Jump to content

سلواډور النده

د ويکيپېډيا، وړیا پوهنغونډ له خوا

سلواډور ګېلرمو النده ګوسنز (په امریکايي: /ɑːˈjɛndeɪ, -di/,، په بریتانوي: /æˈ-, aɪˈɛn-/ د لاتینې امریکا په اسپانیوي: [salβaˈðoɾ ɣiˈʝeɾmo aˈʝende ˈɣosens]؛ زوکړه د ۱۹۰۸ کال د جون ۲۶مه – مړینه د ۱۹۷۳ کال د سېپټمبر ۱۱مه) یو سوسیالیست سیاستوال و چې له ۱۹۷۰ کال څخه يې په ۱۹۷۳ کال کې د خپلې مړینې تر مهاله د چیلي د ۲۸م ولسمشر په توګه خدمت وکړ. د یو ژمن دیموکراتیک سوسیالیست په توګه هغه د لومړني مارکیسیست په توګه یاد شوی چې په لاتینه امریکا کې په یوه لیبراله دیموکراسۍ کې د ولسمشر په توګه وټاکل شو.  [۱][۲][۳][۴][۵][۶][۷][۸][۹][۱۰][۱۱]

د چيلي په سیاست کې د النده مشارکت نږدې یوه څلوېښت کلنه دوره ده چې په ترڅ کې یې د سناتور، د مرستیال او د کابینې وزیر په ګډون بېلابیل منصبونه پر مخ وړي. هغه د ټول عمر لپاره د چیلي د سوسیالیست ګوند د یو ژمن غړي په توګه په فعال ډول د هغه په بنسټ کې مشارکت درلود، د ۱۹۵۲، ۱۹۵۸ او ۱۹۶۴ کلونو د ولسمشرۍ په ملي ټاکنو کې نابریالی نوماند شو. هغه په ۱۹۷۰ کال کې د عامه اتحاد ائتلاف د نوماند په توګه په نږدې یوه درې اړخیزه سیالۍ کې ولسمشري وګټله. هغه په دویمه دوره کې د کانګرېس له‌خوا وټاکل شو ځکه هېڅ نوماند هم اکثریت رایې نه وې ترلاسه کړې. النده په ولسمشرۍ ماڼۍ کې هغه پالیسي وڅارله چې «سوسیالیزم ته یې د چیلي لار» ونوموله. ائتلافي حکومت د رایو له اتفاق څخه لرې و. النده وویل چې هغه دیموکراسۍ ته ژمن دی او د سوسیالیست ګوند د منځلارې جناح استازولي کوي، حال دا چې سخت‌دريځه جناح د سرمایه دارۍ خلاف د یوې ډېرې سخت‌دريځې لارې په لټه کې ده. په بدل کې یې د چیلي کمونیست ګوند چې له مسیحي دیموکراتانو سره د همکارۍ په لټه کې و له ورو ورو او محتاطانه چلند څخه ملاتړ وکړ، دا د ايټالیا د کمونیست ګوند او تاریخي جوړ جاړي لپاره اغېزمن ثابت شو.  [۱۲][۱۳]

النده د ولسمشر په توګه د لویو صنعتونو د ملي کولو، د ښوونې د پراختیا او د کاریګرې طبقې د ژوند د سټندردونو د ودې په لټه کې و. هغه له ښي اړخي ګوندونو سره چې کانګرېس او قضایه قوه یې کنترولوله ښکېل شو. د ۱۹۷۳ کال د سېپټمبر په ۱۱مه پوځ د CIA (د مرکزي استخباراتو سازمان) په ملاتړ چې په لومړیو کې یې دا تورونه رد کړل د یوې کودتا په ترڅ کې د النده د ګوښه کولو لپاره حرکت وکړ. CIA  په ۲۰۰۰ کال کې په ۱۹۷۰ کال کې د یو لوړپوړي جنرال په برامته کولو کې چې د النده له تحلیف/لوړې څخه د مخنیوي په موخه یې له پوځ څخه د کاراخیستنې خبره نه وه منلې، خپل رول ومانه. د ۲۰۲۳ کال محرمو اسنادو دا وښودله چې د متحده ایالاتو ولسمشر ریچارډ نیکسون، د هغه د ملي امنیت سلاکار هنري کیسینجر او د متحده ایالاتو دولت چې النده یې یو خطرناک کمونیست معرفي کړی و د ۱۹۷۳ کال له کودتا او د النده د منتخب دیموکراتیک دولت د نسکورولو لپاره د یادې کودتا له پلانونو څخه خبر وو. [۱۴][۱۵][۱۶][۱۷][۱۸][۱۹]

په داسې حال کې چې سرتېرو د لاموندا ماڼۍ محاصره کړه، النده خپله وروستۍ وینا وکړه او ژمنه یې وکړه چې استعفا به نه ورکوي. النده وروسته په هم‌هغه ورځ په‌خپل دفتر کې د ځان وژنې له امله ومړ؛ د هغه د مړینې په اصلي شرایطو لاهم بحث روان دی. د النده تر مړینې وروسته جنرال اګوستو پينوشه ملکي حکومت ته د چیلي له راګرځولو څخه ډډه وکړه او چيلي وروسته د پوځي حکومت په‌واسطه اداره شوه چې له څلورو لسیزو څخه ډېر دوام لرونکي دیموکراتیک حکومت ته یې له دمې پرته د پای ټکی کېښود، دا هغه دوره ده چې د جمهوري ریاست (۱۹۲۵-۱۹۷۳) په نوم پېژندل کېږي. د پینوشه پوځي دیکتاتوري یواځې وروسته له هغې پای ته ورسېده چې د ۱۹۸۹ کال د اساسي قانون بریالۍ ټول‌پوښتنې نړیوال ملاتړ ترلاسه کړ چې دیموکراسۍ ته د چیلي د سوله‌ییز لېږد لامل شوه. پوځي حکومت چې د چارو واګې ترلاسه کړې کانګرېس یې منحل کړ، د ۱۹۲۵ کال اساسي قانون یې ځنډنی کړ او د ادعايي مخالفانو د ځورونې په موخه یې یوه برنامه پیل کړه چې لږ تر لږه ۳۰۹۵ ملکیان په کې ورک یا ووژل شول. [۲۰][۲۱][۲۲][۲۳][۲۴][۲۵]

د ژوند لومړي کلونه

[سمول]

النده د ۱۹۰۸ کال د جون په ۲۶مه په سانتیاګو کې نړی ته راغی. هغه د سلواډور النده کاسټرو او لورا ګوسنس اوریبه زوی و. د النده کورنۍ یوه مخ پر ودې د منځنۍ کچې چیلي کورنۍ وه چې د سیاسي ښکېلتیا اوږدمهاله دود او پرمختللي لېبرال اهداف یې لرل. د هغه نیکه یو مخکښ ډاکتر او ټولنیز اصلاح غوښتونکی و چې په چیلي کې یې لومړني سیکولار ښوونځي تاسیس کړل. سلوادور النده له باسکي او بلژیکي نژاد څخه و. په ۱۹۰۹ کال کې یې خپلې کورنۍ سره د تاکنا (چې هغه مهال د چیلي په واک کې و) ښار ته کډه وکړه او تر ۱۹۱۶ کال پورې یې هلته ژوند وکړ، ځکه په هغه کال کې یې په ایکویکو ښار کې خپل کلي ته کډه وکړه. په ۱۹۱۸ کال کې یې د سانتیاګو په ملي موسسه کې زده‌کړې وکړې او له ۱۹۱۹ تر ۱۹۲۱ کال پورې یې په Liceo de Valdivia کې زده‌کړې وکړې. په ۱۹۲۲ کال کې یې په ۱۶ کلنۍ کې د ډي لا بارا د اېډوارډو ښوونځي ته لار وموندله او تر ۱۹۲۴ کال پورې یې هلته زده‌کړې وکړې. [۲۶][۲۷][۲۸][۲۹][۳۰][۳۱][۳۲][۳۳][۳۴]

په نوې ځوانۍ کې یې اصلي سیاسي فکري نفوذ له یو ايټالیوي الاصله انارشیت بوټ-جوړوونکي ډی مارکي څخه اخیستی و؛ هغه په ۱۹۲۵ کال کې د تاکنا ښار کیورېسر په لوا کې په پوځي خدمت کې برخه واخیسته. النده په ځوانۍ کې یو بااستعداده ورزشکار او د ایورټون ډي وینیا ډل مار ورزشي کلپ (چې نوم یې په همدې نوم له یو نوم‌وتي انګلیسي فوټبال کلپ څخه اخیستل شوی) غړی و. په ۱۹۲۶ کال کې يې په ۱۸ کلنۍ کې په سانتیاګو کې د چیلي په پوهنتون کې د طب په څانګه کې زده‌کړې پیل کړې او په ۱۹۲۷ کال کې د زده‌کړیالانو د مرکز رئیس وټاکل شو. په ۱۹۲۸ کال کې یې د چیلي لوی لوژ (د یو ماسوني بنسټ نوم، ژباړن) ته لار ومونده او په ۱۹۲۸ کال د چيلي پوهنتون د زده‌کړیالانو د فېدراسیون (FECH) مرستیال رئیس وټاکل شو. په ۱۹۳۰ کال کې د طب پوهنځۍ د زده‌کړیالانو استازی شو.  [۳۵][۳۶][۳۷]

النده د طب په څانګه کې د خپلو زده‌کړو په بهیر کې له الماني رنځپوه/پتالوژست پروفیسور ماکس وسټنهوفر څخه چې د ناروغیو پر ټولنیزو لاملونو او ټولنیز طبابت یې ټینګار کاوه اغېزمن شو. په ۱۹۳۱ کال کې شمال ته ارجاع او له پوهنتون څخه اخراج شو. که څه هم هغه د خپل پوهنتون شپږم کال له سره پیل کړ او په ۲۳ کلنۍ کې فارغ شو. هغه په ۱۹۳۲ کال کې په‌خپل مسلک کې د یو ډاکتر او اناتومو-پتولوژست په توګه د وان بورن روغتون په سړه خونه کې خپل کار پيل کړ. هغه د والپاراسو د ډاکترانو د ټولنې مشر او په والپارایسو ښار کې لومړنی سیمه‌ییز منشي شو. په ۱۹۳۵ کال کې په ۲۷ کلنۍ کې د دویم ځل لپاره د کلډار ښار ته ارجاع شو او په ۱۹۳۶ کال کې د والپارایسو په عامه جبهه کې بندي شو. هغه په ۱۹۳۷ کال کې د والپارایسو او اکونکاګوا د مرستیال په توګه وټاکل شو او په ۱۹۳۸ کال کې یې د چیلي د سوسیالیست ګوند د عمومي منشي په توګه خدمت وکړ. [۳۸][۳۹][۴۰]

النډ په ۱۹۳۳ کې کال کې د مارمډوک ګروو او نورو په همکارۍ په والپارایسو کې د چیلي د سوسیالیست ګوند یوه څانګه تاسیس کړه او خپله یې رئیس شو. هغه له هورټنسیا بوسي سره واده وکړ چې له هغې څخه یې درې لوڼې پيدا شوې. هغه یو فراماسون و یعنې په والپارایسو کې د څلورمې شمېرې د پروګرېسو لوژ د یوې پټې ټولنیزې ډلې غړی و. په ۱۹۳۳ کال کې یې د Higiene Mental y Delincuencia (جرمونه او رواني حفظ الصحې) په نوم د خپلې دوکتورا تېزس بشپړ کړ چې په هغه کې د سیزار لومبروزو پر وړاندیزونو نیوکه وکړه.   [۴۱][۴۲][۴۳]

سرچينې

[سمول]
  1. ↑ "Allende". Collins English Dictionary. HarperCollins. خوندي شوی له اصلي څخه په 27 July 2019. بياځلي په 27 July 2019.
  2. ↑ مېريام وېبسټر Gossens Allende Gossens
  3. ↑ "Allende, Isabel". Longman Dictionary of Contemporary English. Longman. بياځلي په 20 August 2019.
  4. ↑ Patsouras, Louis (2005). Marx in Context. iUniverse. p. 265. In Chile, where a large socialist movement was in place for decades, a socialist, Salvadore Allende, led a popular front electoral coalition, including Communists, to victory in 1970.
  5. ↑ Medina, Eden (2014). Cybernetic Revolutionaries: Technology and Politics in Allende's Chile. MIT Press. p. 39. ... in Allende's socialism.
  6. ↑ "Profile of Salvador Allende". BBC. 8 September 2003. خوندي شوی له اصلي څخه په 9 July 2017. بياځلي په 15 May 2009. Chile's Salvador Allende was murdered in a United States-backed coup on 11 September 1973 — three years earlier he had become Latin America's first democratically-elected Marxist president.
  7. ↑ Cohen, Youssef (1994). Radicals, Reformers, and Reactionaries: The Prisoner's Dilemma and the Collapse of Democracy in Latin America. Chicago, Illinois: University of Chicago Press. pp. 98–118. ISBN 978-0-2261-1271-8. بياځلي په August 30, 2023 – via Google Books.
  8. ↑ Busky, Donald F. (2000). Democratic Socialism: A Global Survey. Greenwood Publishing Group. pp. 195–196. ISBN 978-0-275-96886-1. بياځلي په August 30, 2023 – via Google Books.
  9. ↑ "Chile: The Bloody End of a Marxist Dream". Time. September 24, 1973. ISSN 0040-781X. بياځلي په August 30, 2023. Allende's downfall had implications that reached far beyond the borders of Chile. His had been the first democratically elected Marxist government in Latin America.
  10. ↑ Mabry, Don (2003). "Chile: Allende's Rise and Fall". Historical Text Archive. خوندي شوی له the original on 30 October 2006. بياځلي په 30 August 2023.
  11. ↑ Ross, Jen (December 12, 2006). "Controversial legacy of former Chilean dictator". Christian Science Monitor. ISSN 0882-7729. خوندي شوی له اصلي څخه په May 16, 2008. بياځلي په August 30, 2023. Gen. Augusto Pinochet, who overthrew Chile's democratically elected Communist government in a 1973 coup and ruled for 17 years, died Sunday without ever having been condemned for the human rights abuses committed during his rule.
  12. ↑ Ayala, Fernando (31 October 2020). "Salvador Allende and the Chilean way to socialism". Meer. بياځلي په 30 August 2023.
  13. ↑ Cohen, Youssef (1994). Radicals, Reformers, and Reactionaries: The Prisoner's Dilemma and the Collapse of Democracy in Latin America. Chicago, Illinois: University of Chicago Press. pp. 98–118. ISBN 978-0-2261-1271-8. بياځلي په August 30, 2023 – via Google Books.
  14. ↑ "Chile: The Bloody End of a Marxist Dream". Time. 24 September 1973. خوندي شوی له اصلي څخه په 25 March 2014. بياځلي په 5 August 2014. 24 September 1973. "Allende's downfall had implications that reached far beyond the borders of Chile. His had been the first democratically elected Marxist government in Latin America. ... Recently, TIME Correspondent Rudolph Rauch visited a group of truckers camped near Santiago who were enjoying a lavish communal meal of steak, vegetables, wine and empanadas (meat pies). 'Where does the money for that come from?' he inquired. 'From the CIA,' the truckers answered laughingly. In Washington, the CIA denied the allegation."
  15. ↑ Winn, Peter (2010). "Furies of the Andes". A Century of Revolution. Durham, NC: Duke University Press. 239–275. 
  16. ↑ Briscoe, David (September 20, 2000). "CIA Admits Involvement in Chile". ABC News. بياځلي په August 30, 2023.
  17. ↑ Evans, Michael (August 10, 2023). "National Security Archive: Chile's Coup at 50: Kissinger Briefed Nixon on Failed 1970 CIA Plot to Block Allende Presidency". H-Net. بياځلي په August 30, 2023.
  18. ↑ Wilkinson, Tracy (August 29, 2023). "Previously classified documents released by U.S. show knowledge of 1973 Chile coup". Los Angeles Times. بياځلي په August 30, 2023.
  19. ↑ Busky, Donald F. (2000). Democratic Socialism: A Global Survey. Greenwood Publishing Group. pp. 195–196. ISBN 978-0-275-96886-1. بياځلي په August 30, 2023 – via Google Books.
  20. ↑ Salvador Allende's Last Speech
  21. ↑ "Chilean court confirms Allende suicide - CNN.com". Edition.cnn.com. 11 September 2012. بياځلي په 2012-09-12.
  22. ↑ "BBC News - Chile inquiry confirms President Allende killed himself". Bbc.co.uk. 2011-07-19. بياځلي په 2012-09-12.
  23. ↑ "Admite hija de Allende suicidio de su padre". El Universal (in هسپانوي). Mexico City, Mexico. August 17, 2003. خوندي شوی له the original on October 14, 2012.
  24. ↑ Davison, Phil (20 June 2009). "Hortensia Bussi De Allende: Widow of Salvador Allende who helped lead opposition to Chile's military dictatorship". The Independent. London. خوندي شوی له اصلي څخه په 1 May 2022. بياځلي په 20 April 2010.
  25. ↑ Associated Press in Santiago (8 July 2016). "Former Chilean army chief charged over 1973 killing of activists". The Guardian. خوندي شوی له اصلي څخه په 5 May 2021. بياځلي په 31 July 2021.
  26. ↑ "Línea de Tiempo – Fundación Salvador Allende". fundacionsalvadorallende.cl. خوندي شوی له the original on 1 January 2013. بياځلي په 20 May 2015.
  27. ↑ Hermes H. Benítez & Juan Gonzalo Rocha. "Los verdaderos nombres de Allende" (in هسپانوي). خوندي شوی له the original on 5 March 2016. بياځلي په 18 March 2014.
  28. ↑ "La senadora Allende se equivoca sobre el nacimiento de su padre" (in هسپانوي). El Mostrador. خوندي شوی له اصلي څخه په 18 March 2014. بياځلي په 18 March 2014.
  29. ↑ Patricio Guzmán, Salvador Allende (film documentary, 2004)
  30. ↑ "José Ramón Allende Padin". خوندي شوی له اصلي څخه په 24 December 2019. بياځلي په 25 January 2022.
  31. ↑ "El personaje de hoy: Salvador Allende". 2012-07-14. خوندي شوی له the original on 26 February 2012. بياځلي په 7 April 2015.
  32. ↑ Item 0002 - Laura Gossens de Allende[مړه لينکونه], catalogoafudec.udec.cl
  33. ↑ Ancestros, infancia y juventud de Salvador Allende Gossens Archived 22 September 2020 at the Wayback Machine., interferencia.cl
  34. ↑ "Cronología de Salvador Allende". Fundación Salvador Allende (in هسپانوي). خوندي شوی له the original on 1 January 2009. بياځلي په 15 August 2021.
  35. ↑ Patricio Guzmán, Salvador Allende (film documentary, 2004)
  36. ↑ "Cronología de Salvador Allende". Fundación Salvador Allende (in هسپانوي). خوندي شوی له the original on 1 January 2009. بياځلي په 15 August 2021.
  37. ↑ Tallentire, Mark (3 August 2010). "A hundred years on, Everton face Everton for the first time". The Guardian. London. خوندي شوی له اصلي څخه په 1 March 2017. بياځلي په 13 December 2016.
  38. ↑ Waitzkin, Howard (2005). "Commentary: Salvador Allende and the birth of Latin American social medicine". International Journal of Epidemiology. 34 (4): 739–741. doi:10.1093/ije/dyh176. PMID 15860637.
  39. ↑ Porter, Dorothy (October 2006). "How Did Social Medicine Evolve, and Where Is It Heading?". PLOS Medicine. 3 (10): e399. doi:10.1371/journal.pmed.0030399. PMC 1621092. PMID 17076552.
  40. ↑ "Cronología de Salvador Allende". Fundación Salvador Allende (in هسپانوي). خوندي شوی له the original on 1 January 2009. بياځلي په 15 August 2021.
  41. ↑ Patricio Guzmán, Salvador Allende (film documentary, 2004)
  42. ↑ "Unmasked defamatory libel on Salvador Allende". 27 May 2005. خوندي شوی له اصلي څخه په 13 October 2007. بياځلي په 28 September 2007. with link to thesis, on the Clarin's website (Spanish version available)
  43. ↑ "Famous Freemasons Masonic Presidents". Calodges.org. خوندي شوی له the original on 2 August 2008. بياځلي په 12 January 2010.
"https://ps.wikipedia.org/w/index.php?title=سلواډور_النده&oldid=305672" نه اخيستل شوی