د کاربن دوران
| ځانګړې وېشنيزه |
|---|
| برخې |
|---|
د کاربن دوران بیوجیو کیمیاوي دوران دی چې په مرسته یې کاربن د بایوسفیر، پيډوسفیر، جیوسفیر، هایډروسفیر او د ځمکې د اتوموسفیر تر منځ تبادله کېږي. کاربن د بیولوژیکي مرکباتو اصلي برخه ده او د چونې د ډبرې په څېر د اکثرو منرالونو لویه برخه جوړوي. د نایتروجن له دوران او د اوبو له دوران سره یوځای د کاربن په دوران کې د شرایطو یا پېښو یوه داسې لړۍ شاملېږي چې په ځمکه کې د ژوند د دوام لپاره د وړتیا په رامنځته کولو کې مهمه ده. دا شرایط د بیاموندنې او په ټول بایوسفیر کې د بیا کارونې پر مهال د کاربن حرکت تشرېح کوي؛ د دې تر څنګ د کاربن د جذب او له کاربني زېرمو څخه د را ایستلو اوږدمهالې پروسې هم تشرېح کوي. اوس مهال په وچه او سمندر کې د کاربن زېرمې هر کال د کاربن د انټروپولوژيک انتشار [یعنې د انساني فعالیتونو په پایله کې د خپاره شوي کاربن] شاوخوا څلورمه برخه کاربن جذبوي.
انسانانو څو پېړۍ د بیولوژیکي کاربن دوران ګډوډ کړی دی چې لامل یې د ځمکې د کارولو بڼه بدلول او پر دې سربېره له جیوسفیر څخه په صنعتي کچه د فوسیلي کاربن اوسنی استخراج دی (چې د ډبرو سکرو، پېټرولیمو او ګازو استخراج او د سمنټو تولید په کې راځي). په اتوموسفیر کې کاربن ډای اکسایډ تر ۲۰۲۰ ز کال پورې تر صنعتي کېدو د مخکې مهال په پرتله نږدې ۵۲ سلنه ډېروالی لري چې د لمر په واسطه د اتوموسفیر او د ځمکې د سطحې د ګرمېدو لامل شوی دی. د کاربن ډای اکسایډ زیاتوالي هم د منحل شوي کاربن ډای اکسایډ، کاربونیک اسید او نورو مرکباتو له امله د سمندر د سطحې تېزابیت ۳۹ سلنه ډېر کړی او په بنسټیز ډول سمندري کیمیا بدلوي. د فوسیلي کاربن ډېری برخه یوازې په تېره نیمه پېړۍ کې استخراج شوې او کچې یې په چټکۍ سره د لوړېدو په حال کې دي چې دا د انسان لهخوا د اقلیم له بدلون سره مرسته کوي. په دغه طبیعي سیستم کې د توازن بیارغونه یو نړیوال لومړیتوب دی چې د پاریس د اقلیمي تړون او د تلپاتې پراختیا په ۱۳مه موخه کې تشرېح شوی دی.[۱][۲][۳][۴][۵][۶][۷][۸][۹][۱۰]
اصلي برخې
[سمول]د کاربن دوران د لومړي ځل لپاره «انټوین لاویسیر» او «جوزف پریسټلي» بیان کړ او د «همفري ډیوي» لهخوا مشهور کړل شو. د کاربن نړیوال دوران اوس مهال د کاربن پر لاندې لویو زېرمو وېشل کېږي چې د تبادلې د لارو په مرسته له یو بل سره وصل شوي دي: [۱۱][۱۲]
- اتومسفیر
- د ځمکې بایوسفیر
- سمندر، چې منحل شوی غیر عضوي کاربن او ژوندي او مړه سمندري موجودات په کې راځي
- رسوبات، چې فوسیلي سون توکي، د خوږو اوبو سیستمونه او غیر عضوي مواد په کې راځي.
- د ځمکې داخلي برخه (مینټل او کرسټ). د کاربن دا زېرمه د جیولوژیکي پروسو له لارې له نورو برخو سره تعامل کوي.
د زېرمو تر منځ د کاربن تبادله د بېلابېلو کیمیاوي، فزیکي، جیولوژیکي او بیولوژیکي پروسو په پایله کې رامنځته کېږي. سمندر د ځمکې سطحې ته نږدې د کاربن تر ټولو لوی فعال حوض لري. د اتوموسفیر، سمندرونو، ځمکنیو ایکوسیستمونو او رسوباتو تر منځ د کاربن طبیعي جریانونه نسبتاً متعادل دي. نو ځکه به د کاربن کچې د انسان له نفوذ پرته تقربیاً با ثباته وي.[۱۳][۱۴][۱۵]
اتومسفیر
[سمول]د ځمکې په اتوموسفیر کې کاربن په دوو اصلي ډولونو موجود دی چې یو یې کاربن ډای اکسایډ او بل یې میتان دی. دا دواړه ګازونه په اتوموسفیر کې تودوخه جذبوي او ساتي یې او تر ډېره پورې د ګلخانهیي ګازونو د تولید مسؤل دي. میتان د کاربن ډای اکسایډ په پرتله په هر حجم کې د ګلخانهیي ګازونو لوی اغېز تولیدوي، خو دا په ډېر ټيټ غلظت کې موجود دی او د کاربن ډای اکسایډ په پرتله ډېر لنډ عمر لري چې کاربن ډای اکسایډ پر مهم ګلخانهيي ګاز بدلوي.[۱۶][۱۷]
کاربن ډای اکسایډ په ابتدايي ډول له اتوموسفیر څخه د فوټوسنټېز له لارې حذپېږي او ځمکنيو او سمندري بایوسفیرونو ته ننوځي. کاربن ډای اکسایډ هم په مستقیم ډول له اتوموسفیر څخه په اوبو (سمندرونو، جهیلونو او نورو) کې منحلېږي او کله چې د باران څاڅکي د اتوموسفیر له لارې تېرېږي، په باران کې منحلېږي. کله چې په اوبو کې منحل شي، کاربن ډای اکسایډ د اوبو له مالیکولونو سره تعامل کوي او کاربونیک اسید جوړوي چې د سمندر په تېزابیت کې مرسته کوي. بیا وروسته یې چې کله هوا ووهي، ښايي ډبرې یې جذب کړي. د دې تر څنګ ښايي په سمندر کې نورې هغه سطحې هم تېزابي کړي چې ورسره لګېږي یا وینځل کېږي.[۱۸]
په تېرو دوو پېړیو کې انساني فعالیتونو تر ۲۰۲۰ کال پورې په اتوموسفیر کې د کاربن اندازه نږدې ۵۰ سلنه لوړه کړې ده چې تر ډېره د کاربن ډای اکسایډ په بڼه ده. دغه ډېروالی هم له اتوموسفیر څخه د کاربن ډای اکسایډ د استخراج لپاره د ایکوسیستم د وړتیا د اصلاح له لارې او هم په مستقیم ډول د کاربن ډای اکسایډ د خپرېدو له لارې رامنځته شوی دی چې د بېلګې په توګه د فوسیلي سون توکو سوځول او د کانکرېټ تولید یادولی شو.[۱۹][۲۰]
ځمکنی بایوسفیر
[سمول]د ځمکې بایوسفیر د ځمکې په ټولو ژوندیو موجوداتو کې شته عضوي کاربن رانغاړي چې په دواړو یعنې ژوندیو او مړو ارګانېزمونو او خاوره کې زېرمه شوی کاربن دی. شاوخوا ۵۰۰ ګېګا ټنه کاربن له ځمکې څخه پورته په نباتاتو او نورو ژوندیو موجوداتو کې زېرمه شوی دی، په داسې حال کې چې خاوره نږدې ۱۵۰۰ ګېګا ټنه کاربن لري. د ځمکې په بایوسفیر کې ډېره برخه کاربن عضوي کاربن دی. په داسې حال کې چې د خاورې کاربن کابو درېیمه برخه په غیر عضوي شکلونو لکه کلسیم کاربونېټ کې زېرمه کېږي. عضوي کاربن په ځمکه کې د ټولو ژوندیو موجواتو لویه برخه ده. اټوټروفونه يې له هوا څخه د کاربن ډای اکسایډ په بڼه استخراجوي او پر عضوي کاربن یې بدلوي، په داسې حال کې چې هېټروټروفونه کاربن د نورو ژوندیو موجوداتو په مصرفولو سره ترلاسه کوي.[۲۱][۲۲][۲۳][۲۴]
کاربن د ځمکې له بایوسفیر څخه په بېلابېلو لارو او په بېلابېلو وختونو کې وځي. د عضوي کاربن سوځېدل یا تنفس یې په چټکۍ سره فضا ته خپروي. د سیندونو له لارې سمندر ته هم صادرېدای شي یا د غیر فعال کاربن په بڼه په خاورو کې په خنثا یا بې اثره ډول پاتې کېدای شي. په خاوره کې زېرمه شوی کاربن وړاندې له دې چې د توږل کېدو له لارې په سیندونو کې ووینځل شي یا د خاورې د تنفس له لارې اتوموسفیر ته ازاد شي، ښايي د زرګونو کلونو لپاره هلته پاتې شي. د ۱۹۸۹ او ۲۰۰۸ کلونو تر منځ د خاورې تنفس په کال کې نږدې ۰.۱ سلنه ډېر شوی دی. په ۲۰۰۸ کال کې د نړۍ ټول کاربن ډای اکسایډ د خاورې د تنفس له لارې خپور شوی دی چې شاوخوا ۹۸ ملیارده ټنه و، له هغه کاربن څخه نږدې ۱۰ برابره ډېر اوس مهال انسانان هر کال د فوسیلي سون توکو په سوځولو سره اتوموسفیر ته ازادوي (دا له خاورې څخه اتوموسفیر ته د کاربن د خالص لېږد ښکارندويي نه کوي، ځکه چې تنفس په لویه کچه د خاورې کاربن ته د داخلېدو له لارې تنظیمېږي). د دې پروسې لپاره یو څو د منلو وړ تشرېحات موجود دي، خو تر ټولو احتمالي تشرېحات یې دا دي چې د تودوخې زیاتوالی د خاورې د هغو عضوي موادو د ویجاړۍ کچه لوړوي چې د کابن ډای اکسایډ جریان یې زیات کړی دی. په خاوره کې د کاربن د جذبېدو اوږدوالی د ځايي اقلیم په شرایطو پورې اړه لري او په دې توګه د اقلیم د بدلون په جریان کې بدلونونه راځي.[۲۵][۲۶][۲۷]
سمندر
[سمول]سمندر له مفهومي نظره په سطحي پوړونو وېشلی شو چې په کې اوبه په پرلهپسې ډول له اتوموسفیر سره اړیکه ټینګوي او یو لاندې ژور پوړ دی چې څو سوه متره یا لږ ژوروالی لري چې د هغه تر منځ ښايي پېړۍ پېړۍ اړیکه موجوده وي. منحل غیر عضوي کاربن په سطحي پوړ کې په چټکۍ سره له اتوموسفیر سره تبادله کېږي او خپل تعادل ساتي. تر یوه حده یې دلیل دا دی چې د منحل غیر عضوي کاربن غلظت ۱۵ سلنه لوړ دی، خو تر ډېره د لوی حجم له امله ژور سمندر خورا ډېر کاربن لري، دا په نړۍ کې د فعال کاربن تر ټولو لویه زېرمه ده چې د اتوموسفیر په پرتله ۵۰ ځله ډېر کاربن لري، خو له اتوموسفیر سره تعادل ته د رسېدو وخت یې سل کاله دی: د دوو پوړونو تر منځ د کاربن هغه تبادله ټکنۍ ده چې د تودوخې جریان يې پر مخ بیایي.[۲۸][۲۹]
د کاربن ډای اکسایډ سمندري جذب د کاربن د زېرمه کولو له ډېرو مهم ډولونو څخه دی چې په اتوموسفیر کې د انسان لهخوا د کاربن ډای اکسایډ زیاتوالی محدودوي. دا پروسه د ځینو فکتورونو له امله محدوده شوې ده. د کاربن ډای اکسایډ جذب اوبه ډېرې تیزابي کوي او د سمندر پر بایو سیستم اغېز کوي. د سمندري تېزابیت د زیاتوالي اټکل شوې بیه ښايي د کلسیم کاربونیټ بیولوژیکي ورښت ټکنی کړي او په دې توګه د کاربن ډای اکسایډ د جذبولو لپاره د سمندر ظرفیت کم شي. [۳۰]
سرچينې
[سمول]- ↑ Lua error in Module:Lang at line 15: attempt to index field 'lang_name_table' (a nil value).
- ↑ Friedlingstein, P., Jones, M., O'Sullivan, M., Andrew, R., Hauck, J., Peters, G., Peters, W., Pongratz, J., Sitch, S., Le Quéré, C. and 66 others (2019) "Global carbon budget 2019". Earth System Science Data, 11(4): 1783–1838. doi:10.5194/essd-11-1783-2019.
Material was copied from this source, which is available under a Creative Commons Attribution 4.0 International License.
- ↑ Lua error in Module:Lang at line 15: attempt to index field 'lang_name_table' (a nil value).
- ↑ Lua error in Module:Lang at line 15: attempt to index field 'lang_name_table' (a nil value).
- ↑ Lua error in Module:Lang at line 15: attempt to index field 'lang_name_table' (a nil value).
- ↑ Lua error in Module:Lang at line 15: attempt to index field 'lang_name_table' (a nil value).
- ↑ Lua error in Module:Lang at line 15: attempt to index field 'lang_name_table' (a nil value).
- ↑ Lua error in Module:Lang at line 15: attempt to index field 'lang_name_table' (a nil value).
- ↑ Lua error in Module:Lang at line 15: attempt to index field 'lang_name_table' (a nil value).
- ↑ Lua error in Module:Lang at line 15: attempt to index field 'lang_name_table' (a nil value).
- ↑ Holmes, Richard (2008). "The Age Of Wonder", Pantheon Books. ISBN 978-0-375-42222-5.
- ↑ Lua error in Module:Lang at line 15: attempt to index field 'lang_name_table' (a nil value).
- ↑ Lua error in Module:Lang at line 15: attempt to index field 'lang_name_table' (a nil value).
- ↑ Lua error in Module:Lang at line 15: attempt to index field 'lang_name_table' (a nil value).
- ↑ Lua error in Module:Lang at line 15: attempt to index field 'lang_name_table' (a nil value).
- ↑ Lua error in Module:Lang at line 15: attempt to index field 'lang_name_table' (a nil value).
- ↑ Lua error in Module:Lang at line 15: attempt to index field 'lang_name_table' (a nil value).
- ↑ Lua error in Module:Lang at line 15: attempt to index field 'lang_name_table' (a nil value).
- ↑ Lua error in Module:Lang at line 15: attempt to index field 'lang_name_table' (a nil value).
- ↑ Lua error in Module:Lang at line 15: attempt to index field 'lang_name_table' (a nil value).
- ↑ Lua error in Module:Lang at line 15: attempt to index field 'lang_name_table' (a nil value).
- ↑ Lua error in Module:Lang at line 15: attempt to index field 'lang_name_table' (a nil value).
- ↑ Lua error in Module:Lang at line 15: attempt to index field 'lang_name_table' (a nil value).
- ↑ Lua error in Module:Lang at line 15: attempt to index field 'lang_name_table' (a nil value).
- ↑ Lua error in Module:Lang at line 15: attempt to index field 'lang_name_table' (a nil value).
- ↑ Lua error in Module:Lang at line 15: attempt to index field 'lang_name_table' (a nil value).
- ↑ Lua error in Module:Lang at line 15: attempt to index field 'lang_name_table' (a nil value).
- ↑ Lua error in Module:Lang at line 15: attempt to index field 'lang_name_table' (a nil value).
- ↑ Lua error in Module:Lang at line 15: attempt to index field 'lang_name_table' (a nil value).
- ↑ Lua error in Module:Lang at line 15: attempt to index field 'lang_name_table' (a nil value).
