د چین او متحده ایالاتو اړیکې

په ۱۹۴۹ ز کال کې د چین د خلکو جمهوریت او د امریکا د متحده ایالاتو اړیکې پېچلې وې. له ۱۹۸۰ ز کال وروسته د دوی ترمنځ اقتصادي اړیکو چټکه وده وکړه. دغه اړیکې یو له تر ټولو نږدې اقتصادي اړیکې او په آسیا او اقیانوسیه کې حاکمې سیالۍ دي. د نړۍ مشران او پوهان هغه په یو وېشتمه پېړۍ کې تر ټولو مهمې دوه اړخیزې اړیکې بولي.

له ۲۰۲۱ ز کال راهیسې، د امریکا متحده ایالات د نړۍ تر ټولو ستر اقتصاد او چین ورپسې دویم ځای لري، په داسې حال کې، که چېرې د پېرلو د توان له مخې اندازه شي، چین په زیاته کچه ناخالص ملي تولیدات لري. له تاريخي پلوه، د دغو دوو هېوادونو ترمنځ اړیکې په عمومي بڼه د نښتو د یو شمېر ښکاره دورو په ځانګړې توګه د کوریا او ویتنام جګړو په پرتله تر ډېره باثباته دي. اوس مهال، د امریکا متحده ایالات او چین د اټومې وسلو د نه زیاتوالي په څېر ګډې امنیتي، سیاسي او اقتصادي ګټې لري، خو بیا هم یو شمېر نا حل شوې اندېښنې په چینايي دولت کې د دیموکراسي د ونډې او په چین کې د بشري حقونو اړوند شته دي. چین له جاپان وروسته د امریکا د متحده ایالاتو دویم لوی پورورکوونکی (creditor) هېواد دی. دواړه هېوادونه د چین په سویلي سیند کې ځمکني اختلافات لري؛ چین ادعا کوي چې د چین سویلي سیند ټول دوی ته اړوند دي، په داسې حال کې چې د امریکا متحده ایالات هغه نړیوالې اوبه بولي او ادعا کوي چې حق لري، جنګي الوتکې او بېړۍ یې په دغه سیمه کې عملیات ترسره کړي.

له چین سره اړیکې په ارامۍ پیل شوې، تر هغه مهاله چې په ۱۸۴۵ ز کال کې د وانګسیا هوکړه لاسلیک شوه. متحده ایالات د ارام سمندرګي په جګړه کې (۱۹۴۱-۱۹۴۵ ز کال) د جاپان پر وړاندې د چین په خوا کې ودرېدل، خو د چین په اصلي برخو کې د چین په کورنۍ جګړه کې د چین د کمونیست ګوند (CCP) له بریا وروسته، چې د کوریا په جګړه کې یې مهمه وسله واله جګړه د چین د خلکو له جمهوریت سره وکړه، د ۲۵ کلونو لپاره یې تر هغه مهاله چې ولسمشر ریچارډ نیکسون په ۱۹۷۲ ز کال کې چین ته سفر ورکړ، دغه اړیکې جوړې نه کړې. د نیکسون له سفر وروسته د امریکا هر ولسمشر یوازې له جیمي کارتر پرته نورو ټولو چین ته سفر لرلی دی. د بارک اوباما د ولسمشرۍ پر مهال د هغه د اسیا محورې ستراتیژۍ له امله له چین سره اړیکې ترینګلې شوې، خو د هغه د ولسمشرۍ پر مهال د اړیکو په ترینګلتیا سربېره د ۲۰۱۶ ز کال په وروستیو کې د اوباما پر وړاندې د چینايي وګړو مثبت لیدلوری ۵۱ سلنه و، چې یوازې د ټرمپ د ادارې پر مهال راټیټ شو. په ۲۰۲۰ ز کال کې د پیو څېړنیز مرکز (Pew Research Center) د سروې له مخې ۲۲٪ امریکايي وګړو د چین پلوه نظر درلود، ۷۳٪ نورو نامعلوم نظر درلود او یوازې د یو سلنه وګړو نظر منفي و. دغې نظر پوښتنې موندلې  ده چې له ۲۴٪ سلنه نه  زیات امریکایان، چین د متحده ایالاتو پر وړاندې اصلي ګواښ بولي. په دې سربېره د چینايي عامه افکارو سروې موندلې ده چې، د متحده ایالاتو پر وړاندې د مطلوبیت کچه راټیټه شوې او ۶۱٪ سلنه یې په اړه نامعلوم لیدلوري لري.

دغه اړیکې په متحده ایالاتو کې د ټرمپ او په چین کې د کمونیست ګوند د عمومي منشي شي جین پینګ د واکمنۍ پر مهال، د چین له خوا د چین د سویلي سیند د نظامي کولو او د امریکا په متحده ایالاتو کې د چینايانو د جاسوسۍ له امله په کلکه سره ترینګلې شوې. د ټرمپ ادارې د ۲۰۱۷ ز کال د ملي امنیت د ستراتیژي په پیل کې، چین «ستراتیژیک سیال» وباله. ورپسې یې د چین پر وړاندې سوداګریزه جګړه پیل کړه، په سینکیانګ کې یې په هواوې او د بشري حقونو تر پښو لاندې کوونکو سره په نورو اړوندو شرکتونو د تجهیزاتو له پېرلو امریکايي شرکتونه منع کړل، په چینايي زده کوونکو او پوهانو یې د ویزې بندیزونه( ممنوعیتونه) زیات کړل او چین یې په پولي سیستم کې په لاسوهنه (currency manipulator) تورن کړ. د ټرمپ د ادارې پر مهال، په ځانګړې توګه د امریکا-چین د سوداګریزې جګړې له پیل راهیسې، سیاسي کارپوهان خبرداری ورکوي چې، یوه نوې سړه جګړه د پیل کېدو په حال کې ده. د ۲۰۲۰ ز کال تر مۍ میاشت پورې دغه اړیکې تر ټولو ټیټې کچې ته ورسېدې او دواړو خواوو د نړیوالې کوېډ -۱۹ وبا د پړې اچولو په موخه د همکارانو په استخدام پیل وکړ.

د چین او امریکا ترمنځ د اړیکو دغه ترینګلتیا د بایډن تر مدیریت لاندې ادارې پورې پر خپل ځای پاتې دي، کوم چې چین یې د امریکا په بهرني سیاست کې اصلي ټکی وباله. د دوی ترمنځ یو له بل سره مخ کېدونې موضع؛ له هانګ کانګ سره د چین په چلن، د تایوان پر وړاندې ګواښونه، د ایغوریانو قتل عام او د چینايانو په سایبري جګړې د بایډن د ادارې په تمرکز دوام موندلی دی. په مقابل کې چین د بشري حقونو د نقض کولو د رد کولو په موخه «د لېوانو جګړه ییزه دیپلوماسي» (wolf warrior diplomacy) غوره کړې.

د کوریا جګړه

د کوریا جګړه، د ۱۹۵۰ ز کال د جون په ۲۵ مه د شمالي کوریا د کمونیستي دولت له خوا چې له مسکو او بیجېنګ سره یې نږدې اړیکې لرې، له سویلي کوریا سره پیل شوه. په ځواب کې یې د ملګرو ملتونو امنیت شورا د امنیت شورا ۸۲ پریکړه لیک تصویب کړ، چې د رایو په اکثریت یې له شمالي کوریا سره جګړه اعلان کړه. شوروي اتحاد، د ویټو حق په لرلو، د ملګرو ملتونو سازمان چارې تحریم کړې. د امریکا په مشرۍ د ملګرو ملتونو برید د شمالي کوریا برید کوونکي له شمال – سویل پولې د استوا کرښې له ۳۸ درجو واړول او د شمالي کوریا او چین پولو ته څېرمه د یالو سمندر په خوا په مخ ولاړل. ملګرو ملتونو د دواړو کوریا ګانو د یووالي مجوز صادر کړی و او چین نه شو کولای، له کوریا سره د یالو سمندر پولو ته څېرمه مخالف ځواکونه وزغمي. امریکايي ولسمشر ترومن د چین د خلکو جمهوریت د لومړي وزیر او بهرنیو چارو وزیر ژو انلای خبرداری ورکړ چې په جګړه کې د امریکایانو د لاسوهنې په اړه یې د ملي امنیت د لاملونو له مخې رد کړ. د ۱۹۵۰ ز کال د اکتوبر په وروستیو کې له انجونګ جګړې نه  په کوریا جګړه کې د چینایانو ښکېل کېدل پیل شول. د چونګ ان سیند د جګړې پر مهال د خلکو دواطلبه ځواک د ملګرو ملتونو په ځواکونو واک ترلاسه کړ او یا هم په شا شول، چې د امریکا د اتم ځواک د ماتېدو لامل وګرځېد. هغه اوربند چې د ملګرو ملتونو له خوا د چین د خلکو دولت ته وړاندې شو، د ۱۹۵۰ ز کال د دسمبر په ۱۱ مه د چونګ ان سیند له جګړې لږ وروسته د مائو د ادارې له خوا چې د جګړې په دویم پړاو کې د بریا له امله چې په خپله غوڅه بریا پوه شوی و اوغوښتل یې له کوریا نه  د ملګرو ملتونو د ځواکونو بشپړ وتلو ته د لېوالتیا په څرګندولو رد شو. چینایان د سیول په درېمه او د هوینګسونګ په جګړه کې بریالي شول، خو د ملګرو ملتونو ځواکونه بیا په پښو شول او هغوی  یې د استوا تر ۳۸ درجو پر شا کړل، خو د ۱۹۳۵ ز کال د جولای په ۲۷ مه د کوریا د اوربند د هوکړې په لاسلېکېدو سره دغه کړکېچ پای ته ورسېد. له هغه مهاله وروسته وېشل شوې کوریا د امریکا او چین په اړیکو کې په مهم فکتور واوښته او په زیاته کچه امریکايي ځواکونه په سویلي کوریا کې مېشت شول.

د ویتنام جګړه

د چین د خلکو جمهوریت د شمالي ویتنام لپاره منابع او روزنې وړاندې کړې، د ۱۹۶۲ ز کال په اوړي کې، مائو هوکړه وکړه چې ۹۰۰۰۰ وسلې به هانوی ته په وړیا ډول ورکړي. په ۱۹۶۵ ز کال کې د امریکا د تندر عملیاتو (Operation Rolling Thunder) له پیل وروسته ،چین خپل هوا ضد ځواکونه او انجینري ډلې شمالي ویتنام ته ولېږلې، څو د امریکايي بمبارد له امله زیانمن شوي سیستمونه، سړکونه او د ریل پټلۍ ورغوي، نور انجینري کارونه وکړي او په سلګونو زره هغه شمالي ویتنامي ځواکونه خوشي کړي، څو د امریکا له خوا د ملاتړ کېدوني سویلي ویتنام سره جګړه وکړي. د امریکا متحده ایالاتو د ویتنام په جګړه  کې۵۸۰۰۰ او ۱۵۹ خپل سرتېري له لاسه ورکړل.