سپېس‌اېکس

د فضايي اکتشاف د تکنالوژیو شرکت (چې سوداګریز نوم یې سپېس‌اېکس دی) د هوايي او فضايي صنایعو د تولید، د فضايي لېږد رالېږد خدمتونو د وړاندې کولو او اړیکو یو امریکایی شرکت دی چې مرکز یې د کلفورنیا ایالت په هاوټورن ښار کې دی. سپېس اېکس په ۲۰۰۲ زکال کې اېلن ماسک د دې لپاره جوړ کړ چې د فضايي لېږد رالېږد لګښتونه کم شي او موخه یې دا وه چې مریخ ته کوچېدل شوني کړي. سپېس اېکس شرکت د «فالکون ۹» او «فالکون هیوي» توغوونکي وسایل، ګڼ راکټي موتورونه، ډراګون، بار وړونکي ډراګونونه، د کارکوونکو فضايي بېړۍ او سټارلېنک ارتباطي سپوږمکۍ تولیدوي.

د سپېس اېکس شرکت په لاسته‌راوړنو کې ویلی شو چې د ځمکې مدار ته یې د رسېدو لپاره په خصوصي بودیجه لومړنی توغندی ولېږه؛ لومړنی خصوصي شرکت دی چې یوه فضايي بېړۍ یې په بریالیتوب سره وتوغوله، وګرځېده او بېرته یې را ښکته کړه؛ لومړنی خصوصي شرکت دی چې نړیوال فضايي سټېشن ته یې یوه فضايي بېړۍ ولېږله؛ لومړنی مداري توغندی یې په عمودي ډول پورته کړ او بېرته یې راښکته کړ؛ په لومړي ځل یې مداري توغندی بیاځلي وکاراوه؛ او پر دې ټولو سربېره لومړنی خصوصي شرکت دی چې مدار او نړیوال فضايي سټېشن ته ستور مزلي لېږي. سپېس اېکس څه باندې سل ځله «فالکون ۹» توغندي الوزولي دي.

تاریخچه

۲۰۰۱ تر ۲۰۰۴ز کلونه: بنسټ‌اېښودنه

په ۲۰۰۱ ز کال کې اېلن ماسک د مریخ د سمسورولو طرحه جوړه کړه، دا په مریخ کې د یوې ازمېښتي میناتوري شنې خونې د ښکته کولو او نباتاتو د پالنې یوه پروژه او د فضايي اکتشافاتو په اړه د عمومي لېوالتیا د رامنځته کولو یوه هڅه وه. ماسک له «مایک ګریفین» سره یوځای د روسیې مسکو ته سفر وکړ، غوښتل  یې ارزان‌بیه او نوي جوړ شوي ډینېفر (Dnepr) راکټونه وپېري، خو د ارزان‌بیه راکټونو په پیدا کولو کې تر ناکامېدو وروسته تش لاس بېرته را وګرځېد. کور ته پر لاره فکر ورسره پیدا شو چې داسې شرکت جوړولای شي چې د خپلې اړتیا ارزان‌بیه توغندي یا راکټونه جوړ کړي. ماسک په دې باور و چې سپېس اېکس د عمودي ادغام، ارزان‌بیه سوداګریزو قطعاتو او په مدرنه سافټویر انجنیرۍ کې د مډولار (modular) کړنلارې په غوره کولو سره کولای شي چې د توغولو بیه په پام‌وړ کچه راټیټه کړي.

ماسک د ۲۰۰۲ ز کال په لومړیو کې د خپل نوي فضايي شرکت «سپېس اېکس» لپاره د کارکوونکو په لټه کې شو. ماسک د راکټونو له انجنیر «ټام مولر» (چې وروسته د سپېس اېکس د خوځند ځواک د ټکنالوژۍ مشر شو) سره ملګری شو او بلنه یې ورکړه چې سوداګریز شراکت ورسره وکړي. مولر ومنله چې له ده سره به کار کوي او په دې ډول سپېس اېکس شرکت رامنځته شو. په لومړیو کې یې مرکزي دفتر د کلفورنیا ایالت په سګونډو کې ځای پر ځای شو. د سپېس اېکس لومړني کارکوونکي لکه «ټام مولر»، «ګویر شاټول» او «کریس ټامپسون» له ګاونډیو شرکتونو «ټي.آر.ډبلیو» او «بویینګ» څخه د «بریلینټ پبلز» (Brilliant Pebbles) پروګرام تر لغوه کېدو وروسته راغلل. د ۲۰۰۵ ز کال تر نومبر میاشت پورې شرکت ۱۶۰ کارکوونکي لرل. ماسک په‌خپله د سپېس اېکس له ټولو لومړنیو کارکوونکو سره مصاحبې وکړې او بیا یې تایید کړل. ماسک ویلي چې په سپېس اېکس کې یې یوه موخه فضا ته په لاسرسي کې د لګښتونو راکمول او ډاډمنتیا لوړول دي.

۲۰۰۵ تر ۲۰۰۹: فالکون ۱ او لومړنۍ مداري توغونه

سپېس اېکس د «فالکون ۱» په نامه مدار ته د توغولو لومړنۍ وسیله په خصوصي بودیجه جوړه کړه. فالکون ۱ یوه کوچنۍ توغول کېدونکې نقلیه وسیله وه. د دغې وسیلې د جوړولو ټول لګښت کابو ۹۰ تر ۱۰۰ میلیونه امریکايي ډالره و.

سپېس اېکس په ۲۰۰۵ ز کال کې اعلان وکړ چې غواړي د دغې لسیزې تر پای پورې د انساني کچې یو سوداګریز فضايي پروګرام مخته یوسي چې وروسته پر ډراګون فضايي بېړۍ بدل شو. دغه شرکت په ۲۰۰۶ ز کال کې د (COTS) پروګرام په لړ کې د ناسا ادارې له‌خوا کارکوونکو ته د تجربوي تړونونو د وړاندې کولو او نړیوال فضايي سټېشن ته د بار وړلو لپاره انتخاب شو.

د فالکون ۱ لومړنۍ دوې توغونې د متحدو ایالتونو د دفاع وزارت وپېرلې. د ۲۰۰۶ او ۲۰۰۸ ز کلونو تر منځ د دغه توغندي یا راکټ لومړنۍ درې توغونې ټولې له ماتې سره مخامخ شوې چې کابو ټول شرکت یې ختم کړ. د ټېسلا موټورز (Tesla Motors) مالي وضعیت هم ماتې خوړلې وه او بالاخره هماغه مهال ټېسلا، سولر سيټي او په خپله ماسک ټول دېوالي شول. ویل شوي چې ماسک د ډېر فشار له امله «د شپې له خوبه را ویښېده، چیغې یې وهلې او جسمي دردونه یې لرل».

مالي وضعیت هغه مهال د بدلون پر لوري لاړ چې د ۲۰۰۸ ز کال د سپټمبر میاشتې په ۲۸مه نېټه په څلورمه هڅه کې لومړنی بریالی راکټ وتوغول شو. ماسک خپل پاتې ۳۰ میلیونه ډالره د سپېس اېکس او ټېسلا تر منځ ووېشل او ناسا ادارې سپېس اېکس ته د سوداګریزو خدمتونو لومړنی قرارداد (CRS) ورکړ او په ډسمبر میاشت کې شرکت له مالي پلوه وژغورل شو. د دغو عواملو او نورو سوداګریزو کارونو له امله فالکون ۱ توغندی تر دویم بریالیتوب وروسته د ۲۰۰۹ کال په جولای میاشت کې څنډې ته شو. دغې چارې سپېس اېکس ته موکه برابره کړه چې د شرکت سرچینې د «فالکون ۹» په نامه د یوه لوی مداري راکټ پر جوړولو متمرکزې کړي. ګویین شاټول هم دغه مهال د شرکت رئیسه شوه او دلیل یې دا و چې له ناسا سره یې د (CRS) قرارداد په بریالیو خبرو اترو کې رول درلود.

له ۲۰۱۹ ز کال نه تر اوسه پورې: سټارشیپ، سټارلېنک او د عملې لومړنی لېږد

سپېس اېکس د ۲۰۱۹ ز کال په جنورۍ میاشت کې اعلان وکړ چې د خپل کار ۱۰ سلنه ځواک د سټارشیپ او سټارلېنک پروژو د مالي مرستې لپاره لګوي. د سټارشیپ د لومړنیو بېلګو جوړونه او ازمېښتونه د ۲۰۱۹ ز کال په لومړیو کې په فلوريډا او تکزاس ایالتونو کې پيل شول. د سټارشیپ د جوړولو او ازمېښت ټول پړاوونه د هماغه کال په وروستیو کې په سوېلي تکزاس کې د سپېس اېکس د توغولو نوي ځای ته ولېږدول شول. د ۲۰۱۹ ز کال په مې میاشت کې سپېس اېکس د سټارلېنک د ۶۰ سپوږمکیو لومړنۍ ستره ټولګه فضا ته وتوغوله او د هغه څه د ځای پر ځای کولو پیل یې وکړ چې په را وروسته کال کې د نړۍ په تر ټولو لوی سټلایټي سیستم بدل شو. دغه شرکت په ۲۰۱۹ ز کال کې په ټولیز ډول ۱.۳۳ میلیارده ډالره پانګه جذب کړه. د ۲۰۱۹ ز کال تر مې میاشت پورې د سپېس اېکس ارزښت ۳۳.۳ میلیارده ډالرو ته لوړ شو او د ۲۰۲۰ ز کال تر مارچ میاشتې پورې ۳۶ میلیارده امریکايي ډالرو ته ورسېد.

یو لوی بریالیتوب د ۲۰۲۰ ز کال په مې میاشت کې ترلاسه شو او دا هغه مهال و چې سپېس اېکس د ناسا ادارې دوه ستور مزلي «ډوګ هارلي» او «باب بنکن» د کریو ډراګون فضايي بېړۍ په مرسته د ځمکې مدار ته ولېږل؛ په دې سره سپېس اېکس لومړنی خصوصي شرکت شو چې ستور مزلي یې نړیوال فضايي سټېشن ته ولېږدول او دا په تېرو ۹ کلونو کې د امریکا له خاورې څخه د خدمې یا عملې لومړنۍ توغونه یا لېږدونه وه. دغه ماموریت په فلوريډا کې د کنډي فضايي مرکز د توغونې له مجتمع (LC-39A) څخه وتوغول شو.

د ۲۰۲۰ ز کال په اګسټ میاشت کې د ۱.۹ میلیارده ډالرو تر یوې مالي دورې وروسته چې د خصوصي شرکتونو له لارې د پانګې د راټولولو تر ټولو لویه هڅه وه، د سپېس اېکس ارزښت ۴۶ میلیارده ډالرو ته لوړ شو. د ۲۰۲۱ ز کال په فبرورۍ میاشت کې سپېس اېکس د ونډو په دوره کې له ۹۹ پانګوالو څخه د هرې ونډې د ۴۲۰ ډالرو په ارزښت ۱.۶۱ میلیارده ډالره راټول کړل او د شرکت ارزښت یې شاوخوا ۷۴ میلیارده ډالرو ته لوړ کړ. تر ۲۰۲۱ ز کال پورې سپېس اېکس په ټولیز ډول څه باندې ۶ میلیارده ډالره مالي پانګه جذب کړې وه. له ۲۰۱۹ ز کال را وروسته ډېره برخه راټوله شوې پانګه د سټارلېنک د سټلایټي سیستم د ملاتړ او د سټارشیپ د نقلیه وسیلې د جوړولو او توغولو لپاره کارول شوې ده. د ۲۰۲۱ ز کال تر اکتوبر میاشتې پورې د سپېس اېکس ارزښت ۱۰۰.۳ میلیارده ډالرو ته پورته شو. سپېس اېکس شرکت تر ۲۰۲۱ ز کال پورې له (Google Cloud Platform) او (Microsoft Azure) سره د سټارلېنک لپاره د کمپیوټري خدمتونو د وړاندې کولو په موخه قرارداونه لرل.