ریتا لیوي - مونتالچیني

ریتا لیوي مونتالچیني (زوکړه: د ۱۹۰۹ زکال د اپرېل ۲۲مه – مړینه: د ۲۰۱۲ زکال د ډسمبر ۳۰مه) د عصبی علومو ایټالوۍ عالمه وه. نوموړې په ۱۹۸۶ زکال کې د ودې د عصبي فکټور (nerve growth factor) د کشف له امله له خپل همکار سټنلي کوهن سره یوځای د فیزیولوژي یا طبابت برخې ته اړونده د نوبل جایزه ترلاسه کړه.

مونتالچیني له ۲۰۰۱ زکال څخه را وروسته د مړینې تر مهاله د ایټالیا په سنا جرګه کې د ټول ژوند لپاره د سناتورې په توګه خدمت وکړ. دغه څوکۍ د علومو په برخه کې د هغې د پام وړ مرستو له امله ورکړل شوه. د ۲۰۰۹ زکال د اپرېل په ۲۲مه نېټه نوموړې د نوبل جایزې هغه لومړنۍ ګټونکې شوه چې سل کاله عمر یې پوره کړ او د روم ښار په تالار کې د یو لړ مراسمو په ترڅ کې ولمانځل شوه.

لومړنی ژوند او زده کړې

لیوي – مونتالچیني د ۱۹۰۹ زکال د اپرېل په ۲۲مه په تورین کې وزیږېده؛ پلار او مور دواړه یې ایټالوي یهودان و چې ریښه یې د روم سترواکۍ ته رسېده. هغه او غبرګولنې خور یې پائولا د دغې کورنۍ له څلورو ماشومانو څخه تر ټولو کوچني و. مور یې نقاشه اډلا مونتالچیني او پلار یې هم د برېښنا انجینر ادامو لیوي و چې د دوی کورنیو د شلمې پېړۍ په وروستیو کې په ترتیب سره له آستي او کاسله مونفراتو څخه تورین ته کډه کړې وه.

د نوې ځوانۍ په عمر، هغې د لیکوالۍ فکر په سر کې درلود او د سویډنۍ لیکوالې سلما لاګرلوف لیکنې یې ستایلې، خو وروسته له هغه چې د دوی د کورنۍ یو نږدې غړی د معدې د سرطان له امله ومړ، پرېکړه یې وکړه چې د تورین په پوهنتون کې به طب پوهنځی لولي. پلار یې هڅه کوله خپلې لوڼې کالج ته له تلو منع کړي، ځکه چې ویرېده دغه چاره به د مېرمنو او میندو په توګه د هغوی ژوند ګډوډ کړي، خو بالاخره یې د مونتالچیني له دغې هیلې ملاتړ وکړ چې غواړي ډاکټره شي. د تورین په پوهنتون کې د زده کړو پر مهال د اعصابو د برخې ډاکټر جوزپه لیوي د مخ پر ودې عصبي سیسټم سره د هغې علاقه راوپاروله. مونتالچیني په ۱۹۳۶ زکال کې له فراغت وروسته په همدغه پوهنتون کې د ډاکټر لیوي د همکارې په توګه پاتې شوه، خو د هغې مسلکي چارې په ۱۹۳۸ زکال کې د بنیټو موسیلیني د هغه نژادي مانیفېست او قوانینو په معرفي کولو سره په ټپه ودرېدې چې یهودان یې له علمي او مسلکي چارو منع کول.

سیاسي چارې

نوموړې د ۲۰۰۱ زکال د اګست په لومړۍ نېټه د ایټالیا د ولسمشر کارلو آزګلیو چیامپي له خوا د ټول عمر لپاره سناتوره وټاکل شوه.

د ۲۰۰۶ زکال د اپرېل له ۲۸مې نېټې څخه تر ۲۹ نېټې پورې ۹۷ کلنې لیوي مونتالچیني د نوې ټاکل شوې سنا په پرانیست غونډه کې چې د دغې جرګې رئیس په کې ټاکل کېده، ونډه واخیسته. هغې خپله رایه د کیڼ اړخي معتدل نوماند فرانکو ماریني په ګټه وکاروله. د رومانو پروډي د دولت څخه د ملاتړ له امله د ښي اړخو سناتورانو له نیوکو سره مخ شوه او هغه یې په داسې مهال کې د دولت په ژغورنې تورنه کړه چې په سنا جرګه کې یې قطعي اکثریت له لاسه ورکاوه. د هغې په ډېر عمر (زړوالي) باندې به افراطي کیڼ اړخي سیاستوال فرانچسکو سټوراس ملنډې وهلې.

شخصي ژوند

د لیوي مونتالچیني پلار، آدامو لیوي، د برېښنا انجینر او ریاضي پوه و او مور یې ادلا مونتالچیني بیا نقاشه وه. د دغې کورنۍ یهودي ریښه د روم سترواکۍ ته اړوندېده؛ له همدې امله د دوی محدودې او سنتي مخینې ته په پام آدامو خوښ نه و چې د کورنۍ نجونې یې کالج ته ولاړې شي ځکه چې پر باور یې دغه چارې بیا له ماشومانو او کور څخه په پالنه کې د هغوی د چارو مخنیوی کاوه.

لیوي مونتالچیني د جینو په نامه مشر ورور درلود چې په ۱۹۷۴ زکال کې د زړه د سکتې له امله ومړ. نوموړی د هغه مهال یو له ډېرو پېژندل شوو ایټالوي معمارانو څخه و او همدارنګه د تورین پوهنتون استاد و. دوه خویندې یې لرلې: انا چې له ریتا پنځه کاله مشره وه او پاولا چې د هغې غبرګلونې وه؛ وروسته بیا مشهوره هنرمنده شوه او د ۲۰۰۰ زکال په سپټمبر میاشت کې د ۹۱ کلونو په عمر مړه شوه.

نوموړې په ۲۰۰۳ زکال کې د افترا او سپکاوي کولو له امله د بپه ګریلو پر وړاندې شکایت وکړ. ګریلو د یوه پروګرام پر مهال دغې ۹۴ کلنې مېرمنې ته د «زړې فاحشې» په نامه خطاب کړی و.

لیوي موتالچیني هېڅکله هم واده ونکړ او کوم ماشوم یې هم نه درلود. نوموړې په ۲۰۰۶ زکال کې د یوې مرکې په ترڅ کې وویل: «ما هېڅکله له خپلې دغې پرېکړې څخه د پښېمانۍ احساس نه دی کړی... زما ژوند د غوره انساني اړیکو، کار او خپلو لیوالتیا وو څخه ډک و. هېڅکله مې د یوازیتوب احساس نه دی کړی». نوموړې د ۲۰۱۲ زکال د ډسمبر په ۳۰مه نېټه د ۱۰۳ کلونو په عمر په روم کې په خپل کور کې مړه شوه.

د هغې له مړینې وروسته، د روم ښاروال جیانو آلمانو څرګنده کړه چې د هغې مړینه «د ټول بشریت لپاره» یو لویه ضایع ده. ښاروال نوموړې د «مدني وجدان، کلتور او زموږ د مهال د څېړنیزې روحیې لرونکې» په توګه د یادولو پر مټ وستایله. ایټالوي ستورپوهې او فیزیک پوهې مارګاریتا هک له سکای «TG24 TV» سره په خبرو کې نوموړې د داسې کس په توګه یاده کړه چې واقعا د ستاینې وړ ده. د ایټالیا لومړي وزیر ماریو موټي د لویي مونتالچیني «کاریزماتیک او پیاوړي» شخصیت ته په نغوتې ورته درناوی وکړ او څرګنده یې کړه هغې «په هغو جګړو کې دفاع وکړه چې باور یې پرې درلود». د واټیکان ویاند، فدریکو لومباردي د نوموړې مدني او اخلاقي هڅې وستایلې او څرګنده یې کړه چې دا د ایټالیا او ټولې نړۍ لپاره «الهام بخښونکې» بېلګه وه. 

جایزې او ویاړونه

لویي مونتالچیني په ۱۹۶۶ زکال کې د امریکا د علومو او هنر د اکاډمۍ غړې وټاکل شوه.

په ۱۹۶۸ زکال کې نوموړې د متحده ایالاتو د علومو اکاډمۍ غړې وټاکل شوه؛ په دې سره لسمه ښځه شوه چې د دغې اکاډمۍ غړیتوب یې ترلاسه کړ.

په ۱۹۷۰ زکال کې نوموړې د امریکایي لاسته راوړونو له اکاډمۍ څخه د طلایي قاب جایزه واخیسته.

په ۱۹۷۴ زکال کې نوموړې د پاپي علومو د اکاډمۍ غړې وټاکل شوه.

په ۱۹۸۳ زکال کې یې د کلمبیا له پوهنتون څخه د لوئیزا ګراس هورویتز جایزه ترلاسه کړه.

په ۱۹۸۵ زکال کې د اعصابو علومو ته اړونده د رالف ډبیلو جرارډ جایزه ورکړل شوه.

په ۱۹۸۶ زکال کې د متحده ایالاتو د فلسفې ټولنې غړې وټاکل شوه.

لیوي مونتالچیني په ۱۹۸۶ زکال کې له خپل همکار سټنلي کوهن سره یوځای د طبابت برخې ته اړونده د نوبل جایزه او همدارنګه د اساسي طبي څېړنو په برخه کې د آلبرټ لاسکر جایزه ترلاسه کړه. په دې سره نوموړې د امیلیو سګره، سلواډور لوریا (د مونتالچیني ملګری او همکار) او فرانکو مودیلیاني وروسته د ایټالیا د کوچنۍ (له ۵۰ زرو څخه لږ وګړي) خو ډېرې زړې یهودي ټولنې څلورمه غړې وه چې د نوبل جایزه یې ترلاسه کړه.

په ۱۹۸۷ زکال کې نوموړې د علومو ملي مډال ترلاسه کړ چې په متحده ایالاتو کې د علومو په برخه کې تر ټولو عالي مډال دی. .

لیوي په ۱۹۹۵ زکال کې د علومو د سلطنتي ټولنې بهرنۍ غړې وټاکل شوه.

په ۱۹۹۹ زکال کې د ملګرو ملتونو د خوړو او د کرهڼې د سازمان (FAO) د مشر ژاک ډیوف له خوا د دغه سازمان د غوره نیت د سفیرې په نوم ونومول شوه.

په ۲۰۰۱ زکال کې نوموړی د ایټالیا د ولسمشر، کارلو آزلیو چیامبي له خوا د ټول عمر لپاره سناتوره وټاکل شوه.

په ۲۰۰۶ زکال کې د هغې د زیږون ځای تورین ښار پلتخنیک پوهنتون ورته د بایو مډیکل انجینرۍ افتخاري دوکتورا ورکړه.

په ۲۰۰۸ زکال کې یې د هسپانیا د مادرید له کمپلوتنسه پوهنتون څخه افتخاري دوکتورا واخیسته.

په ۲۰۰۹ زکال کې یې د اروپا د علومو اکاډمۍ څخه د لئوناردو داوینچي جایزه ترلاسه کړه.

په ۲۰۱۱ زکال کې یې د روم په سپینزا پوهنتون کې د کاناډا له مک ګېل پوهنتون څخه افتخاري دوکتورا ترلاسه کړه.