سپوږمیزه تیوري
سپوږمیزه یا قمري تیوري هڅه کوي چې د سپوږمۍ حرکتونه تشرېح کړي. د سپوږمۍ په حرکت کې ګڼ کوچني بدلونونه (یا ګډوډۍ) موجودې دي او د تشرېح لپاره یې ډېرې هڅې شوې دي. تر پېړیو پېړیو سختوالي وروسته دا مهال د سپوږمۍ حرکت په ډېر لوړ دقت سره ماډل کولی شو.
د سپوږمۍ په تیورۍ کې لاندې برخې شاملېږي:
- د عمومي تیورۍ شالید؛ چې د سپوږمۍ د حرکت د تحلیل لپاره د ریاضي کارېدونکي تخنیکونه او د حرکت د وړاندوېینې لپاره یې د فورمولونو او الګورېتمونو تولید په کې شاملېږي؛ او
- کمیتي فورمولونه، الګورېتمونه او هندسي ډیاګرامونه چې ښايي په یوه ټاکلي وخت کې د سپوږمۍ د موقعیت د محاسبې لپاره وکارول شي؛ دغه کار تر ډېره د الګورېتمونو پر بنسټ د جدولونو په مرسته کېږي.
د سپوږمۍ تیوري د څېړنې څه باندې ۲۰۰۰ کلنه مخینه لري. څه ناڅه مدرن پرمختګونه یې په تېرو درېیو پېړیو کې د بنسټیزو علمي او ټکنالوژيکو موخو لپاره کارول شوي دي او لا هم په دې لاره کې کارول کېږي.
له لرغونو وختونو څخه د نیوټن تر مهاله
[سمول]لرغونی بابل
[سمول]د بابلي ستور پوهنې یا نجومو په اړه د ۱۸۸۰یمې لسیزې د وړاندې مهال علمي تاریخلیکوالو ته هېڅ هم څرګند نه وو. له «پلیني» څخه چې کوم لرغوني لیکونه راپاتې دي، په بین النهرین کې یې د نجومو یا ستورپوهنې درېیو مکتبونو ته اشاره کړې ده چې بابل، اوروک او هيپارنوم یا سيپار دي. خو د جزئیاتو په اړه اوسنۍ پوهه یوازې هغه مهال پیل شوه چې «جوزف اپينګ» په یوه بابلي ارشیف کې پر خټینو کتیبو د میخي خط متنونه کشف کړل: په دغو متنونو کې یې د سپوږمۍ د حرکتونو یو نجومي جدول کشف کړ. له هغه مهال راهیسې د دې موضوع په اړه پوهه چې لا هم تیت پرک ده، باید د کشف شویو متنونو د دقیق عددي تحلیل له لارې د بابل او اوروک پر کتیبو جوړه شوې وای (لا د هغه درېیم مکتب په اړه هېڅ هم نه دي موندل شوي چې پلیني یې یادونه کړې ده).[۱][۲][۳]
کوم سیستم چې دا مهال د سپوږمۍ د موقعیت د وړاندوېینې لپاره «B سیستم» بلل کېږي، د دغه سیستم اختراع (تر میلاد مخکې په پنځمه یا څلورمه پېړۍ کې) بابلي نجوم پوه «کیډینو» ته منسوبه ده. دا سیستم وايي چې سپوږمۍ په دوامدار ډول د خپل بګرونډ په نسبت په خپل مسیر کې سرعت بدلوي. د دغه سیستم په ثابتو ستوریو کې د سپوږمۍ د سرعت د ورځنیو ګام په ګام بدلونونو محاسبه شامله وه. داسې ښکاري چې د دغو سیستمونو بنسټ د هندسي پرځای حسابي و، خو دوی یوازې د سپوږمۍ هغه نابرابري تشرېح کوي چې دا مهال د مرکز د معادلې په نامه پېژندل کېږي.[۴]
بابلیانو سلګونه کاله د نویو سپوږمیو او خسوفونو دقیق سوابق وساتل. د ۵۰۰ مخزېږد او ۴۰۰ مخزېږد کلونو تر منځ یې د قمري میاشتو او شمسي کلونو تر منځ ۱۹ کلنه دوراني اړیکه ومونده او د دغه دوران پر استفاده یې پیل وکړ چې دا مهال د مېټونیک دوران په نامه پېژندل کېږي.[۵][۶]
اوسني پرمختګونه
[سمول]ډيجیټل کمپیوټرونه او سپوږمیز لیزرونه
[سمول]له دویمې نړیوالې جګړې په ځانګړي ډول له ۱۹۶۰مې لسیزې را وروسته سپوږمیزه تیورۍ په بېلابېلو لارو لا ډېره پراخه شوې ده. دغه چاره له دوو لارو تحریک شوې ده: له یوه پلوه د اوتوماتیکو ډيجیټلي محاسباتو په مرسته او له بل پلوه د هغو مدرنو مشاهداتي ډېټاوو له لارې چې دقت یې ډېر لوړ دی.
د «ارنسټ ویلیم براون» شاګر او د ای.بي.اېم کارکوونکي «والاس جان ایکرټ» هغه ډيجیټل کمپيوټرونه چې تر دویمې نړیوالې جګړې وروسته جوړ شول، د نجومي وختونو د محاسبې لپاره وکارول. په دې کې یوه پروژه دا وه چې د براون سپوږمیزه تیوري ماشین ته واچول شي او په مستقیم ډول وارزول شي. بله پروژه بېخي نوې وه چې د لمر او څلورو اصلي سیارو د حرکت د معادلاتو عددي ادغام و. دا کار یوازې هغه مهال شونی شو چې ډيجیټل الکترونیکي کمپیوټرونه د لاسرسي وړ شول.[۷][۸]
عددي انتیګرالونه، نسبیت، مد او جزر، اهتزاز
[سمول]سپوږمیزه تیوري، لکه څرنګه چې د دغو مدرنو اندازو په مرسته له عددي پلوه په ډېر لوړ دقت سره پراخه شوې ده، د کلاسیکو تیوریو په نسبت پر یو څه هراړخیزو ملاحظاتو تکیه ده. دا تیوري نه یوازې د جاذبې قوه، بلکې ډېرې جیوفزیکي جزر او مدي اغېزې او د سپوږمۍ د اهتزاز په اړه یوه هراړخیزه تیوري هم په پام کې نیسي. د ډېرو نورو علمي څانګو په څېر دغه څانګه دا مهال په داسې ډول پراخه شوې ده چې د لویو ټیمونو او مؤسساتو د څېړنو پر بنسټ کار کوي. یوه هغه مؤسسه چې په دغو پرمختګونو کې یوه مخکښه برخه لري، د جي.پي.اېل (JPL) لابراتوار دی چې د کلفورنیا د ټکنالوژۍ په انستېتیوت کې دننه دی؛ او هغه نومونه چې د ۱۹۷۰یمې لسیزې له لومړیو څخه را وروسته یې له کلاسیکو سپوږمیزو تیوریو څخه د اوسني علم وضعیت ته په لېږد کې ونډه لرلې ده، «ډرال مالهالنډ» او «ویلیامس» دي او د لمریزې (سیاروي) منظومې اړوند بیا د «مایلز سټنډيش» نوم د یادولو دی.[۹]
سرچينې
[سمول]- ↑ Neugebauer (1975), volume 1, pp. 347–348.
- ↑ Neugebauer (1975), volume 1, p. 349, citing Epping & Strassmaier (1881).
- ↑ Neugebauer (1975), volume 1, p. 352.
- ↑ Neugebauer (1975), volume 1, pp. 476–482.
- ↑ Steele, J. M.; Stephenson, F. R.; Morrison, L. V. (1 نومبر 1997). "The Accuracy of Eclipse Times Measured by the Babylonians". Journal for the History of Astronomy. 28 (4): 337. Bibcode:1997JHA....28..337S. doi:10.1177/002182869702800404. ISSN 0021-8286. S2CID 118701989.
- ↑ Neugebauer (1975), volume 1, pp. 354, 474.
- ↑ "Improved Lunar Ephemeris, 1952-1959: A Joint Supplement to the American Ephemeris and the (British) Nautical Almanac, by United States Naval Observatory Nautical Almanac Office et al. | The Online Books Page". onlinebooks.library.upenn.edu. نه اخيستل شوی 2022-05-15.
- ↑ M Chapront-Touzé & J Chapront (2002), pp. 21–22.
- ↑ Representative documents include (1) D B Holdridge & J D Mulholland (1970), (2) J G Williams et al. (1972), (3) J D Mulholland & P J Shelus (1973), (4) X X Newhall, E M Standish, J G Williams (1983).