د کاریا لومړۍ آرتېمیسیا

د کاریا لومړۍ آرتېمیسیا ( ۴۸۰ مخزېږدیز) د پخواني یونان د هالیکارنا سوس د ښارې دولت ملکه وه چې اوس د ترکیې بدروم بلل کېږي. هغه همدارنګه په ۴۸۰ مخزېږدیز کال کې  دې ځای ته د نژدې جزیرو کوس، نیسروس او کالیمنوس چې د کاریا د اچامېنېد کې پراته وه ملکه هم وه. هغه د پلار له خوا چې لیګدامیس نومېده د  کاریان ـ یونان د نژاد او د مور له خوا نیمایي کریتان له توکم څخه وه. هغه په  یونان  باندې د فارسیانو په دویم یرغل کې د خشاریارشا ( دا دفارسیانو یو پاچا و چې په یونان یې نا بریالی یرغل وکړ)  د متحدې په ټوګه د یونان د خپلواکو ښارونو د دولتونو په وړاندې وجنګېده. هغې په ۴۸۰ مخزیېږدیز کال کې  خپله د پنځو بېړیو د قوماندې له لارې د آرتیمیسیوم او سلامیس په سمندري جګړو کې برخه واخیسته. هغه تر ډېره د هېرودت له لیکنو پېژندل کېده چې پخپله د هالیکارنا سوس اوسېدونکی و، هرودت  پخپلو لیکنو کې د هغې زړورتیا ستایي او هغه درناوی چې خشایارشا هغې ته درلود بیانوي.  

کورنۍ او نوم

د آرتیمیسیا پلار د هالیکامسوس ساتراپ ( په پخوانیو سترواکیوکې د څو ولایتونو والي ته ویل کېده) و او مور یې د کرېت د جزيرې وه. هغې د خپل مېړه تر مرګ وروسته تخت ترلاسه کړ ځکه هغې  د پیسیندلیس په نامه یوزوی درلود چې لا کوچنی و. د آرتیمیسیا لمسی دویم لیګدامیس د هالیکارناسوس ساتراپ وه چې هېرودت له دې ځای څخه وشړل شو اود پانیاسیس په نامه شاعر په دې اعدام شو چې لیګدامیس په وړاندې یې نابریالی پاڅون کړی و.

د آرتیمیسیا نوم له آرتیمیس څخه اخستل شوی دی ( چې په رومي ژبه کې له دیانا سره معادل دی)، دا نوم پخپله نامعلوم ريښه لري او د صرف علم له اړخه کومه ريښه نه لري که څه هم مختلفو کسانو مختلفې معناوي وړاندیز کړې دي، د مثال په توګه د جابلونسکي ( یوجرمنی ښوونکی او د چکي اصل لیکسی کوګرافر)  په وینا دا نوم فریګین ( فریګیا د اناتولیا په غرب کې یو سلطنت و)  نوم دی او د شاهي نوم ارتیماس چې د یوناني مؤرخ له خوا ذکر شوی دی وجه تسمیه ده، د چارلس انتون په وینا، د دې نوم لومړۍ ریښه د فارسي ریښې آرتا، آرت او آرتې دی چې ټول د ستر، عالي، سپېڅلي په معنا دي، نو آرتیمیس د طبیعت د سترې مور په نامه هم پېېژندل شوې چې حتی  په ايفیسوس کې یې عبادت کېده، انتون  ګویبل( جرمنی لیکوال  ) د دې نوم معنا ( ټکان ورکول بولي) او دې نوم ته د نیزې اچونکي یا ویشتونکي معنا  هم ورکوي، پلاټو ( یو یونانی فیلسوف) په کریتتلوس ( دا په پلاټو پورې اړوند دیالوګ دی) کې دا نوم د یوناني کلمې چې معنا یې (( خوندي))، ((نا زیانمن شوی))، (( نا ټپې شوی))، (( پاک)) او پاکه نجلۍ ده ريښه بولي. د بابینیوتیس ( دا یوناني ژبپوه، فیلولوجیست او د یونان د پوهنې او مذهبې چارو وزیر و) مني چې د دې کلمې ريښه پېژندنه نامعلومه ده او وایي چې دا نوم په میسنیني یونانۍ ( دا د یونان پخوانۍ ژبه وه)  کې تدیق شوې ده او له یونان څخه د مخه رېښه لري.

خشایارشا د تمیستوکلیس

خشایارشا د تمیستوکلیس ( په آتن کې یو جنرال او سیاستوال و)  د پیغام په واسطه اړ کړل شو چې پېلېوپونېسس ( جنوبي یونان کې یوه سیمه وه)  ته دخپلو بېړیو د استولو او د یونان د پوځونو انحلال ته دا نتظار په ځای د یونان په بېړیو یرغل وکړي. آرتیمیسیا د خشایارشا د سمندرې ځواکونویوازينۍ قوماندانه وه چې د دې اقدام په وړاندې یې سپارښتنه وکړه او په پایله کې یې د پاچا شاباسی د سالامیس په جګړه کې ( سپتمبر ۴۸۰ مخزېږدیز) د یونانیانو له خوا د هغه د کښتیو د ماتې په مهال د هغې د رهبرۍ د عمل له امله لاس ته راووړ.

چمتو والي

د سالامیس له جګړې دمخه، خشایارشا خپل سمندرې قوماندانان راټول کړل او مردونیوس ( له یونان سره د فارس  په جګړه کې یو ستر فارسی نظامي قوماندان و ) ته یې واستول تر څو وپوښتي آیا سمندري جګړه وکړي که نه. له آرتیمیسیا څخه پرته ټولو قوماندانانو مشوره ورکړه چې سمندري جګړه وکړي.

لکه څنګه چې هیرودت لیکي ، آرتیمیسیا ماردونیوس ته وویل:

پاچا ته ووایه چې سمندرې جګړه ونه کړي، ځکه زمونږ غلیمان په سمندر کې له مونږ څخه هومره ډېر ځواکمن دي لکه څنګه چې نارینه له ښځو ځواکمن دي.  ولي دی اړ دی چې د  یوې سمندرې جګړې خطر په غاړه واخلي؟ آتن چې هلته دی ځای په ځای شو د ده دی او پاتې یونان هم د ده دی. هیڅ مېړه د ده په وړاندې درېدلای نه شي اوکله چې دوی یوځل مقاومت وکړ نو له منځه لاړل.

که خشار یارشا د یوه سمندري تقابل لپاره بيړه ونه کړي، او په ځای یې خپلې بېړۍ ساحل ته نژدې وساتي یا هلته پاتې شی او یا پلیپونیس په لور حرکت وکړي نو بری به د ده په برخه وي. یونانیان نشي کولای د ډېر وخت لپاره د ده په وړاندې خنډ شي، هغوي به خپلو ښارونو ته لاړ شي، ځکه هغوی په دې جزیره کې په خپلو ګودامونو کې خوراکي توکي نه لري، لکه څنګه چې زه پوهېږم، کله چې زمونږ پوځ د پلیپونیس په وړاندې مارش وکړي نو دوی چې له هغه ځایه راغلي وارخطا شي، هغوی به دلته د آتن د دفاع لپاره پاتې نه شي.  

خو که د ښکیل کېدو لپاره بيړه وکړي، زه وېرېږم چې سمندرې ځواک به ماته وخوري، او ځمکنۍ قواوې به هم کمزورې شي. سربېره پر دې، پاچا باید دا په پام کې ونیسی چې هغه ځيني متحدین لري چې د باور وړنه دي، لکه مصریان، قبرصیان، کیلیکیان او پامفیلیان، دا په بشپړه توګه بې ګټې دي.

خشایارشا د هغې له سلا څخه خوښ و، او دا چې هغې ته یې ډېر درناوی درلوده نو اوس یې هغه نوره هم تحسین کړه. له دې سره، پاچا امر وکړ چې د پاتې قوماندانانو سلاوې د هم تعقیب شي. خشا یارشا  فکر کاوه چې د آرتیمیسوم په سمندري  جګړه کې دهغه عسکرو د وېرېدونکو  په څیر عمل کاو ځکه دی هلته نه و چې د هغوی څارنه وکړي. خو دا ځل به دی پخپله د هغوی څارنه وکړي تر حو ډاډه شي چې هغوی په زړورتیا جګړه کوي.

پلوتارچ ( دپخواني یونان تاریخپوه ) د ( هېرودت د بدنیتۍ په اړوند ) مقاله کې په دې عقیده دی چې هیرودت دا ولیکل یوازې د دې لپاره چې آرتیمیسیا یو غیب ویونکې ښځي ته ورته وښیي چې د هغو پېښو وړاند وینه کوي چې راتلونکي کې پېښيږي.  

جګړه

ارتیمیسیا د سالامیس په جګړه  چې په ۴۸۰ مخزېږدیز کې پېښه شوه د فارس د متحدې په توګه  کې برخه واخیسته . هغې د هالیکارنا سوس، کوس، نیسروس او کالندوس ځواکونه رهبرې کړل (کالندوس د رادوس د جزیرې ها غاړه د یوې شبې جزېرې په جنوب لویدیځه غاړه کې پروت و) او پنځه بېړۍ یې اکمال کړل. هغه بېړۍ چې دې راوستې وې په ټول سمندرې ځواک کې یې دویمه درجه غوره شهرت درلود او هغو بېړیو ته نژدې وې چې له صدان  ( په لینان کې ستر ښار دی) څخه وې.

په دې جګړه کې د هغې ښکېلتوب د هرودت له خوا داسې تشریح شوی:

آرتیمیسا  په نامه ښځې زه په ټینګه سره هک حیران کړم، هغه باید له وسلې سره د هېلاس مقابلې ته تللې وای ځکه د هغې مېړه مړ و اوهغې یو کوچنی زوی درلود خو هغې پخپله حا کمیت  درلود، او بې له دې چې د اندېښنې اړتیا ووینې په لښکر پسې تلله خو له ځواکمن جرئت سره. آرتمیسیا د هغې نوم و، هغه د لیګدامیس لور وه، او د پلار له خوا د هالیکاردنسن له نسب څخه وه، هغه د مور له خوا کریتانه  وه. هغه د هالیکارناسوس، کوس ، نایسروس او کالیدنوس د مېړو مشره وه او پنځه بېړۍ یې سنبال کړې. د هغې بېړیو  د سایدون له بېړیو څخه وروسته په ټول سمندرې ځواک کې خورا ښه شهرت درلود او هغه د ټولو په منځ کې د پاچا لپاره غوره سلا کاره وه. په هغو ښارونو کې  چې دې یې مشري خلک یې دوریاني، هالیکارنا سیننان چې د تروزین و او پاتې یې د اپیداوروس ( د یونان له بندرونو څخه یو بندر و) و.  هېرودت ۷.۹۹