مذهبي زغم
مذهبي زغم ښايي د مسلط/غالب دین د لارویانو له خوا نورو شته دینونو ته د مذهبي زغم او اجازې پرته نور څه نه وي، ان که د هغوی له نظره ناسم یا زیانرسوونکي او سپک وګڼل شي. له تاریخي پلوه د مذهبي زغم اړوند ډېری پېښې او لیکنې د اقلیت وضعیت او د یو غالب دولتي مذهب پر وړاندې مخالف لیدلوري ښيي. په هر حال مذهب هم ټولنپوهنه ده او همدارنګه د زغم تمرین هم تل سیاسي اړخ لري. [۱][۲][۳]
د زغم تاریخچې او هغه بېلابېلو فرهنګونو ته په کتو سره چې زغم په کې تمرین شوی، هغه لارې چې دا ډول متناقض مفاهم يې یو کس ته د لارښوونې لپاره رامنځته کړي، په سیاسي، ټولنیز، مذهبي او قومي توګه د هغو معاصره کارونه روښانوي چې د همجنس پالانو او ګڼو نورو اقلیتونو او اړونده مفاهمو لکه انساني حقوقو لپاره پلي کېږي.
په لرغونې دوره کې
[سمول]مذهبي زغم د فارس هخامنشي امپراتورۍ د پام وړ ځانګړنې په توګه تشرېح شوی دی. لوی کوروش په بېلابېلو ښارونو کې د سپېڅلو ځایونو په بیا رغونه کې مرسته وکړه. په یو زاړه وصیت لیک کې راغلي چې کوروش له میلاد څخه مخکې د ۵۳۰ - ۵۳۹ کلونو تر منځ یهودیان د بابلیانو له اسارت څخه ازاد کړل او اجازه یې ورکړه چې خپلې خاورې ته ستانه شي.[۴][۵]
د سکندریې هېلنستیک ښار چې له میلاد څخه مخکې په ۳۳۱ کال کې رامنځته شو، چې د مصریانو او یونانو له برابر نفوس سره د یهودیانو یوې لويې ټولنې په سوله کې په کې ژوند کاوه. د مایکل والزر په وینا دې ښار د څوګوني کلتور د امپراتورۍ په توګه ښایي هغه څه چې موږ په پام کې لرل وړاندې کړي.[۶]
مخکې له دې چې عیسویت د روم دولتي کلیسا ته ورسېږي مغلوب/ اسیر شوي وګړي یې پرېښودل چې د خپلو خدایانو عبادت ته دوام ورکړي. د روم د تبلیغاتو اړینه برخه د فتحه شویو سیمو د خدایانو بلنه وه چې په امپراتورۍ کې له عبادت څخه ګټه واخلي. یهودیان د روم له پانتیزم (pantheism) څخه د سرغړاوي او د خدای په توګه امپراتور ته د نه درناوي او نه منلو له امله له زور زیاتی او ځورونې سره مخ شول. له میلاد څخه مخکې په ۳۱۱ کال کې د روم امپراتور ګېلاریوس د عیسویت د زغم یو عمومي فرمان د لیسینیوس، لومړي کنستاتین (چې کال وروسته عیسوی شو) او په خپل نوم صادر کړ.[۷][۸][۹]
بودیزم
[سمول]بودیزم د نورو مذهبونو لپاره د پاموړ زغم ښودلی:
بودایايي زغم له دغې پېژندنې څخه سرچینه اخلي چې د انسانانو روحي او معنوي اړتیاوې خورا متنوع دي چې د هېڅ یوې واحدې ښوونې سره یې نه شو احاطه کولی او په دې اساس اړتیا ده چې د مذهبي بڼو بېلابېل ډولونه په طبعي توګه تشرېح شي. [۱۰]
جېمز فریمن کلارک په خپل کتاب (لس لوی دینونه) چې په ۱۸۷۱ کې خپور شوی وویل:
بودایانو هېڅ یو عقیدوي تفتیش نه دی رامنځته کړی؛ هغوی هغه غیرت له زغم سره ترکیب کړی چې پاچاهۍ يې بدلولې، چې زموږ لویدیځو تجربو ته نږدې د نه منلو وړ دي. [۱۱]
د اشوکا فرمانونه د لویې اشوکا د پاچا په واسطه (له میلاد څخه مخکې ۲۳۱-۲۶۹) چې یو بودایی و صادر شول، چې مذهبي او نژادي زغم یې اعلام کړ. د هغه فرمان له میلاد څخه مخکې په درېیمې پېړۍ کې د ګېرنار (Girnar) د ډبرو په دوولسم اصلي لیک کې داسې بیانوي: «پاچاهانو مذهبي زغم ومانه او امپراتور اشوکا په دې باوري و چې هېڅوک به ځان له نورو څخه غوره نه ګڼي او د نورو مذهبونو اصل ته د لاسرسي له لارې یې د وحدت لار څارله»[۱۲]
په هر حال بوداییزم هم د مذهبي زغم په اړه مناقشې لرلې، پر دې سربېره د بودایانو تر منځ د مذهبي زغم د احتمالي نشتوالي پوښتنه د پاولفولر(Paul Fuller) له خوا په ځانګړي ډول په میانمار او سریلانکا کې د مسلمانان پر وړاندې مطرح شوې ده. [۱۳]
عیسویت
[سمول]د اېګزودوس/ Exodus (دویم سپېڅلی کتاب چې د موسي ع په لارښوونه له مصر څخه د بني اسرائیلو د وتلو کیسه بیانوي)، تورات او ډیوترونومي/Deuteronomy (وروستی تورات چې د یهودیانو په وینا موسي ع لیکلی) په کتابونو کې هم له پردیو/بیګانه سره د چلند ورته څرګندونې یادې شوې. د مثال په ډول د اېګزودوس په ۲۲:۲۱ کې ویل شوي: «پردي مه ځورئ او پر هغو ظلم مه کوئ، ځکه چې تاسو هم د مصر پر خاوره پردي وی». دا متنونه په مکرر ډول پر هغو کسانو د شفقت او زغم لپاره په خطبو کې کارول شوي چې زموږ سره توپير لري او لږ ځواکمن دي. جولیا کرېسټیوا /Julia Kristeva (یوه بلغاريي- فرانسوي فلیسوفه، فېمېنسته او ادبي کره کتونکې) د پردیو په توګه زموږ د ټولو د متقابلې پېژندګلوۍ پر اساس د سیاسي او مذهبي زغم فلسفه روښانه کړه. [۱۴][۱۵]
د تارېس د نوې وصیت نامې پارابل چې د حاصلاتو له وخت څخه مخکې له زیان رسوونکو وښو څخه د غنمو د توپیر په اړه خبرې کوي او د مذهبي زغم د ملاتړ په اړه هم پرې تکیه شوې. له چالوز څخه بیشاپ ریګور (Bishop Roger) ته په خپل لیک کې د ليېج بېشاپ وازو/ Bishop Wazo of Liege (۹۸۵ -۱۰۴۸) پر پارابل تکیه وکړه او استدلال یې وکړ چې "کلیسا باید له اورتودوکسۍ سره اختلاف ته وده ورکړي تر هغو چې رب راشي د دوی منځ قضاوت وکړي او دوی سره جلا کړي.[۱۶][۱۷]
ریګور وېلیمز دا پارابل په نړۍ کې د ټولو زیان رسونکو بوټو "بدعتیانو" پر وړاندې د دولتي زغم په ملاتړ وکاروه. ځکه مدني زور زیاتی په ناببره توګه "غنمو" (معتقدانو) ته هم زیان رسوي. په بدل کې وېلیمز باوري و چې په پای کې قضاوت کول د خدای دنده ده نه د بنده. دغه پارابل د کلیسا او دولت تر منځ د جلاوالي د دیوال په اړه و ېلیمز د باور ډېر ملاتړ وکړ، لکه څنګه چې نوموړي په ۱۶۴۴ کال کې په خپل کتاب ( د ځورونې خونړۍ خیمه) کې تشرېح کړي.[۱۸]
منځنۍ پېړۍ
[سمول]په منځنۍ پېړۍ کې له خاصو ډلو سره د مذهبي زغم پېښې شته وې. په لاتین کې د زغم (تولېرینتیا/ tolerantia ) مفهوم د منځنۍ پېړۍ په اکادمیکو الهیاتو او شرعي قانون کې خورا پرمختللی سیاسي او قضایي مفهوم و. زغم "د بهرنیانو لکه کافرانو، مسلمانانو او یا یهودیانو د مدني ځواک پر وړاندې د خپل ځان د زغم څرګندولو" لپاره کارېده. خو همدارنګه د مدني ډلو لکه فاحشو او جزامانو پر وړاندې هم کارېده. الحادیان/ بدعتګران لکه کاتري (Cathari)، والډېنسین (Waldensians)، جان هوس (Jan Hus)، او د هغه لارویان او هوستیان (Hussites) له زور زیاتي سره مخ وو. وروستیو روحانانیانو/ دین پوهانو چې له پروسټاټي سمونونو سره يې تړاو درلود یا یې پر وړاندې غبرګون ښوده، د هغو شرایطو په اړه بحث پیل کړ چې په ترڅ کې يې مخالف مذهبي افکار باید مجاز وی. زغم په عیسوي هېوادونو کې د " دولت له خوا د تصویب شوي عمل په توګه " هغه احساس چې د دې پديدې په اړه ډېر بحثونه پرې تکیه دي له ۱۶ پېړۍ څخه مخکې نه دی تائید شوی.[۱۹][۲۰][۲۱][۲۲]
ونام سنکتام او اېکسترا اېکلېزیم نولا سالوس
[سمول]د نورو دینونو په پرتله د رومي کاتولیکانو د پېړیو نه زغم د اونام سنکتام په واسطه یوه پاپي لیکنه ده، چې د ۱۳۰۲ کال د نوامبر په ۱۸ د اتم پاپ بونیفېس له خوا صادره شوه. لیکنې د کاتولیک کلیسا د یوالي په اړه عقیدوي وړانديزونه وړاندې کړل او د ابدي روحي ارامتیا لپاره د هغې سره د تړاو اړتیا (Extra Ecclesiam nulla salus) د پاپ موقف د کلیسا د عالي مشر په توګه، له کلیسا څخه روحي ارامتیا تر لاسه کول د هغه ځای اړوند چارو د تسلیمېدلو لپاره درېدل و. لیکنه پای ته رسي، «پر دې سربېره موږ، غږ پورته کوو، موږ اعلام کوو چې روحي ارامتیا/رستګارۍ ته د رسېدو لپاره په مطلق ډول اړینه ده چې هر ژوندی انسان باید د روم د پاپ تابع وي».
سرچینې
[سمول]- ↑ Perez Zagorin, How the Idea of Religious Toleration Came to the West (Princeton: Princeton University Press 2003) ISBN 0691092702, pp. 5–6, quoting D.D. Raphael et al.
- ↑ Joachim Vahland, 'Toleranzdiskurse', Zeno no. 37 (2017), pp. 7–25
- ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
- ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
- ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
- ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
- ↑ Witte, John Jr. and Johan D. van de Vyver, Religious Human Rights in Global Perspective (The Hague: Kluwer 1996) p. 74 ISBN 9041101764
- ↑ Logan, Donald F., A history of the church in the Middle Ages (New York:Routledge, 2002) ISBN 0415132894, p. 8
- ↑ "Valerius Maximianus Galerius", Karl Hoeber, Catholic Encyclopedia 1909 Ed, retrieved 1 June 2007.
- ↑ Bhikkhu Bodhi, "Tolerance and Diversity". Access to Insight, 5 June 2010. Accessed March 6, 2011
- ↑ Tweed, Thomas, The American Encounter with Buddhism, 1844–1912 (Chapel Hill: University of North Carolina Press 2000) p. 101 ISBN 0807849065
- ↑ Kristin Scheible, "Towards a Buddhist Policy of Tolerance: the case of King Ashoka" in Neusner, Jacob, ed. Religious Tolerance in World Religions (West Conshohocken, PA, Templeton Foundation Prsss 2008) p. 323
- ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
- ↑ February 5, 2008 posting by Rabbi David Kominsky ...For You Were Strangers in the Land of Egypt. Accessed January 25, 2011
- ↑ Walzer, Michael On Toleration (New Haven: Yale University Press 1997) pp. 80–81
- ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
- ↑ Jeffrey Burton Russell, Dissent and Order in the Middle Ages: The Search for Legitimate Authority (New York: Twayne Publishers 1992), p. 23
- ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
- ↑ Walsham 2006: 234.
- ↑ Ellwood, Robert S. and Gregory D. Alles, eds. (2007), The Encyclopedia of World Religions, New York, p. 431
- ↑ Fudge, Thomas A. (2013), The Trial of Jan Hus. Medieval Heresy and Criminal Procedures, Oxford University Press, New York
- ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).