اوزون په طبقه کې یو لوی سوری څرګند شوی. کب نیونې له منځه تللې دي: د نړۍ ډېری کب نیونې اوس په بشپړ ډول یا ډېرې استخراج شوې دي. د استوايي باران ځنګلونه دېرش سلنه ورک شوي دي.
ټولنه
[سمول]د ټولنیزو برخو په نړیوال بدلون کې ټولنیز، کلتوري، تخنیکي، سیاسي، اقتصادي او حقوقي بدلونونه شامل دي. له نړیوال بدلون او ټولنې سره د نږدې اصطلاحاتو معنا نړیوالتوب او نړیوال یوځایوالی دی. نړیوالتوب له لرې واټن څخه په سوداګرۍ او ښاري کېدو سره پیل شو. د اوږدمهالو سوداګریزو لارو لومړنۍ مخینه تر میلاد ۳۰۰۰ کاله مخکې مهال ته رسېږي. د بینالنهرین سومریانو د هند په دره کې له ځايي مېشتو خلکو سره سوداګري کوله.
له ۱۷۵۰ ز کال راهیسې، یا تر هغه مهمه دا چې له ۱۹۵۰مې ز لسیزې راهیسې نړیوال ادغام یا یوځایوالي چټک شوی دی. دې دورې د مخابراتو، ترانسپورت او کمپیوټري ټکنالوژۍ په برخه کې د نه منلو وړ نړیوال بدلونونه درلودل. نظرونه، کلتورونه، خلک، توکي، خدمات او پیسې په ټوله نړۍ کې په اسانۍ سره حرکت کوي. دې نوې نړیوالې اړیکې او د معلوماتو آزاد جریان د نورو کلتورونو، شخړو، مذهبونو او تحریمونو نور مفهمونه په بنسټیز ډول بدل کړل. اوس ټولنیز خوځښتونه د سیارې په اندازه جوړېدای شي.
سرچينې
[سمول]- ↑ Global change and the earth system : a planet under pressure (in بريتانوی انګلیسي). Berlin: Springer. 2004. pp. 1–7. ISBN 978-3-540-26594-8.
- ↑ Global change and the earth system : a planet under pressure (in بريتانوی انګلیسي). Berlin: Springer. 2004. pp. 1–7. ISBN 978-3-540-26594-8.
- ↑ "History - IGBP". www.igbp.net (in انګليسي).
- ↑ Steffen, Will (2003). Challenges of a Changing Earth: Proceedings of the Global Change Open Science Conference, Amsterdam, the Netherlands, 10-13 July 2001. Berlin, Heidelberg: Springer Berlin Heidelberg. ISBN 978-3-642-62407-0.
- ↑ Borenstein, Seth (14 October 2014). "With their mark on Earth, humans may name era, too". Associated Press. بياځلي په 14 October 2014.
- ↑ Waters, C.N.; et al. (8 January 2016). "The Anthropocene is functionally and stratigraphically distinct from the Holocene". Science. 351 (6269): aad2622. doi:10.1126/science.aad2622. PMID 26744408. S2CID 206642594.
- ↑ Edwards, Lucy E. (30 November 2015). "What is the Anthropocene?". Eos. Vol. 96. doi:10.1029/2015EO040297.
- ↑ Castree, Noel (2015). "The Anthropocene: a primer for geographers". Geography. 100 (2): 66–75. doi:10.1080/00167487.2015.12093958. خوندي شوی له the original (PDF) on 2018-07-29. بياځلي په 2020-04-24.
{{cite journal}}: More than one of|archivedate=and|archive-date=specified (help); More than one of|archiveurl=and|archive-url=specified (help) - ↑ Ellis, Erle (2018). Anthropocene: A Very Short Introduction. Vol. 1. Oxford University Press. doi:10.1093/actrade/9780198792987.001.0001. ISBN 978-0-19-879298-7.
- ↑ Dahms, Hans-Uwe; Schizas, Nikolaos V.; James, R. Arthur; Wang, Lan; Hwang, Jiang-Shiou (March 2018). "Marine hydrothermal vents as templates for global change scenarios". Hydrobiologia. 818: 1–10. doi:10.1007/s10750-018-3598-8. S2CID 4313072 – via Springer.
- ↑ "Global Change and the Earth System". خوندي شوی له the original on 2010-04-29. بياځلي په 2010-03-25.