د کاناډا تاریخ

د کاناډا تاریخ زرګونه کاله دمخه شمالي امریکا ته د پیلیو - هنديانو له راتګ سره پیلېږي. د اروپايي استعمار نه دمخه، هغه ځمکې چې اوسنۍ کاناډا هم په کې شته، د زرګونو کلونو راهیسې د بومي خلکو مېشت ځای و.

د ۱۵مې پیړۍ په وروستیو کې، فرانسوي او برتانوي لښکرې د شمالي امریکا په ډېرو سیمو  کې چې اوسنۍ کاناډا هم په کې پرته ده د استعمارونو او جنګونو لامل شوې.د نوې فرانسې مستعمرو په ۱۵۳۴ز کال کې ادعا وکړه چې په ۱۶۰۸ز کال کې یې د دایمي استوګنځایونه په جوړولو پیل وکړ. فرانسې له اوه کلنې جګړې وروسته په ۱۷۶۳ز کال کې د پاریس تړون په اساس د شمالي امریکا  ټول ملکیتونه بریتانیا ته وسپارل. د برتانیې کیوبیک ولایت په ۱۷۹۱ز کال کې په لر او بر  کاناډا ووېشل شو او دواړه ولایتونه د ۱۸۴۰ز کال د اتحادیې د قانون له مخې د کاناډا د ولایت په توګه سره یو ځای شول. په ۱۸۶۷ز کال کې د نیو برونزوک او نووا سکوټیا دوه نورې برتانوي مستعمرې هم  کاناډا سره د یو خود مختاره کنفدراسیون له لارې  یو ځاې شوې. کاناډا ددې نوي هېواد د قانوني نوم په توګه ومنل شو او د «واکمنې مستعمرې» لقب ورکړل شو. په راتلونکو ۸۲ کلونو کې کاناډا د برتانیا د شمالي امریکا د نورو برخو په یوځای کولو سره نوره هم پراخه شوه.

د پېړیو په اوږدو کې داخلي، فرانسوي، برتانوي او نورو کډوالو د کاناډايي کلتور په رامنځته کولو کې په ګډه خپله ونډه لرلې ده، همدارنګه د کاناډا کلتور د هغه د ژبني، جغرافیایي او اقتصادي ګاونډي، متحده ایالاتو له خوا هم اغېزمن شوی دی.

لومړۍ نړیواله جګړه

په لومړۍ نړیواله جګړه کې کاناډایي ځواکونو او ملکي وګړود برټانوي-کاناډا د ملي هویت د احساس په وده کې مرسته وکړه. د کاناډا دا پوځي لاسته راوړنې د لومړۍ نړیوالې جګړې او د سوم، ویمي، پاسچنډیل جګړو په لړ کې وې.

د ویلیم جورج بارکر او بیلي بشپ په ګډون کاناډایي سرتیرو ډېرشهرت ترلاسه کړ او ولس ته د ملې هویت د نوي احساس په ورکولو کې یې د پام وړ مرسته وکړه. د جګړې د ادارې د راپور له مخې  په ۱۹۲۲ز کال کې د جګړې په لړ کې نږدې ۶۷۰۰۰ تنه ووژل شول او ۱۷۳۰۰۰نورټپیان شول. د یادونې وړ ده چې په دې جګړو کې د هیلیفیکس په چاودنې کې د ملکي وګړو مرګ ژوبله هم شامله وه.

د لومړۍ نړیوالې جګړې په لړ کې له بریتانیا نه د جبري عسکرۍ په برخه کې ملاتړ د لوی سیاسي کړکېچ لامل شو. په ځانګړې توګه فرانسویانو به زیاتره د کیوبیک وګړو اړوند ملي تګلارې ردولې. د کړکېچ په لړ کې  د دښمن لوی شمېر (په ځانګړې توګه اوکراینیان او المانیان) د حکومت تر کنټرول لاندې وو. لیبرال ګوند په ژوره توګه وېشل شوی و او ډېری مشران له حکومت سره د لومړي وزیر رابرټ بورډن په مشرۍ، چې د محافظه کار ګوند مشرۍ یې هم کوله یوځای شول، خو ازادي غوښتونکو د ویلیم لیون مکینزي کینګ تر مشرۍ لاندې له جګړې وروسته خپل نفوذ بېرته ترلاسه کړ، چا چې د ۱۹۲۱ز او ۱۹۴۹ز کلونو ترمنځ په دریو جلا دورو کې د لومړي وزیر په توګه دنده ترسره کړه.

د ښځو د رایې ورکولو حق

کله چې کاناډا رامنځته شوه، ښځو نه شوای کولای په فډرالي ټاکنو کې رایه ورکړي. ښځو په ځینو ولایتونو کې دځایي رایو حق درلود، لکه په لوېدیځ کاناډا کې په ۱۸۵۰ز کال کې، هغه ښځې چې د ځمکو خاوندانې وې کولای یې شو چې د ښوونځي مدیرانو ته رایه ورکړي. په ۱۹۰۰ز کال کې په نورو ولایتونو کې هم ورته مقررات تصویب شول او په ۱۹۱۶ز کال کې مانیټوبا د ښځو د بشپړې رایې ورکولو په برخه کې مخکښ شو.

په ۱۹۱۷ز کال کې د پوځي رایه ورکولو قانون له مخې هغو برټانوي ښځو ته هم د رایې حق ورکړل شو چې د جګړو په پایله کې کونډې شوې وې یا هغه ښځې چې زامنو یا مېړونو یې له هېواده بهر کار کاوه. د اتحادیې لومړي وزیر بورډن د ۱۹۱۷ز کال کمپاین په لړ کې د ښځو لپاره د برابرې رایې ورکونې ژمنه وکړه. د بورډن له سترې بریا وروسته،  په ​​۱۹۱۸ز کال کې ښځو ته د رایې ورکولو لپاره یو قانون معرفي شو، خو یاد قانون د کیوبیک په ولایتي او ښاروالي ټاکنو کې پلی نه شو. د کیوبیک ښځو په ۱۹۴۰ز کال کې په بشپړه توګه د رایې ورکولو حق ترلاسه کړ. لومړۍ ښځه چې پارلمان ته وټاکل شوه په ۱۹۲۱ز کال کې له اونټاریو نه د اګنیس میکفیل په نوم وه.

لوی اقتصادي ناورین

په ۱۹۲۹ز کال کې کاناډا د نړیوال لوی ناورین له امله سخته وځپل شوه. د ۱۹۲۹ز او ۱۹۳۳ز کلونو ترمنځ، د کاناډا ناخالص کورنې تولیدات ۴۰سلنې ته راټیټ شول. په ۱۹۳۳ز کال کې د بېکارۍ کچه ۲۷سلنې ته ورسېده. زیاتره کاروبارونه وتړل شول، ځکه چې په ۱۹۲۹ز کال کې د ۳۹۶میلیون ډالرو کارپوریټ ګټه په ۱۹۳۳ز کال کې ۹۸میلیون ډالرو ته په تاوان بدله شوه. د کاناډا صادرات د ۱۹۲۹ز نه تر ۱۹۳۳ز کاله پورې ۵۰سلنې ته راکم شول. ساختماني کارونه ټول وتړل شول او د عمده پلور بیې ۳۰سلنې ته راټیټې شوې.

په ټول هېواد کې د ښاري بېکارۍ کچه ۱۹سلنه وه. او د نفوس یو پر پنځمه برخه د دولت په مرستو پورې تړلې وه. معاشونه د نرخونو په څېر راټیټ شول. تر ټولو ډېر زیان هغو برخو ته ورسېد، چې په لومړنیو صنعتونو پورې تړلې وې؛ لکه کرنه، کان کیندنه ځکه چې بیې راټیټې شوې او بدیلې دندې هم لږ وې. ډېری کورنیو لږ او ډېر زیانونه ولیدل او د نرخونو له راټیټېدو سره د دوی پورونه خورا ګران شول. د ځینو کورنیو  ډېرې یا ټولې شتمنۍ له منځه لاړېاو سختې زیانمنې شوې.

په ۱۹۳۰ز کال کې د لوی ناورین په لومړي پړاو کې لومړی وزیر مکینزي کینګ په دې باور و چې بحران د سوداګرۍ دورې یا ګرځنده لنډ مهاله بدلون دی او اقتصاد به د حکومت له مداخلې پرته ژر تر ژره ښه شي. لومړي وزیر ایالتونو ته له بېکارۍ مرستې یا فډرالي مرستې ورکولو نه انکار وکړ او ویې ویل چې که محافظه کاره ایالتونه له حکومت نه د فډرالي ډالرو غوښتنه وکړي، نو هغه به دوی ته پینځه سینټه هم  ورنه کړي. د ۱۹۳۰ز کال د ټاکنو ګټونکي ریچارډ بیډفورډ بینیټ او محافظه کاران وو. بینیټ د لوړو تعرفو او پراخه فډرالي لګښتونو ژمنه کړې وه، خو هغه د بودیجې له کسر سره مخ شو، چې په دې توګه یې فډرالي لګښتونو کې کمښت راوست. د ملاتړ له کمېدو  او د ناورین له زیاتېدو سره بینیټ هڅه وکړه چې له ولسمشر فرانکلین ډی سره د نوو قراردادونو په اساس تګلارې پلې کړې. د بینیټ حکومت د خلکو ناخوښۍ راوپارولې. د بېلګې په توګه، د موټرو مالکینو د اسونو په کارولو سره له خپلو موټرو کار نه اخیست؛ ځکه پټرول یې خوندي کول. خلکو ته د سوکالۍ په راوستلو کې د محافظه کارانو ناکامي د ۱۹۳۵ز کال په ټاکنو کې د مکینزي کینګ لیبرالانو د راستنېدو لامل شوه.

لیبرالانو د ۱۹۳۵ز کال په ټاکنو کې د پراخ بریالیتوب لپاره د «پاچا که ګډوډي» شعار وکاراوه. د متحده ایالاتو سره د خورا مطلوبې سوداګرۍ تړون ژمنې سره سم د مکینزي حکومت د ۱۹۳۵ز کال دوه اړخیز سوداګریز تړون تصویب کړ. دا د کاناډا او امریکا په اقتصادي اړیکو کې د بدلون نقطه په نښه کړه، چې په پایله کې د ۱۹۳۰ز-۱۹۳۱ز کلونو ویجاړونکې سوداګریزې جګړې بېرته راوګرځول شوې، د تعرفو کمول او په سوداګرۍ کې د ډراماتیک زیاتوالي لامل شو. دا ناورین په ۱۹۳۵ز کال کې له منځ لاړ. د ټرانس کاناډا ایرلاینز په ۱۹۳۷ز کال کې جوړ شو،  په ۱۹۳۹ز کال کې د کاناډا ملي فلم بورډ هم جوړ شو، خو په لوېدیځه کاناډا کې اوضاع ډېره سخته وه، چېرته چې په ۱۹۳۹ز کال کې د دویمې نړیوالې جګړې تر پیل پورې بشپړه بیا رغونه رانغله.

دویمه نړیواله جګړه

په دویمه نړیواله جګړه کې د کاناډا ښکېلتیا هغه مهال پیل شوه کله چې کاناډا د نازي جرمني پر وړاندې د سپټمبر په ۱۰مه د  ۱۹۳۹ز کال کې د جګړې اعلان وکړ، دا یوه اونۍ وروسته له هغه وځنډول شوه کله چې بریتانیا په سمبولیک ډول د خپلواکۍ د ښودلو لپاره عمل وکړ. کاناډا د برتانیې اقتصاد ته چې تر سختو فشارونو لاندې و د خوراکي توکو، خامو موادو، مهماتو او پیسو په رسولو کې لوی ونډهلرلې او د مشترک المنافع هېوادونو لپاره د هوایي ځواک روزل، د المان د بېړیو پر وړاندې د شمالي اتلانتیک سمندر لوېدیځ نیمایي ساتنه، او  په ۱۹۴۳ز -۱۹۴۵ز کلونو کې د ایټالیا، فرانسې او جرمني یرغلونو پر وړاندې د جنګي سرتېرو چمتو کول یې ښه بېلګه ده.

له نږدې ۱۱.۵میلیون نفوس نه، ۱.۱میلیون کاناډایانو په دویمه نړیواله جګړه کې په وسله والو ځواکونو کې خدمت کاوه او په زرګونو نورو د کاناډا له سمندري ځواکونو سره خدمت کاوه. په ټوله کې، له ۴۵۰۰۰نه ډېر کسان مړه او ۵۵۰۰۰نور ټپیان شول. د برتانیا د ټولګټو هوايي روزنیز تړون، د۱۹۳۹ز کال په ډسمبر کې لاسلیک شو، چې کاناډا، بریتانیا، نیوزیلنډ او اسټرالیا یې یو داسې پروګرام ته اړ کړل، چې په پایله کې یې په دویمې نړیوالې جګړې کې د دغو څلورو هېوادونو نیمايي هوايي پوځیان وروزل.

وروستنی تاریخ (له ۱۹۹۲ز کال نه تر اوسمهاله)

په ۱۹۹۳ز کال کې د لومړي وزیر په توګه د مولروني له استعفا وروسته، کیم کمپبل د کاناډا لومړۍ ښځینه وزیره وټاکل شوه. کمپبل یوازې د څو میاشتو لپاره په دغه مقام کې پاتې شوه  د ۱۹۹۳ز کال په ټاکنو کې د محافظه کار ګوند دوه څوکیو ته راکم شو، په داسې حال کې چې په کیوبیک کې مېشت حاکمیت لرونکی بلاک د رسمي اپوزیسیون په توګه پاتې شو. لومړي وزیر ژان کریټین له لیبرال ګوند نه په ۱۹۹۳ز کال په نومبر کې له اکثریت حکومت سره د لومړي وزیر په توګه وټاکل شو او د ۱۹۹۷ز او ۲۰۰۰ز کلونو په ټاکنو کې بیا هم له اکثریت سره وټاکل شو.

په ۱۹۹۵ز کال کې، د کیوبیک حکومت، د حاکمیت په اړه دویمه ټولپوښتنه ترسره کړه چې د ۵۰سلنې او۴۹.۴سلنې په توپیر رد شوه. په ۱۹۹۸ز کال کې، د کاناډا سترې محکمې د یوه ولایت له خوا یو اړخیز جلا کېدل د اساسي قانون سره په ټکر کې وباله، په دې توګه پارلمان د وضاحت قانون تصویب کړ، چې د خبرو اترو له لارېیې د وتلو شرایط په ګوته کول. په دې دوره کې په کاناډا کې د چاپېریالې مسئلو ارزښت زیات شو، چې په پای کې یې په ۲۰۰۲ز کال کې د کاناډا د لیبرال حکومت له خوا د اقلیم د بدلون په اړه د کیوټو تړون لاسلیک کړ. دغه تړون په ۲۰۰۷ز کال کې د لومړي وزیر سټیفن هارپر د محافظه کار حکومت له خوا لغوه شو.

د کاناډا اتحاد او پي سي (PC) ګوند په ۲۰۰۳ز کال کې د کاناډا له محافظه کار ګوند سره یوځای شول،  چې د محافظه کارو رایو په پایله کې ۱۳کلن ویش پای ته ورسېد. دا ګوند دوه ځلې د ۲۰۰۶ز کال په فډرالي ټاکنو او د ۲۰۰۸ز کال په فډرالي ټاکنو کې د سټیفن هارپر په مشرۍ د اقلیت حکومت په توګه وټاکل شو. د هارپر محافظه کار ګوند د ۲۰۱۱ز کال په فډرالي ټاکنو کې د لومړي ځل لپاره د نوي ډیموکراټ ګوند د رسمي اپوزیسیون په جوړولو سره اکثریت وګاټه.

له ۲۰۰۲ز نه تر ۲۰۱۱ز کاله پورې کاناډا د افغانستان په جګړه کې د امریکا او ناټو تر قوماندې لاندې د نړیوالو سوله ساتو ځواکونو د یوې برخې په توګه ګډون کړی و. د ۲۰۱۰ز کال په جولای میاشت کې، د کاناډا په پوځي تاریخ کې ترټولو لوی پېرود، د ۹میلیارد ډالرو په ارزښت ۶۵اف-۳۵جنګي الوتکې وې. کاناډا یو له هغو هېوادونو نه ګڼل کېږي، چې د اف-۳۵ الوتکوپه پراختیا کې یې مرسته کړې او په دغه بهیر کې یې د ۱۶۸میلیون ډالرو پانګونه کړې ده.

د ۲۰۱۵ز  کال د اکټوبر په ۱۹مه د محافظه کارانو  ګوند چې سټیفن هارپر یې مشري کوله او د لیبرال ګوند له خواچې جسټین ټروډو یې مشري کوله، له ماتې سره مخ شو.