سیاروي کړۍ

د ويکيپېډيا، وړیا پوهنغونډ له خوا

سیاروي کړۍ یوه داسې دایره یا کړۍ ده چې د یوه نجومي جسم پر شاوخوا را څرخېږي. دا ډول کړۍ ګرد یا سپوږمکۍ ته له ورته جامدو موادو څخه جوړه وي او د لویو سیارو په شاوخوا کې د سټلایټ سیسیتمونو یوه معموله برخه ده. د یوې سیارې په شاوخوا کې موجوده کړۍ د سیاروي حلقې د سیستم په نامه هم پېژندل کېږي.[۱]

په لمریز نظام کې د سیارو تر ټولو مشهورې کړۍ د زحل په شاوخوا کې دي، خو نورې درې لویې سیارې (مشتري، اورانوس او نېپټون) هم حلقوي سیستمونه لري. وروستي شواهد ښيي چې حلقوي سیستمونه ښايي د نورو نجومي اجسامو په شاوخوا کې هم وموندل شي چې کوچنۍ سیارې، سپوږمۍ، قهوه‌يي سیاره‌ګۍ او د زهرې او عطارد تر منځ سیاروي فضاوې په کې شاملېږي.[۱]

د سیاروي کړیو سیستمونه[سمول]

مشتري[سمول]

د مشتري حلقوي سیستم درېیم سیستم و چې کشف شو او دا هغه مهال و چې د لومړي ځل لپاره په ۱۹۷۹ کال کې دا سیاره د «وایجر ۱» روباتیک څېړونکي په مرسته وکتل شوه او په ۱۹۹۰یمه لسیزه کې د ګالیلیه مدار ګرځېدونکي په مرسته په لا ډېر دقت سره وکتل شوه. د کړیو دا سیستم څلور اصلي برخې لري چې یوه یې کمزورې ډبله راوتلې برخه ده چې د "هالو" په نامه پېژندل کېږي؛ بله برخه یې یوه نازکه او نسبتاً روښانه اصلي کړۍ ده؛ او دوې نورې برخې یې دوې پراخې او کم‌رنګه کړۍ دي. دا سیستم تر ډېره له دوړو څخه جوړ دی.[۲][۳][۴]

زحل[سمول]

د زحل کړۍ په لمریزه منظومه کې تر بلې هرې سیارې ډېر پراخ حلقوي سیستم لري، له همدې امله یې د اوږدې مودې لپاره موجودیت تشخیص شوی دی. ګالیلیو ګالیله په لومړي ځل دا کړۍ په ۱۶۱۰ کال کې ولیدې، خو په سم ډول د زحل په شاوخوا کې د دایرې په توګه تر هغه مهاله نه وې تشرېح شوې چې په ۱۶۵۵ کال کې «کریسټین هایګینس» دا کار وکړ. لکه څرنګه چې ډېری خلک فکر کوي، دا کړۍ د کوچنیو کړیو لړۍ نه ده، بلکې یوه داسې دایره ده چې بېل کثافت لري. دغه حلقې تر ډېره پورې د اوبو له یخ او څه ناڅه ډبرې څخه جوړې شوې دي او ذرات یې له مایکرومتر څخه تر متر پورې توپیر لري.[۵][۶][۷]

اورانوس[سمول]

د اورانوس حلقوي سیستم د زحل د پراخ پېچلي سیستم او د مشتري او نېپټون شاوخوا د ساده سیستمونو تر منځ پروت دی. دا حلقوي سیستم په ۱۹۷۷ کال کې د «جیمز اېل ایلیټ»، «اډوارډ ډبلیو ډونم» او «جیسیکا مینک» له‌خوا کشف شو. له هغه وخت راهیسې تر ۲۰۰۵ کال پورې د «وایجر ۲» او «هابل فضايي تلسکوپ» په مرسته کتنې د دې لامل شوې دي چې ټولټال ۱۳ جلا حلقې وپېژندل شي چې ډېری یې مکدرې دي او یوازې یو څو کیلومتره پراخوالی لري. دغه کړۍ تیاره دي او ښايي د اوبو یخ او د وړانګو په مرسته پروسس شوي عضوي مواد ولري.[۸][۹][۱۰]

نېپټون[سمول]

د نېپټون شاوخوا سیستم له پنځو اصلي کړیو څخه جوړ دی چې د کړیو په کثافت کې د زحل د حلقو له ټیټ کثافت لرونکو برخو سره د پرتلې وړ دی. دا حلقې کمه رڼا او ګرد لري، په جوړښت کې د مشتري کړیو ته ډېرې ورته دي. د دغو حلقو په جوړښت کې ډېر تیاره مواد ښايي هغه ډول عضوي مواد وي چې د وړانګو په مرسته پروسېس شوي وي، لکه د اورانوس په حلقو کې موجود مواد چې د وړانګو په مرسته پروسېس شوي دي. له ۲۰ څخه تر ۷۰ سلنې پورې حلقې فضايي ګردونه دي چې دا یو لوړ نسبت دی. د حلقو نښې په ۱۹۸۹ کال کې د «وایجر ۲» په مرسته د دغو کړیو له قطعي کشف څخه څو لسیزې وړاندې لیدل شوې وې.[۱۱]

د کوچنیو سیارو او سپوږمیو حلقوي سیستمونه[سمول]

د ۲۰۰۸ کال په مارچ میاشت کې راپورونو څرګنده کړه چې د زحل سپوږمۍ «ریا» ښايي نازک حلقوي سیستم ولري چې دا به یوازنۍ سپوږمۍ وي چې حلقوي سیستم لري. یوه بله څېړنه چې په ۲۰۱۰ کال کې خپره شوه، څرګندوي چې د کاساني په نامه د یوې فضایي بېړۍ په مرسته د ریا اخیستل شوی عکس د حلقو له اټکل شویو خواصو سره تناقض لري او ویل کېږي چې یو بل داسې میکانیزم د مقناطیسي اغېزو لامل دی چې له امله یې حلقوي فرضیه رامنځته شوې ده.[۱۲][۱۳][۱۴][۱۵]

ځینو ستور پوهانو دا تیوري مطرح کړې وه چې ښايي پلوتو هم حلقوي سیستم ولري. له دې سره سره، دا احتمال د «نیوهورایزنز» له‌خوا رد شوی چې هغه دا ډول سیستم کشفولی شوای.[۱۶]

سرچينې[سمول]

  1. ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ NASA (په 12 March 2019 باندې). What scientists found after sifting through dust in the solar system. EurekAlert!
  2. ↑ "Saturn's Rings May Be Old Timers". NASA (News Release 2007-149). December 12, 2007. مؤرشف من الأصل في April 15, 2008. د لاسرسي‌نېټه ۱۱ اپرېل ۲۰۰۸. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  3. ↑ Spahn, F. et al. (2006). "Cassini Dust Measurements at Enceladus and Implications for the Origin of the E Ring". Science 311 (5766): 1416–8. doi:10.1126/science.1121375. PMID 16527969. Bibcode: 2006Sci...311.1416S. http://www.igpp.ucla.edu/public/mkivelso/refs/PUBLICATIONS/1121375Spahn.pdf. 
  4. ↑ Porco, C. C.; Helfenstein, P.; Thomas, P. C.; Ingersoll, A. P.; Wisdom, J.; West, R.; Neukum, G.; Denk, T. et al. (10 March 2006). "Cassini Observes the Active South Pole of Enceladus". Science 311 (5766): 1393–1401. doi:10.1126/science.1123013. PMID 16527964. Bibcode: 2006Sci...311.1393P. https://authors.library.caltech.edu/36593/7/PorcoCC.SOM.pdf. 
  5. ↑ Porco, Carolyn. "Questions about Saturn's rings". CICLOPS web site. مؤرشف من الأصل في ۰۳ اکتوبر ۲۰۱۲. د لاسرسي‌نېټه ۰۵ اکتوبر ۲۰۱۲. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  6. ↑ Tiscareno, Matthew S. (2013-01-01). "Planetary Rings". In Oswalt, Terry D.; French, Linda M.; Kalas, Paul (المحررون). Planets, Stars and Stellar Systems (په انګلیسي ژبه کي). Springer Netherlands. د کتاب پاڼي 309–375. arXiv:1112.3305. doi:10.1007/978-94-007-5606-9_7. S2CID 118494597. د کتاب نړيواله کره شمېره 9789400756052. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  7. ↑ "Historical Background of Saturn's Rings". www.solarviews.com. مؤرشف من الأصل في ۱۰ مې ۲۰۱۲. د لاسرسي‌نېټه ۱۵ جون ۲۰۱۶. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  8. ↑ Elliot, J. L.; Dunham, E.; Mink, D. (1977-05-26). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "The rings of Uranus"] (in en). Nature 267 (5609): 328–330. doi:10.1038/267328a0. Bibcode: 1977Natur.267..328E. 
  9. ↑ Showalter, Mark R.; Lissauer, Jack J. (2006-02-17). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "The Second Ring-Moon System of Uranus: Discovery and Dynamics"] (in en). Science 311 (5763): 973–977. doi:10.1126/science.1122882. ISSN 0036-8075. PMID 16373533. Bibcode: 2006Sci...311..973S. 
  10. ↑ Smith, B. A.; Soderblom, L. A.; Beebe, R.; Bliss, D.; Boyce, J. M.; Brahic, A.; Briggs, G. A.; Brown, R. H. et al. (1986-07-04). "Voyager 2 in the Uranian System: Imaging Science Results" (in en). Science 233 (4759): 43–64. doi:10.1126/science.233.4759.43. ISSN 0036-8075. PMID 17812889. Bibcode: 1986Sci...233...43S. https://zenodo.org/record/1230972. 
  11. ↑ Smith, B. A.; Soderblom, L. A.; Banfield, D.; Barnet, C; Basilevsky, A. T.; Beebe, R. F.; Bollinger, K.; Boyce, J. M. et al. (1989-12-15). "Voyager 2 at Neptune: Imaging Science Results" (in en). Science 246 (4936): 1422–1449. doi:10.1126/science.246.4936.1422. ISSN 0036-8075. PMID 17755997. Bibcode: 1989Sci...246.1422S. https://zenodo.org/record/1230992. 
  12. ↑ "NASA - Saturn's Moon Rhea Also May Have Rings". مؤرشف من الأصل في ۲۲ اکتوبر ۲۰۱۲. د لاسرسي‌نېټه ۱۶ سپټمبر ۲۰۱۰. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة) NASA – Saturn's Moon Rhea Also May Have Rings
  13. ↑ Jones, G. H. (2008-03-07). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "The Dust Halo of Saturn's Largest Icy Moon, Rhea"]. Science 319 (5868): 1380–1384. doi:10.1126/science.1151524. PMID 18323452. Bibcode: 2008Sci...319.1380J. 
  14. ↑ Lakdawalla, E. (2008-03-06). "A Ringed Moon of Saturn? Cassini Discovers Possible Rings at Rhea". The Planetary Society web site. Planetary Society. مؤرشف من الأصل في ۲۶ جون ۲۰۰۸. د لاسرسي‌نېټه ۰۹ مارچ ۲۰۰۸. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  15. ↑ Tiscareno, Matthew S.; Burns, Joseph A.; Cuzzi, Jeffrey N.; Hedman, Matthew M. (2010). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "Cassini imaging search rules out rings around Rhea"]. Geophysical Research Letters 37 (14): L14205. doi:10.1029/2010GL043663. Bibcode: 2010GeoRL..3714205T. 
  16. ↑ Steffl, Andrew J.; Stern, S. Alan (2007). [اصطلاحي تېروتنه: د ناپېژندلې ليکنښې لوښه "۱". "First Constraints on Rings in the Pluto System"]. The Astronomical Journal 133 (4): 1485–1489. doi:10.1086/511770. Bibcode: 2007AJ....133.1485S. 
"https://ps.wikipedia.org/w/index.php?title=سیاروي_کړۍ&oldid=284977" نه اخيستل شوی