د کوويډ-۱۹ واکسين

د ويکيپېډيا، وړیا پوهنغونډ له خوا

د کوويډ-۱۹ واکسين په دې موخه جوړ شوی واکسين دی، تر څو د کرونا وايرس-۲ د سختو تنفسي نښو (SARS‑CoV‑2) په وړاندې مناسب خونديتوب ورکړي. دا هغه وايرس دی چې د ۲۰۱۹ ز(کوويډ-۱۹) کرونا وايرس لامل ګرځي. د کوويډ-۱۹ له وبا مخکې د کروناوايرس د جوړښت او فعاليت په اړه د پوهاوي ټولګه موجوده وه، کوم وايرس چې د سختو تنفسي نښو په ښودلو سره د دې ناروغۍ او دهغې ناروغۍ سبب ګرځي چې په لومړي ځل په منځني ختځ (MERS) کې راڅرګنده شوې وه. دې معلوماتو د ۲۰۲۰ز کال په لومړيو کې د دې وايرس په وړاندې د واکسين جوړولو کچې ته وده ورکړه. په لومړي سر کې د (SARS-CoV-2) د واکسينو تمرکز له وړاندې څخه د ناروغۍ د نښو او يا ډېر ځله د سختې ناروغۍ پر مخنيوي و. د ۲۰۲۰ز کال د جنورۍ په لسمه نېټه، د (SARS-CoV-2)  واکسين جينټيکي لړۍ معلومات د GISAID له لارې شريک شول او دمارچ په نولسمه نېټه د درمل جوړولو نړيوال صنعت له کوويډ-۱۹ سره د مبارزې ستره ژمنه وکړه. د کوويډ-۱۹ واکسين له دې امله زيات ستايل شوی، چې د کوويډ-۱۹ناروغۍ د سختوالي يا له دې کبله د مړينې کچه يې کمه کړې ده.[۱][۲][۳][۴]

ډېرو هېوادونو د دې واکسين پړاويز وېش عملي کړی دی او هغه چاته لومړيتوب ورکوي چې له لوړو پېچلو ګواښونو سره مخامخ وي، لکه زيات عمر او يا هغه څوک چې د مخامخ کېدو يا لېږد له لوړ ګواښ سره مخامخ وي، لکه روغتيايي کارکوونکي.  [۵]

د ۲۰۲۱ز کال د نومبر په اته وېشتمه نېټه، د عامې روغتيا د ملي ادارو د رسمي راپورونو پر بنسټ، په ټوله نړۍ کې د کوويډ-۱۹ ۷.۹۴ ميليارده ډوزه واکسين ورکړل شوي دي. د ۲۰۲۰ز کال د دسمبر تر مياشتې پورې هېوادونو له مخکې څخه له لس ميليارده څخه د زيات ډوزه واکسين غوښتنه کړې ده، په داسې توګه چې نږدې نيمايي واکسين يې هغو هېواودنو پيرودلي چې عايد يې زيات دي او همدا هېوادونه د نړۍ د نفوس څوارلس سلنه جوړوي.[۶][۷][۸]

مخینه(شالید)[سمول]

له کوويډ-۱۹ مخکې، د ساري ناروغيو لپاره واکسين له څو کلونو څخه په کم وخت کې نه دي توليد شوي او داسې هېڅ واکسين نه و، چې په انسانانو کې د کرونا وايرس د انتقال مخنيوی وکړي. په هر حال، له کرونا وايرسونو څخه د راپيدا شوو ګڼو حيواني ناروغيو په وړاندې واکسين جوړ شوي وو، په هغې کې (په ۲۰۰۳ز کال کې) په مرغانو کې د برانشيت وايرس عفوني کېدل، د سپيو کرونا وايرس او د پېشوګانو کرونا وايرس شامل دي. د «کروناوايريډيا» د کورنۍ وايرسونو لپاره کوم چې پر انسان اغېز کوي، د واکسينونو د جوړولو د مخکېنيو پروژو موخه، د سختو تنفسي نښو ناروغۍ (SARS) او منځني ختيځ د تنفسي ناروغۍ (MERS) وې. د SARS او MERS لپاره واکسين په غیر انساني حيواناتو ازمايل شوي دي.[۹][۱۰][۱۱][۱۲]

په ۲۰۰۵ او ۲۰۰۶ز کلونو کې د تر سره شوې څېړنې پر بنسټ، په دې وختونو کې په ټوله نړۍ کې د SARS د درملنې په موخه د نوو واکسينونو او درملو پېژندنه او وده د حکومتونو او عامې روغتيا ادارو لومړيتوب و. په انسانانو کې د SARS په وړاندې د خونديتابه داسې ثبت شوي واکسين نه شته چې خوندي او اغېزمن وي. د MERS په وړاندې د درملنې لپاره هم ثابت شوي واکسين نه شته. په داسې حال کې چې MERS خپور شو، باور کېده چې د SARS په اړه شته تحقيقات به د MERS-CoV په وړاندې واکسينو او درملنې ته د ودې ورکولو لپاره ګټور بنسټ و اوسي. د ۲۰۲۰ز کال د مارچ له مياشتې څخه، د (ډي.اين.ای پر بنسټ) د MERS يوازې يو واکسين موجود و، کوم چې په انسانانو کې لومړی ازمېښتي پړاو بشپړ کړی و او درې نور په دوران کې وو، دا ټول د لېږدېدو وړ وايرسونو واکسين و: دوه يې اډنوويرسي د لېږد وړ و چې (ChAdOx1-MERS, BVRS-GamVac) بلل کېږي او يو يې د MVA- لرونکی واکسين دی چې (MVA-MERS-S) بلل کېږي.[۱۳][۱۴][۱۵][۱۶][۱۷][۱۸][۱۹][۲۰][۲۱][۲۲]

واکسينونه چې د يو غير فعال يا کمزوري وايرس څخه جوړېږي، کوم چې په هګيو کې وده کړې وي، په عمومي توګه له يوې لسيزې زيات وخت اخلي، تر څو جوړ او توليد شي. د دې په مقابل کې mRNA يو ماليکول دی، چې ژر جوړېږي، له کوويډ-۱۹ وبا لسيزې مخکې د ناروغيو په وړاندې د مبارزې په موخه، د «ډرو وايزمن» او «کاتالين کاريکو» په څېر پوهانو د mRNA په اړوند څېړنې پيل کړی وي، دوی په موږکانو ازموينې کولې. موډرينا په ۲۰۱۵ز کال کې په انسانانو د mRNA واکسينو د ازمويلو پيل وکړ. د ايبولا ناروغۍ په اړوند د دې ټيکنالوژۍ له تصفيه کېدو وروسته، د لېږد وړ وايرسي واکسين د کوويډ-۱۹ وبا لپاره هم جوړ شول.[۲۳][۲۴]

په داسې حال کې چې د کوويډ-۱۹ لپاره د ګڼو واکسينونو د کارولو واک يا اجازتنامه ورکړل شوې، د پېښو د څارنې او مشاهداتي مطالعاتو له لارې په رښتینې نړۍ کې د واکسينو د اغېزمنتيا په اړه ارزونې پيل شوې دي. يوه مطالعه د SARS-CoV-2 په وړاندې د mRNA ورکړل شوي واکسين د اوږدې مودې خونديتابه په اړوند په ارزونه بوخته ده. [۲۵][۲۶]

جوړښت[سمول]

د ۲۰۲۰ز کال د سپتمبر له مياشتې، يوولس نوماندان په بستري پرمختګ کې مرستدويه درمل کاروي، تر څو دفاعي ځواک زیات کړي. د دفاعي ځواک زياتولو مرستندويه درمل هغه ماده ده، کومه چې له واکسينو سره يو ځای جوړېږي، تر څو د کوويډ-۱۹ وايرس يا انفلوينزا وايرس په څېر انټي جين په وړاندې مدافعتي غبرګون لوړ کړي. په ځانګړي ډول، مرستندويه درمل کېدای شي، د کوويډ-۱۹ واکسين د نوماند د جوړېدو لپاره وکارول شي، تر څو په واکسين شوو خلکو کې د کوويډ-۱۹ عفونيت يا مخنيوي لپاره د هغې مدافعتي وړتيا او ګټورتيا لوړه کړي. په کوويډ-۱۹ واکسينو کې کارول شوي مرستندويه درملو جوړول کېدای شي، په ځانګړي ډول د هغو ټيکنالوژيو لپاره اغېزناک وي، کوم چې د کوويډ-۱۹ غیر فعالو وايرسونو او د پروټين پر بنسټ د بيا يو ځای کولو يا د لېږد پر بنسټ ولاړ واکسين کاروي. المونيم مالګه چې د «الوم» په نوم پېژندل کيږي، لومړي مرستندويه درمل و چې د اجازه ورکړل شوو واکسينو لپاره وکارېدل او په نږدې اتيا سلنه مرستندويه واکسينو کې غوره مرستندوی بلل شوي. الوم مرستندوی مختلف ما ليکولي او حجروي ميکانيزمونه پيلوي، تر څو له التهابي کېدو څخه مخکې د «سيتوکينونو» د خوشې کېدو په ګډون مدافعتي قوه پیاوړې کړي.  [۲۷][۲۸][۲۹]

لړۍ[سمول]

د ۲۰۲۱ز کال د نومبر په مياشت کې، د معلوماتو د آزادۍ د غوښتنې په ځواب کې، د انګلستان د درملو او روغتيايي توليداتو د مقرراتو د ادارې له خوا د (AstraZeneca) او (Pfizer/BioNTech) واکسينونو بشپړ نيوکلئوتيدي لړۍ خپره شوه.[۳۰][۳۱]

روغتيايي څېړنه[سمول]

د کوويډ-۱۹ واکسينو طبي څېړنې د کوويډ-۱۹ د واکسينو د ځانګړتياوو د موندلو په موخه، بستري څېړنه تر سره کوي. په دې ځانګړتياوو کې اغېزناکتيا، چلند او خونديتوب شامل دي. مرکزي دولتونو ۲۶ واکسينو ته د کارېدو اجازه ورکړې، اووه يې د بېړني حالت يا بشپړ کارولو لپاره د لږ تر لږه يوې کره څارونکې ادارې له خوا جازه لري، چې د روغتيا نړيوال سازمان له خوا په رسمېت پېژندل شوې ده؛ پنځه يې په څلورم پړاو کې دي. ۲۰۴ واکسينونه تر طبي ازموينو لاندې دي، چې تر اوسه اجازه نه ده ورکړل شوې. نهه طبي ازموينې يې د هترولوګ واکسينونو د پړاوونو په اړه فکر کوي.

د لږ تر لږه يوې ملي څارنيزې ادارې له خوا شپږ وېشتو واکسينو ته اجازه ورکړل شوې چې په عام ډول وکارول شي: يو ډي اين ای واکسين (ZyCoV-D)، دوه ار اين ای واکسين (Pfizer–BioNTech and Moderna)، لس معمولي غیر فعال واکسين (د چين د روتيايي علومو اکاډمي، CoronaVac, Covaxin, CoviVac, COVIran Barekat, FAKHRAVAC, Minhai-Kangtai, QazVac, Sinopharm BIBP and WIBP)، پنځه د لېږد وړ وايرسي واکسين (Sputnik Light, Sputnik V, Oxford–AstraZeneca, Convidecia, and Janssen) او اته د نيمه واحد واکسين (Abdala, COVAX-19, EpiVacCorona, MVC-COV1901, Novavax, Razi Cov Pars, Soberana 02, and ZF2001) دي. د ۲۰۲۱ز کال د جولای تر مياشتې پورې درې سوه او درېش نوماند واکسين د ودې په بېلا بېلو پړاوونو کې وو، يو سل او دوه يې تر کلينيکي څېړنو لاندې وو،  په دوی کې دېرش يې د څېړنې په لومړي پړاو کې وو، دېرش يې د لومړي او دویم پړاو په منځ کې، پنځه وېشت يې په درېیم څېړنيز پړاو کې او اته يې د ودې په پنځم پړاو کې و.

له واکسين وروسته عوارض[سمول]

له واکسين وروسته امبوليک او ترمبوليک پېښې، چې له واکسين څخه راپيدا شوي پروترومبوتيک خونديتوب او ترومبوسيتوپني (VIPIT)، له واکسين څخه راپیدا شوي د ترومبوټيک ترومبوسيتوپني (VITT) خونديتابه يا له ترومبوسيتوپني سندروم سره مل ترومبوسيز (TTS) په نوم هم پېژندل کېږي، د وينې د غوټه کېدو سينډروم دي، کوم چې په لومړيو کې په ځينو خلکو کې لېدل شوي وو، چا چې له مخکې څخه د کوويډ-۱۹ وبا په اوږدو کې د Oxford–AstraZeneca په نوم کوويډ-۱۹ واکسين (AZD1222) کړي و. همدا بيا وروسته د جانسن په کوويډ-۱۹ (جانسن او جانسن) واکسين کې ښودل شوي و او دا بيا تر هغه وخته وځنډول شول، تر څو چې د هغې خونديتوب بيا ورازول شو.

د ۲۰۲۱ز کال په اپريل مياشت کې، AstraZeneca او EMA د AZD1222 په اړه خپل معلومات د روغتيا پالونکو مسلکيانو لپاره  تازه کړل او ويې ويل:  دا «د منلو وړ» ده، چې د واکسين او ترومبوسس د شتون تر منځ ترومبوسايټوپينيا سره د اړيکې يو لامل شته او «سره له دې چې دا ډول منفي غبرګون ډېر کم وي، خو له هغه څخه دا عکس العمل زيات شو چې په عام نفوس کې يې تمه کېږي».

سرچينې[سمول]

  1. ↑ Li YD, Chi WY, Su JH, Ferrall L, Hung CF, Wu TC (December 2020). "Coronavirus vaccine development: from SARS and MERS to COVID-19". Journal of Biomedical Science. 27 (1): 104. doi:10.1186/s12929-020-00695-2. PMC 7749790 تأكد من صحة قيمة |pmc= (مساعدة). PMID 33341119 تأكد من صحة قيمة |pmid= (مساعدة). الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  2. ↑ Subbarao K (July 2021). "The success of SARS-CoV-2 vaccines and challenges ahead". Cell Host & Microbe. 29 (7): 1111–1123. doi:10.1016/j.chom.2021.06.016. PMC 8279572 تأكد من صحة قيمة |pmc= (مساعدة). PMID 34265245 تأكد من صحة قيمة |pmid= (مساعدة). الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  3. ↑ (په 24 February 2021 باندې). No one is safe unless everyone is safe. BusinessWorld.
  4. ↑ Vergano D (5 June 2021). "COVID-19 Vaccines Work Way Better Than We Had Ever Expected. Scientists Are Still Figuring Out Why". BuzzFeed News. د لاسرسي‌نېټه ۲۴ جون ۲۰۲۱. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  5. ↑ (په 18 November 2020 باندې). Covid-19 vaccine: who are countries prioritising for first doses?. The Guardian.
  6. ↑ Richie H, Ortiz-Ospina E, Beltekian D, Methieu E, Hasell J, Macdonald B, et al. (5 March 2020). "Coronavirus (COVID-19) Vaccinations – Statistics and Research". Our World in Data. د لاسرسي‌نېټه ۰۷ فبروري ۲۰۲۱. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  7. ↑ Mullard A (November 2020). "How COVID vaccines are being divvied up around the world". Nature. doi:10.1038/d41586-020-03370-6. PMID 33257891 تأكد من صحة قيمة |pmid= (مساعدة). S2CID 227246811. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  8. ↑ So AD, Woo J (December 2020). "Reserving coronavirus disease 2019 vaccines for global access: cross sectional analysis". BMJ. 371: m4750. doi:10.1136/bmj.m4750. PMC 7735431 تأكد من صحة قيمة |pmc= (مساعدة). PMID 33323376 تأكد من صحة قيمة |pmid= (مساعدة). الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  9. ↑ Gates B (30 April 2020). "The vaccine race explained: What you need to know about the COVID-19 vaccine". The Gates Notes. مؤرشف من الأصل في ۱۴ مې ۲۰۲۰. د لاسرسي‌نېټه ۰۲ مې ۲۰۲۰. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  10. ↑ Cavanagh D (December 2003). "Severe acute respiratory syndrome vaccine development: experiences of vaccination against avian infectious bronchitis coronavirus". Avian Pathology. 32 (6): 567–82. doi:10.1080/03079450310001621198. PMC 7154303. PMID 14676007. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  11. ↑ Kim E, Okada K, Kenniston T, Raj VS, AlHajri MM, Farag EA, et al. (October 2014). "Immunogenicity of an adenoviral-based Middle East Respiratory Syndrome coronavirus vaccine in BALB/c mice". Vaccine. 32 (45): 5975–82. doi:10.1016/j.vaccine.2014.08.058. PMC 7115510. PMID 25192975. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  12. ↑ Gao W, Tamin A, Soloff A, D'Aiuto L, Nwanegbo E, Robbins PD, et al. (December 2003). "Effects of a SARS-associated coronavirus vaccine in monkeys". Lancet. 362 (9399): 1895–96. doi:10.1016/S0140-6736(03)14962-8. PMC 7112457. PMID 14667748 //www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7112457 |ببمد_سنترال= تحتاج عنوانا (مساعدة). الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  13. ↑ Greenough TC, Babcock GJ, Roberts A, Hernandez HJ, Thomas WD, Coccia JA, et al. (February 2005). "Development and characterization of a severe acute respiratory syndrome-associated coronavirus-neutralizing human monoclonal antibody that provides effective immunoprophylaxis in mice". The Journal of Infectious Diseases. 191 (4): 507–14. doi:10.1086/427242. PMC 7110081. PMID 15655773. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  14. ↑ Tripp RA, Haynes LM, Moore D, Anderson B, Tamin A, Harcourt BH, et al. (September 2005). "Monoclonal antibodies to SARS-associated coronavirus (SARS-CoV): identification of neutralizing and antibodies reactive to S, N, M and E viral proteins". Journal of Virological Methods. 128 (1–2): 21–28. doi:10.1016/j.jviromet.2005.03.021. PMC 7112802. PMID 15885812. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  15. ↑ Roberts A, Thomas WD, Guarner J, Lamirande EW, Babcock GJ, Greenough TC, et al. (March 2006). "Therapy with a severe acute respiratory syndrome-associated coronavirus-neutralizing human monoclonal antibody reduces disease severity and viral burden in golden Syrian hamsters". The Journal of Infectious Diseases. 193 (5): 685–92. doi:10.1086/500143. PMC 7109703. PMID 16453264. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  16. ↑ Jiang S, Lu L, Du L (January 2013). "Development of SARS vaccines and therapeutics is still needed". Future Virology. 8 (1): 1–2. doi:10.2217/fvl.12.126. PMC 7079997. PMID 32201503. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  17. ↑ "SARS (severe acute respiratory syndrome)". National Health Service. 5 March 2020. مؤرشف من الأصل في ۰۹ مارچ ۲۰۲۰. د لاسرسي‌نېټه ۳۱ جنوري ۲۰۲۰. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  18. ↑ Shehata MM, Gomaa MR, Ali MA, Kayali G (June 2016). "Middle East respiratory syndrome coronavirus: a comprehensive review". Frontiers of Medicine. 10 (2): 120–36. doi:10.1007/s11684-016-0430-6. PMC 7089261. PMID 26791756. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  19. ↑ Jiang S, Lu L, Du L (January 2013). "Development of SARS vaccines and therapeutics is still needed". Future Virology. 8 (1): 1–2. doi:10.2217/fvl.12.126. PMC 7079997. PMID 32201503. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  20. ↑ Butler D (October 2012). "SARS veterans tackle coronavirus". Nature. 490 (7418): 20. Bibcode:2012Natur.490...20B. doi:10.1038/490020a. PMID 23038444. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  21. ↑ Modjarrad K, Roberts CC, Mills KT, Castellano AR, Paolino K, Muthumani K, et al. (September 2019). "Safety and immunogenicity of an anti-Middle East respiratory syndrome coronavirus DNA vaccine: a phase 1, open-label, single-arm, dose-escalation trial". The Lancet. Infectious Diseases. 19 (9): 1013–22. doi:10.1016/S1473-3099(19)30266-X. PMC 7185789. PMID 31351922 //www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7185789 |ببمد_سنترال= تحتاج عنوانا (مساعدة). الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  22. ↑ Yong CY, Ong HK, Yeap SK, Ho KL, Tan WS (2019). "Recent Advances in the Vaccine Development Against Middle East Respiratory Syndrome-Coronavirus". Frontiers in Microbiology. 10: 1781. doi:10.3389/fmicb.2019.01781. PMC 6688523. PMID 31428074. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  23. ↑ (په 17 November 2020 باندې). Moderna and Pfizer Are Reinventing Vaccines, Starting With Covid. The Wall Street Journal.
  24. ↑ Sharma O, Sultan AA, Ding H, Triggle CR (14 October 2020). "A Review of the Progress and Challenges of Developing a Vaccine for COVID-19". Frontiers in Immunology. 11: 585354. doi:10.3389/fimmu.2020.585354. PMC 7591699 تأكد من صحة قيمة |pmc= (مساعدة). PMID 33163000 تأكد من صحة قيمة |pmid= (مساعدة). الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  25. ↑ Bok K, Sitar S, Graham BS, Mascola JR (August 2021). "Accelerated COVID-19 vaccine development: milestones, lessons, and prospects". Immunity. 54 (8): 1636–51. doi:10.1016/j.immuni.2021.07.017. PMC 8328682 تأكد من صحة قيمة |pmc= (مساعدة). PMID 34348117 تأكد من صحة قيمة |pmid= (مساعدة). الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  26. ↑ Turner JS, O'Halloran JA, Kalaidina E, Kim W, Schmitz AJ, Zhou JQ, et al. (August 2021). "SARS-CoV-2 mRNA vaccines induce persistent human germinal centre responses". Nature. 596 (7870): 109–13. Bibcode:2021Natur.596..109T. doi:10.1038/s41586-021-03738-2. PMID 34182569 تأكد من صحة قيمة |pmid= (مساعدة). ضع ملخصا. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  27. ↑ Le TT, Cramer JP, Chen R, Mayhew S (October 2020). "Evolution of the COVID-19 vaccine development landscape". Nature Reviews. Drug Discovery. 19 (10): 667–68. doi:10.1038/d41573-020-00151-8. PMID 32887942. S2CID 221503034. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  28. ↑ Tregoning JS, Russell RF, Kinnear E (March 2018). "Adjuvanted influenza vaccines". Human Vaccines & Immunotherapeutics. 14 (3): 550–64. doi:10.1080/21645515.2017.1415684. PMC 5861793. PMID 29232151. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  29. ↑ Wang J, Peng Y, Xu H, Cui Z, Williams RO (August 2020). "The COVID-19 Vaccine Race: Challenges and Opportunities in Vaccine Formulation". AAPS PharmSciTech. 21 (6): 225. doi:10.1208/s12249-020-01744-7. PMC 7405756. PMID 32761294. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  30. ↑ کينډۍ:Cite q
  31. ↑ Taylor, Richard (2 November 2021). "Sequences of Covid-19 vaccines released via WhatDoTheyKnow". mySociety. د لاسرسي‌نېټه ۰۲ نومبر ۲۰۲۱. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
"https://ps.wikipedia.org/w/index.php?title=د_کوويډ-۱۹_واکسين&oldid=274802" نه اخيستل شوی