نيانډرټال

د ويکيپېډيا، وړیا پوهنغونډ له خوا
و اصلی برخی ته ورشی د پلټنې ځای ته ورټوپ کړی
Homo sapiens neanderthalensis
نيانډرټال
Neanderthalensis.jpg
Map of classic Neandertal fossil sites.jpg
مملکه ژوي
شاخه [[]]
طایفه تي لرونکی ژوي
ډله Primates
تیره Homo sapiens neanderthalensis

نیادرتال (په لاتين: Homo sapiens neanderthalensis) (/niˈændərˌtɑːl, neɪ-, -ˌθɑːl/) چی هومو نیادرتالنسیز یا ساپینز نیادرتالنسیز ورته وېل کېږي، د پخوانیو انسانانو له منځه تللې نمونه یا فرعی نمونه ده چې 40000 کاله وړاندې یې د یورو ایشیا په ساحه کې ژوند کاوه. دغه انسانان په لوی اټکل سره په دې وجه له منځه لاړل چې د اوسنې انسان له جینوم سره یوځای شول (د مزدوج کېدو له امله له منځه لاړل)، یا د اقلیمی لویو بدلونونو له امله، ناروغیو، یا هم د دې ټولو لاملونو له امله وو. د هغوی ځای په بشپړه توګه پخوانیو اروپایی عصری انسانانو ونیو.[۱][۲][۳][۴][۵][۶][۷][۸][۹][۱۰][۱۱][۱۲]

دا روښانه نه ده چې کوم وخت د نیاندرتالز کرښه د عصري انسانانو څخه جلا شوه، مطالعاتو بېلابېل انتروالونه وړاندې کړي چې د 315،000  څخه تر 800،000 کاله دمخه ښودل کېږي.  د نیاندرتالز جدایي له خپل جد څخه H. heidelbergensis ناڅرګنده ده. د نیاندرتالز ترټولو زوړ احتمالي هډوکي 430،000 کاله دمخه دي ، مګر طبقه بندي یې ناڅرګنده پاتې ده. نیاندرتالز د ډیری فوسیلونو څخه پیژندل شوي، په ځانګړي توګه له 130،000 کاله دمخه. دا ډول نمونه، نیاندرتال 1، په اوسني جرمني کې په نیاندر دره کې په 1856 کې وموندل شو. څیړونکو د نیاندرتالز د شلمې پیړۍ په پیل کې ډېری، نیاندرتالز لومړنی انسان، بې ذکاوته او وحشي انسان په توګه وړاندې کړی. که څه هم د دوی پوهه او لید له هغه وخت راهیسې په ساینسي ټولنه کې د پام وړ بدلون کړی، د غار اوسېدونکي د اولي نمونې تصور د هغه په اړه تراوسه ځای پر ځای پاتې شوی.[۱۳][۱۴][۱۵][۱۶][۱۷]    

د نیاندرتال ټکنالوژي خورا پیچلې وه. په دې کې د موسیترین د ډبرو وسیلو صنعت او د اور لګولو وړتیا او د غار ډوله اور لګولو ځای، د بېرچ ونې له پټوکي چسپ جوړول، د کمپلې یا پانچو ډوله کالیو برابرول، اوبدل، د مدیترانې له لارې سمندري سفر، د درملو بوټو څخه کار اخیستل، او همدارنګه د سختو ټپونو درملنه، خواړه ذخیره کول، او د پخلي مختلف تخنیکونه لکه کباب کول، جوش کول او سګرټ څکول شامل دي. نیاندرتالونو د خواړو له پراخو ډولونو کار اخیست، په ځانګړې توګه زهر لرونکي تي لرونکي حیوانات، همدارنګه نور لوی حیوانات (میګافونا)، نباتات، کوچني تی لرونکي حیوانات، الوتونکي، او ابي او سمندري سرچینې.[۱۸][۱۹][۲۰][۲۱][۲۲][۲۳][۲۴][۲۵][۲۶][۲۷][۲۸][۲۹][۳۰][۳۱][۳۲][۳۳][۳۴][۳۵][۳۶][۳۷]

که څه هم دوی شاید د لمړۍ کرښې ښکاریان وو، دوی تراوسه هم د غار له خرس، د غار له زمریانو، د غار له حیواناتو او نورو لوی ښکار کوونکو سره لاس او ګرېوان وو. یو لړ سمبولیک فکر او پالایولیتیک (د ډبرې زمانې) هنر یو شمیر مثالونه چې په غیرمستقیم ډول نیاندرتالز ته منسوب شوي، په بیلګې کې ېې د الوتونکو له هډوکو یا کوپړیو څخه زیورات، د غیر معمولي شیانو ټولګه چې کرسټال او فوسل پکې شامل دي، نقاشۍ، د دیوجی بېب شپېلۍ (Divje Babe Flute) سره موزیک غږول او د هسپانوي غار نقاشۍ شامل دي چې تاریخ یې  65،000 کاله اټکل کېږي. د مذهبي عقیدې ځینې ادعاګانې هم شوې دي. نیاندرتالز احتمالاً د وینا وړتیا درلوده، احتمالاً یې خبرې کولی شوی، که څه هم د دوی د ژبې پیچلتیا نه نده معلومه.  [۳۸][۳۹][۴۰][۴۱][۴۲][۴۳][۴۴][۴۵][۴۶][۴۷][۴۸][۴۹][۵۰][۵۱][۵۲][۵۳][۵۴][۵۵]

د عصري انسانانو په پرتله، نیاندرتالونو خورا قوي جوړښت او نسبتاً لنډ اندام درلود. څیړونکي ډیری وختونه دا ځانګړتیاوې په ساړه اقلیم کې د تودوخې د ساتلو لپاره د تطابق په توګه په ګوته کوي، مګر هغوی همدارنګه کېدای شي چې په ګرم، ځنګلی ساحه کې د منډې لپاره چې  نیاندرتالونه ډیری وختونه هلته میشته وو د تطابق لپاره وي. په دې حال کې، دوی د یخ ځانګړی تطابق درلود، لکه د بدن غوړ ځانګړی د شحم ذخیره او هوا د ګرمولو لپاره اوږده پوزه (که څه هم د پوزې علت د جنتیکی تغیر له امله کېدای شي). نیاندرتالونه اوسط نارینه شاوخوا 165 سانتي متره (5 فوټ 5 انچ) او میرمنې 153 سانتي متره (5.02 فوټ) قد درلود، چې د صنعت مخکې عصري انسانانو ته ورته وو. د نیاندرتال نارینه او ښځینه مغز په ترتیب سره شاوخوا 1،600 مترمکعب (98 cu in) او 1،300 متر مکعب (79 cu in) وو، چې د عصري انسانانو لپاره د اندازې په حد کې دي. [۵۶][۵۷][۵۸][۵۹][۶۰][۶۱][۶۲][۶۳]

د نیاندرتالونو ټول نفوس کم پاتې شوی، چې د جین ضعیف او زیان اړونکي ډولونه یی زیات شول، او د لوی وآټن د قوی شبکو را منځ ته کېدو یی مخنیوی وکړ. له دې سره، بیا هم سیمه ییزو دودونه، او په دې اساس د ټولنو تر منځ اړیکو نښانې شتون لري. هغوی غارونو په مکرر ډول بدلول او په فصلي ډول له یو غار نه بل غار ته تلل. نیاندرتالونه له سترس نه په ډک او روحاً زیانمن چاپېریال کې ژوند کولو چې 80% سلنه یې مخکې له 40 کلنۍ مړه کېدل. د نیاندرتالونو جینوم د 2010 کال پروژې راپور د نیاندرتالز او عصری انسانانو تر منځ د مزدوج نسب شواهد وړاندې کړل. اټکل کېږي چې دا کار 316 – 219 زره کاله وړاندې ترسره شوی وي، اما په دېر احتمال سره 100,000 کاله وړاندې وو بیاځلې 56,000 کاله وړاندې ترسره شوی وي. نیاندرتالونه کېدای شي چې له دینوسوانز سره هم مزدوج شوی وي چې په صربستان کې د پخوانیو انسانانو یو بېله ډله وه. له 1 – 4  سلنه د یور ایشیا، استرالو – میلانیزیان، اصلی امریکایان، شمالی افریقایان، د نیاندرتال اجدادی جینوم لري، حال دا چې د افریقا سب – صحرا اوسېدونکي د نیاندرتال د خاندان نښې نه لري، چې د ساپینز- څخه – نیاندرتال ته د جین جریان په اړه او یا د ورستي بیاځلې مهاجرت له یورو ایشیا نه افریقا ته ممکنه نښې ثابتوي. په ټوله کې، د نیاندرتال شاوخوا 20% د منقرض جین ډولونه تراوسه پاتې شوي دي. که څه هم د جین ډیری ډولونه چې له نیاندرتال څخه په میراث پاتې دي ممکن زیانمن او غوره شوي وي، د نیاندرتال د جین دخول د انسان عصري معافیت سیستم تر اغیز لاندې روالي او په ډیری بیولوژیکي دندو او جوړښتونو کې شامل دي، مګر یوه لویه برخه د غیر کوډینګ DNA ښکاري.   [۶۴][۶۵][۶۶][۶۷][۶۸][۶۹][۷۰][۷۱][۷۲][۷۳][۷۴][۷۵][۷۶][۷۷][۷۸][۷۹][۸۰][۸۱][۸۲]

ایتیمولوژي (لغت پېژندنه)

د نیاندرتال نوم د نیاندرتال د درې له سببه دی چې په هغه کې یې لمړۍ تشخیص شوې نمونه پیدا شوه. دا دره Neanderthal  لیکل کېږي او د هغو نمونه په جرمني کې د 1901 د سپيل تر اصلاحاتو پورې Neanderthaler  لیکل کېده. د Neandertal  سپېل دې نمونې ته په انګلیسي ژپه کې لږ لېدل کېږي، حتی په علمي نشراتو کې، اما د هغې علمي نوم H. neanderthalensis همیشه له th سره د لمړیتوب د اصل پراساس لیکل کېږي. په آلمان کې د دې نمونې ځایی نوم تل Neandertaler دی ("د نیاندر د درې اوسیدونکی")، پداسې حال کې چې Neandertal تل درې ته اشاره کوي. دا دره خپله د یواخیم نیاندر له سبب نه چې یو جرمن خدای پیژندونکی او دیني سرود لیکونکی ؤ، د 17 پېړۍ په آخر کې و نومول شوه چې په مکرره توګه به یی له دې ځایه لیدنه کوله. Neanderthal، niˈændərtɑːl  تلفظ کېږي چې په هغه کې  th د t  په ډول تلف کېږي، او یا هم په ستندرد انګلیسی تلفظ کې چې th د /θ/  غږ ورکوي لکه په /niˈændərθɔːl/) کې.[۸۳][۸۴][۸۵]      

نیاندرتال 1، د نمونې ډول، په بشری علومو کې د "نیاندرتال جمجمه" یا "نیاندرتال کوپړۍ" په نوم پیژندل کیده، او د کوپړۍ پر اساس جوړ شوي فرد معمولاً "د نیاندرتال سړي" په نوم یادیږي. دوه کلمه یې نوم Homo neanderthalensis - د "نیاندرتال سړی" نوم له انفرادي نمونې څخه ټولو ډولونو ته غزوي، او په رسمي ډول یې له منځه تللي یا منقرض انسانان پېژندل کېږي او لومړی ځل د ایرلینډ جیولوژیست ولیم کنگ لخوا په یوه مقاله کې وړاندیز شوی و چې د بریټانیا 33 مې ساینس ټولنې ته یې په کال 1863 لوستلی وه. خو، په 1864 کې، هغه وړاندیز وکړ چې نیاندرتال او عصري انسانان په بیلابېلو نسلونو کې طبقه بندي شي ځکه چې هغه د نیاندرتال جمجمه یې له شیمپانزي سره پرتله کړه او استدلال یې کړی چې دوی "اخلاقي او [توحیدي] مفکورې نه درلوده".[۸۶][۸۷][۸۸][۸۹]'

سرچينې او ياداښتونه

  1. ↑ Pääbo, S. (2014). Neanderthal man: in search of lost genomes. New York: Basic Books. د کتاب پاڼې 237. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  2. ↑ Higham, T.اصطلاحي تېروتنه: ناپېژندل شوې ټکي "etal". (2014). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "The timing and spatiotemporal patterning of Neanderthal disappearance"]. Nature 512 (7514): 306–309. doi:10.1038/nature13621. PMID 25143113. Bibcode: 2014Natur.512..306H. 
  3. ↑ Higham, T. (2011). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "European Middle and Upper Palaeolithic radiocarbon dates are often older than they look: problems with previous dates and some remedies"]. Antiquity 85 (327): 235–249. doi:10.1017/s0003598x00067570. 
  4. ↑ Pinhasi, R.; Higham, T. F. G.; Golovanova, L. V.; Doronichev, V. B. (2011). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "Revised age of late Neanderthal occupation and the end of the Middle Palaeolithic in the northern Caucasus"]. Proceedings of the National Academy of Sciences 108 (21): 8611–8616. doi:10.1073/pnas.1018938108. PMID 21555570. Bibcode: 2011PNAS..108.8611P. 
  5. ↑ Galván, B.; Hernández, C. M.; Mallol, C.; Mercier, N.; Sistiaga, A.; Soler, V. (2014). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "New evidence of early Neanderthal disappearance in the Iberian Peninsula"]. Journal of Human Evolution 75: 16–27. doi:10.1016/j.jhevol.2014.06.002. PMID 25016565. 
  6. ↑ Villa, P.; Roebroeks, W. (2014). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "Neandertal demise: an archaeological analysis of the modern human superiority complex"]. PLOS ONE 9 (4): e96424. doi:10.1371/journal.pone.0096424. PMID 24789039. Bibcode: 2014PLoSO...996424V. 
  7. ↑ Bradtmöller, M.; Pastoors, A.; Weninger, B.; Weninger, G. (2012). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "The repeated replacement model – Rapid climate change and population dynamics in Late Pleistocene Europe"]. Quaternary International 247: 38–49. doi:10.1016/j.quaint.2010.10.015. Bibcode: 2012QuInt.247...38B. 
  8. ↑ Wolf, D.; Kolb, T.; Alcaraz-Castaño, M.; Heinrich, S. (2018). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "Climate deteriorations and Neanderthal demise in interior Iberia"]. Scientific Reports 8 (1): 7048. doi:10.1038/s41598-018-25343-6. PMID 29728579. Bibcode: 2018NatSR...8.7048W. 
  9. ↑ Black, B. A.; Neely, R. R.; Manga, M. (2015). "Campanian Ignimbrite volcanism, climate, and the final decline of the Neanderthals". Geology 43 (5): 411–414. doi:10.1130/G36514.1. Bibcode: 2015Geo....43..411B. http://seismo.berkeley.edu/~manga/blacketal2015.pdf. 
  10. ↑ Underdown, S. (2008). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "A potential role for transmissible spongiform encephalopathies in Neanderthal extinction"]. Medical Hypotheses 71 (1): 4–7. doi:10.1016/j.mehy.2007.12.014. PMID 18280671. 
  11. ↑ Sullivan, A. P.; de Manuel, M.; Marques-Bonet, T.; Perry, G. H. (2017). "An evolutionary medicine perspective on Neandertal extinction". Journal of Human Evolution 108: 62–71. doi:10.1016/j.jhevol.2017.03.004. PMID 28622932. https://www.biorxiv.org/content/biorxiv/early/2016/04/06/047209.full.pdf. 
  12. ↑ Wells, J. (2008). Longman pronunciation dictionary (الطبعة 3rd). Harlow, England: Pearson Longman. د کتاب نړيواله کره شمېره 978-1-4058-8118-0. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  13. ↑ Stringer, C. (2012). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "The status of Homo heidelbergensis (Schoetensack 1908)"]. Evolutionary Anthropology 21 (3): 101–107. doi:10.1002/evan.21311. PMID 22718477. 
  14. ↑ Gómez-Robles, A. (2019). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "Dental evolutionary rates and its implications for the Neanderthal–modern human divergence"]. Science Advances 5 (5): eaaw1268. doi:10.1126/sciadv.aaw1268. PMID 31106274. Bibcode: 2019SciA....5.1268G. 
  15. ↑ Meyer, M.; Arsuaga, J.; de Filippo, C.; Nagel, S. (2016). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "Nuclear DNA sequences from the Middle Pleistocene Sima de los Huesos hominins"]. Nature 531 (7595): 504–507. doi:10.1038/nature17405. PMID 26976447. Bibcode: 2016Natur.531..504M. 
  16. ↑ Klein, R. G. (1983). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "What Do We Know About Neanderthals and Cro-Magnon Man?"]. Anthropology 52 (3): 386–392. 
  17. ↑ Drell, J. R. R. (2000). "Neanderthals: a history of interpretation". Oxford Journal of Archaeology 19 (1): 1–24. doi:10.1111/1468-0092.00096. https://semanticscholar.org/paper/58187be48de69d51c7c50e7a59ce26c16fb7d099. 
  18. ↑ Shaw, I.; Jameson, R., المحررون (1999). A dictionary of archaeology. Blackwell. د کتاب پاڼې 408. د کتاب نړيواله کره شمېره 978-0-631-17423-3. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  19. ↑ Lycett, S. J.; von Cramon-Taubadel, N. (2013). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "A 3D morphometric analysis of surface geometry in Levallois cores: patterns of stability and variability across regions and their implications"]. Journal of Archaeological Science 40 (3): 1508–1517. doi:10.1016/j.jas.2012.11.005. 
  20. ↑ Sorensen, A. C.; Claud, E.; Soressi, M. (2018). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "Neandertal fire-making technology inferred from microwear analysis"]. Scientific Reports 8 (1): 10065. doi:10.1038/s41598-018-28342-9. ISSN 2045-2322. PMID 30026576. Bibcode: 2018NatSR...810065S. 
  21. ↑ Brittingham, A.; Hren, M. T.; Hartman, G.; Wilkinson, K. N.; Mallol, C.; Gasparyan, B.; Adler, D. S. (2019). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "Geochemical evidence for the control of fire by Middle Palaeolithic hominins"]. Scientific Reports 9 (1): 15368. doi:10.1038/s41598-019-51433-0. PMID 31653870. Bibcode: 2019NatSR...915368B. 
  22. ↑ Hayden, B. (2012). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "Neandertal social structure?"]. Oxford Journal of Archaeology 31 (1): 1–26. doi:10.1111/j.1468-0092.2011.00376.x. 
  23. ↑ Kedar, Y.; Barkai, R. (2019). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "The significance of air circulation and hearth location at Paleolithic cave sites"]. Open Quaternary 5 (1): 4. doi:10.5334/oq.52. 
  24. ↑ Schmidt, P.; Blessing, M.; Rageot, M.; Iovita, R.; Pfleging, J.; Nickel, K. G.; Righetti, L.; Tennie, C. (2019). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "Birch tar production does not prove Neanderthal behavioral complexity"]. Proceedings of the National Academy of Sciences 116 (36): 17707–17711. doi:10.1073/pnas.1911137116. PMID 31427508. 
  25. ↑ Hoffecker, J. F. (2009). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "The spread of modern humans in Europe"]. Proceedings of the National Academy of Sciences 106 (38): 16040–16045. doi:10.1073/pnas.0903446106. PMID 19571003. Bibcode: 2009PNAS..10616040H. 
  26. ↑ Hardy, B. L.اصطلاحي تېروتنه: ناپېژندل شوې ټکي "et". (2020). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "Direct evidence of Neanderthal fibre technology and its cognitive and behavioral implications"]. Scientific Reports 10 (4889): 4889. doi:10.1038/s41598-020-61839-w. PMID 32273518. Bibcode: 2020NatSR..10.4889H. 
  27. ↑ Ferentinos, G.; Gkioni, M.; Geraga, M.; Papatheodorou, G. (2012). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "Early seafaring activity in the southern Ionian Islands, Mediterranean Sea"]. Journal of Archaeological Science 39 (7): 2167–2176. doi:10.1016/j.jas.2012.01.032. Bibcode: 2011JQS....26..553S. 
  28. ↑ Strasser, T. F.; Runnels, C.; Wegmann, K. W.; Panagopoulou, E. (2011). "Dating Palaeolithic sites in southwestern Crete, Greece". Journal of Quaternary Science 26 (5): 553–560. doi:10.1016/j.jas.2012.01.032. Bibcode: 2011JQS....26..553S. https://www.researchgate.net/publication/229949548. 
  29. ↑ Buckley, S.; Hardy, K.; Huffman, M. (2013). "Neanderthal self-medication in context". Antiquity 87 (337): 873–878. doi:10.1017/S0003598X00049528. https://www.researchgate.net/publication/256374897. 
  30. ↑ Lev, E.; Kislev, M. E.; Bar-Yosef, O. (2005). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "Mousterian vegetal food in Kebara Cave, Mt. Carmel"]. Journal of Archaeological Science 32 (3): 475–484. doi:10.1016/j.jas.2004.11.006. 
  31. ↑ Power, R. C.; Salazar-García, D. C.; Rubini, M.; Darlas, A.; Harvati, K.; Walker, M.; Hublin, J.; Henry, A. G. (2018). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "Dental calculus indicates widespread plant use within the stable Neanderthal dietary niche"]. Journal of Human Evolution 119: 27–41. doi:10.1016/j.jhevol.2018.02.009. ISSN 0047-2484. PMID 29685752. 
  32. ↑ Spikins, P.; Needham, A.; Wright, B. (2019). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "Living to fight another day: The ecological and evolutionary significance of Neanderthal healthcare"]. Quaternary Science Reviews 217: 98–118. doi:10.1016/j.quascirev.2018.08.011. Bibcode: 2019QSRv..217...98S. 
  33. ↑ Valensi, P.اصطلاحي تېروتنه: ناپېژندل شوې ټکي "et". (2013). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "New data on human behavior from a 160,000 year old Acheulean occupation level at Lazaret cave, south-east France: An archaeozoological approach"]. Quaternary International 316: 123–139. doi:10.1016/j.quaint.2013.10.034. Bibcode: 2013QuInt.316..123V. 
  34. ↑ Krief, S.; Daujeard, C.; Moncel, M.; Lamon, N.; Reynolds, V. (2015). "Flavouring food: the contribution of chimpanzee behaviour to the understanding of Neanderthal calculus composition and plant use in Neanderthal diets". Antiquity 89 (344): 464–471. doi:10.15184/aqy.2014.7. https://www.researchgate.net/publication/283861536. 
  35. ↑ Hardy, K.; Buckley, S.; Collins, M. J.; Estalrrich, A. (2012). "Neanderthal medics? Evidence for food, cooking, and medicinal plants entrapped in dental calculus". The Science of Nature 99 (8): 617–626. doi:10.1007/s00114-012-0942-0. PMID 22806252. Bibcode: 2012NW.....99..617H. https://www.researchgate.net/publication/229160372. 
  36. ↑ Dusseldorp, G. L. (2013). "Neanderthals and cave hyenas: co-existence, competition or conflict?" (PDF). In Clark, J. L.; Speth, J. D. (المحررون). Zooarchaeology and modern human origins. Springer Science+Business Media Dordrecht. د کتاب پاڼي 191–208. doi:10.1007/978-94-007-6766-9_12. د کتاب نړيواله کره شمېره 978-94-007-6765-2. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  37. ↑ Richards, M. P.; Pettitt, P. B.; Trinkaus, E.; Smith, F. H.; Paunović, M.; Karavanić, I. (2000). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "Neanderthal diet at Vindija and Neanderthal predation: The evidence from stable isotopes"]. Proceedings of the National Academy of Sciences 97 (13): 7663–7666. doi:10.1073/pnas.120178997. PMID 10852955. Bibcode: 2000pnas...97.7663r. 
  38. ↑ Shipley, G. P.; Kindscher, K. (2016). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "Evidence for the paleoethnobotany of the Neanderthal: a review of the literature"]. Scientifica 2016: 1–12. doi:10.1155/2016/8927654. PMID 27843675. 
  39. ↑ Henry, A. G.; Brooks, A. S.; Piperno, D. R. (2011). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "Microfossils in calculus demonstrate consumption of plants and cooked foods in Neanderthal diets (Shanidar III, Iraq; Spy I and II, Belgium)"]. Proceedings of the National Academy of Sciences 108 (2): 486–491. doi:10.1073/pnas.1016868108. PMID 21187393. Bibcode: 2011PNAS..108..486H. 
  40. ↑ Madella, M.; Jones, M. K.; Goldberg, P.; Goren, Y.; Hovers, E. (2002). "The Exploitation of plant resources by Neanderthals in Amud Cave (Israel): the evidence from phytolith studies". Journal of Archaeological Science 29 (7): 703–719. doi:10.1006/jasc.2001.0743. https://semanticscholar.org/paper/3573e591b6b4af05ce7507cc346bd4346f6143f3. 
  41. ↑ d’Errico, F.; Tsvelykh, A. (2017). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "A decorated raven bone from the Zaskalnaya VI (Kolosovskaya) Neanderthal site, Crimea"]. PLOS ONE 12 (3): e0173435. doi:10.1371/journal.pone.0173435. PMID 28355292. Bibcode: 2017PLoSO..1273435M. 
  42. ↑ Hoffman, D. L.; Angelucci, D. E.; Villaverde, V.; Zapata, Z.; Zilhão, J. (2018). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "Symbolic use of marine shells and mineral pigments by Iberian Neandertals 115,000 years ago"]. Science Advances 4 (2): eaar5255. doi:10.1126/sciadv.aar5255. PMID 29507889. Bibcode: 2018SciA....4.5255H. 
  43. ↑ Moncel, M.-H.; Chiotti, L.; Gaillard, C.; Onoratini, G.; Pleurdeau, D. (2012). "Non utilitarian objects in the Palaeolithic: emergence of the sense of precious?". Archaeology, Ethnology & Anthropology of Eurasia 401: 25–27. doi:10.1016/j.aeae.2012.05.004. https://www.researchgate.net/publication/230703161. 
  44. ↑ Majkić, A.; d’Errico, F.; Stepanchuk, V. (2018). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "Assessing the significance of Palaeolithic engraved cortexes. A case study from the Mousterian site of Kiik-Koba, Crimea"]. PLOS ONE 13 (5): e0195049. doi:10.1371/journal.pone.0195049. PMID 29718916. Bibcode: 2018PLoSO..1395049M. 
  45. ↑ Turk, M.; Turk, I.; Dimkaroski, L. (2018). "The Mousterian musical instrument from the Divje Babe I Cave (Slovenia): arguments on the material evidence for Neanderthal musical behaviour". L'Anthropologie 122 (4): 1–28. doi:10.1016/j.anthro.2018.10.001. https://www.academia.edu/37720432. 
  46. ↑ Aubert, M.; Brumm, A.; Huntley, J. (2018). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "Early dates for 'Neanderthal cave art' may be wrong"]. Journal of Human Evolution 125: 215–217. doi:10.1016/j.jhevol.2018.08.004. PMID 30173883. 
  47. ↑ Pike, A. W.; Hoffmann, D. L.; Pettitt, P. B.; García-Diez, M.; Zilhão, J. (2017). "Dating Palaeolithic cave art: Why U–Th is the way to go". Quaternary International 432: 41–49. doi:10.1016/j.quaint.2015.12.013. Bibcode: 2017QuInt.432...41P. http://dro.dur.ac.uk/22566/1/22566.pdf. 
  48. ↑ Hoffmann, D. L.; Standish, C. D.; García-Diez, M.; Pettitt, P. B.; Milton, J. A.; Zilhão, J.; Alcolea-González, J. J.; Cantalejo-Duarte, P. et al. (2018). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "U-Th dating of carbonate crusts reveals Neandertal origin of Iberian cave art"]. Science 359 (6378): 912–915. doi:10.1126/science.aap7778. PMID 29472483. Bibcode: 2018Sci...359..912H. 
  49. ↑ Wunn, I. (2000). "Beginning of religion". Numen 47 (4): 417–452. doi:10.1163/156852700511612. https://www.researchgate.net/publication/240682150. 
  50. ↑ Dediu, D.; Levinson, S. C. (2018). "Neanderthal language revisited: not only us". Current Opinion in Behavioral Sciences 21: 49–55. doi:10.1016/j.cobeha.2018.01.001. https://pure.mpg.de/rest/items/item_2521815_7/component/file_2538918/content. 
  51. ↑ D’Anastasio, R.; Wroe, S.; Tuniz, C.; Mancini, L.; Cesana, D. T. (2013). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "Micro-biomechanics of the Kebara 2 hyoid and its implications for speech in Neanderthals"]. PLOS ONE 8 (12): e82261. doi:10.1371/journal.pone.0082261. PMID 24367509. Bibcode: 2013PLoSO...882261D. 
  52. ↑ Finlayson 2019.
  53. ↑ Tattersall 2015.
  54. ↑ Shipman 2015، pp. 120–143.
  55. ↑ Brown 2011.
  56. ↑ Stewart, J.R.; García-Rodríguez, O.; Knul, M.V.; Sewell, L.; Montgomery, H.; Thomas, M.G.; Diekmann, Y. (2019). "Palaeoecological and genetic evidence for Neanderthal power locomotion as an adaptation to a woodland environment". Quaternary Science Reviews 217: 310–315. doi:10.1016/j.quascirev.2018.12.023. Bibcode: 2019QSRv..217..310S. https://www.researchgate.net/publication/329811193. 
  57. ↑ Kislev, M.; Barkai, R. (2018). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "Neanderthal and woolly mammoth molecular resemblance"]. Human Biology 90 (2): 115–128. doi:10.13110/humanbiology.90.2.03. PMID 33951886. 
  58. ↑ de Azevedo, S.; González, M. F.; Cintas, C. et al. (2017). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "Nasal airflow simulations suggest convergent adaptation in Neanderthals and modern humans"]. Proceedings of the National Academy of Sciences 114 (47): 12442–12447. doi:10.1073/pnas.1703790114. PMID 29087302. 
  59. ↑ Rae, T. C.; Koppe, T.; Stringer, C. B. (2011). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "The Neanderthal face is not cold adapted"]. Journal of Human Evolution 60 (2): 234–239. doi:10.1016/j.jhevol.2010.10.003. PMID 21183202. 
  60. ↑ Helmuth, H. (1998). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "Body height, body mass and surface area of the Neanderthals"]. Zeitschrift für Morphologie und Anthropologie 82 (1): 1–12. doi:10.1127/zma/82/1998/1. PMID 9850627. 
  61. ↑ Stringer, C. (1984). "Human evolution and biological adaptation in the Pleistocene". Hominid evolution and community ecology. Academic Press. ISBN 978-0-12-261920-5. 
  62. ↑ Holloway, R. L. (1985). "The poor brain of Homo sapiens neanderthalensis: see what you please". Ancestors: The hard evidence. Alan R. Liss. ISBN 978-0-471-84376-4. 
  63. ↑ Amano, H.; Kikuchi, T.; Morita, Y.; Kondo, O.; Suzuki, H. et al. (2015). "Virtual reconstruction of the Neanderthal Amud 1 cranium". American Journal of Physical Anthropology 158 (2): 185–197. doi:10.1002/ajpa.22777. PMID 26249757. https://www.zora.uzh.ch/id/eprint/120401/6/AmudPaper.pdf. 
  64. ↑ Juric, I.; Aeschbacher, S.; Coop, G. (2016). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "The strength of selection against Neanderthal introgression"]. PLOS Genetics 12 (11): e1006340. doi:10.1371/journal.pgen.1006340. PMID 27824859. 
  65. ↑ Ruebens, K. (2013). "Regional behaviour among late Neanderthal groups in Western Europe: A comparative assessment of late Middle Palaeolithic bifacial tool variability". Journal of Human Evolution 65 (4): 341–362. doi:10.1016/j.jhevol.2013.06.009. PMID 23928352. https://www.academia.edu/4182063. 
  66. ↑ Fabre, V.; Condemi, S.; Degioanni, A. (2009). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "Genetic evidence of geographical groups among Neanderthals"]. PLOS ONE 4 (4): e5151. doi:10.1371/journal.pone.0005151. PMID 19367332. Bibcode: 2009PLoSO...4.5151F. 
  67. ↑ Demay, L.; Péan, S.; Patou-Mathis, M. (2012). "Mammoths used as food and building resources by Neanderthals: zooarchaeological study applied to layer 4, Molodova I (Ukraine)". Quaternary International 276–277: 212–226. doi:10.1016/j.quaint.2011.11.019. Bibcode: 2012QuInt.276..212D. http://orbi.ulg.ac.be/bitstream/2268/190618/1/Demay%20et%20al%2c%202012%20Molodova.pdf. 
  68. ↑ Trinkaus, E. (1995). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "Neanderthal mortality patterns"]. Journal of Archaeological Science 22 (1): 121–142. doi:10.1016/S0305-4403(95)80170-7. 
  69. ↑ Green, R. E.; Krause, J.; Briggs, A. W. et al. (2010). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "A draft sequence of the Neandertal genome"]. Science 328 (5979): 710–722. doi:10.1126/science.1188021. PMID 20448178. Bibcode: 2010Sci...328..710G. 
  70. ↑ Sankararaman, S.; Mallick, S.; Patterson, N.; Reich, D. (2016). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "The combined landscape of Denisovan and Neanderthal ancestry in present-day humans"]. Current Biology 26 (9): 1241–1247. doi:10.1016/j.cub.2016.03.037. PMID 27032491. 
  71. ↑ Sankararaman, S.; Mallick, S.; Dannemann, M.; Prüfer, K.; Kelso, J.; Pääbo, S.; Patterson, N.; Reich, D. (2014). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "The genomic landscape of Neanderthal ancestry in present-day humans"]. Nature 507 (7492): 354–357. doi:10.1038/nature12961. PMID 24476815. Bibcode: 2014Natur.507..354S. 
  72. ↑ Peyrégne, S.اصطلاحي تېروتنه: ناپېژندل شوې ټکي "et". (2019). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "Nuclear DNA from two early Neandertals reveals 80 ka of genetic continuity in Europe"]. Science Advances 5 (6): eaaw5873. doi:10.1126/sciadv.aaw5873. PMID 31249872. Bibcode: 2019SciA....5.5873P. 
  73. ↑ Kuhlwilm, M. (2016). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "Ancient gene flow from early modern humans into eastern Neanderthals"]. Nature 530 (7591): 429–433. doi:10.1038/nature16544. PMID 26886800. Bibcode: 2016Natur.530..429K. 
  74. ↑ Prüfer, K. (2014). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "The complete genome sequence of a Neanderthal from the Altai Mountains"]. Nature 505 (7481): 43–49. doi:10.1038/nature12886. PMID 24352235. Bibcode: 2014Natur.505...43P. 
  75. ↑ Pennisi, E. (2013). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "More genomes from Denisova Cave show mixing of early human groups"]. Science 340 (6134): 799. doi:10.1126/science.340.6134.799. PMID 23687020. Bibcode: 2013Sci...340..799P. 
  76. ↑ Vernot, B.; Akey, J. M. (2014). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "Resurrecting surviving Neandertal lineages from modern human genomes"]. Science 343 (6174): 1017–1021. doi:10.1126/science.1245938. PMID 24476670. Bibcode: 2014Sci...343.1017V. 
  77. ↑ Nédélec, Y.اصطلاحي تېروتنه: ناپېژندل شوې ټکي "et". (2016). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "Genetic ancestry and natural selection drive population differences in immune responses to pathogens"]. Cell 167 (3): 657–669. doi:10.1016/j.cell.2016.09.025. PMID 27768889. 
  78. ↑ Ségurel, L.; Quintana-Murci, L. (2014). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "Preserving immune diversity through ancient inheritance and admixture"]. Current Opinion in Immunology 30: 79–84. doi:10.1016/j.coi.2014.08.002. PMID 25190608. 
  79. ↑ Ségurel, L.; Quintana-Murci, L. (2014). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "Preserving immune diversity through ancient inheritance and admixture"]. Current Opinion in Immunology 30: 79–84. doi:10.1016/j.coi.2014.08.002. PMID 25190608. 
  80. ↑ Zeberg, Hugo; Pääbo, Svante (2020-09-30). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "The major genetic risk factor for severe COVID-19 is inherited from Neanderthals"]. Nature 587 (7835): 610–612. doi:10.1038/s41586-020-2818-3. ISSN 1476-4687. PMID 32998156. Bibcode: 2020Natur.587..610Z. 
  81. ↑ Dolgova, O.; Lao, O. (2018). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "Evolutionary and medical consequences of archaic introgression into modern human genomes"]. Genes 9 (7): 358. doi:10.3390/genes9070358. PMID 30022013. 
  82. ↑ Reich 2018.
  83. ↑ "Neanderthal". Collins English Dictionary. د لاسرسي‌نېټه February 18, 2020. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  84. ↑ "Neanderthal". Merriam-Webster Dictionary. د لاسرسي‌نېټه February 18, 2020. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  85. ↑ "Neanderthal". American Heritage Dictionary. د لاسرسي‌نېټه February 18, 2020. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  86. ↑ King, W. (1864). "On the Neanderthal skull, or reasons for believing it to belong to the Clydian Period and to a species different from that represented by man". Report of the British Association for the Advancement of Science, Notices and Abstracts, Newcastle-upon-Tyne, 1863 33: 81–82. https://biodiversitylibrary.org/page/29371003. 
  87. ↑ Murray, J.; Nasheuer, H. P.; Seoighe, C.; McCormack, G. P.; Williams, D. M.; Harper, D. A. T. (2015). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "The contribution of William King to the early development of palaeoanthropology"]. Irish Journal of Earth Sciences 33: 1–16. doi:10.3318/ijes.2015.33.1. 
  88. ↑ Winner, A. K. (1964). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "Terminology"]. Current Anthropology 5 (2): 119–122. doi:10.1086/200469. 
  89. ↑ King, W. (1864). "The reputed fossil man of the Neanderthal". Quarterly Journal of Science 1: 96. https://afanporsaber.com/wp-content/uploads/2017/10/The-reputed-fossil-man-of-the-Neanderthal.pdf. 
"https://ps.wikipedia.org/w/index.php?title=نيانډرټال&oldid=272689" نه اخيستل شوی