د پايښت علم

د ويکيپېډيا، وړیا پوهنغونډ له خوا


د پايښت علم په ۲۱ مه پېړۍ کې يو نوي علمي سمون يا نظم دی. د علم دا نوی ډګر د «زېږېدنې وینا» سره په رسمي ډول په نړيوال پارلمان کې«د بدلېدونکې ځمکې ګواښ۲۰۰۱ز » تر سرليک لاندې د ساينس لپاره د نړيوالې شورا، د جغرافيوي او ژوندۍ کرۍ د نړيوال پروګرام (International Human Dimensions Programme on Global Environmental Change)، د نړيوال چاپېريالي بدلون په اړه د انساني اړخونو نړيوال پروګرام او د اقليم څېړنې نړيوال پروګرام له خوا په امستردام کې تنظيم شو. ياده برخه يوه هيله منعکس کوي، چې د پايښت عمومياتو او پراخ بنسټه لارې ته يو نا اشنا تحليل او علمي تکيه ورکړي، لکه څرنګه چې دا «زده او عمل، د شمال او سهيل نړيوال او سيمه ييز ليدلوري او د طبيعي او ټولنيزو علومو، انجنيرۍ او طب سراسر څانګې سره يو ځای کوي. د ايکولوژي د برخې پوه (William C. Clark) وړانديز کوي، چې دې ته په ګټور ډول د «نه بنسټيز او نه تطبيقي» څېړنې په توګه فکر کېدلی شي، مګر د ستونزو له مخې د يوه راپېژندل شوې ډګر يا برخې په توګه، دا مخاطب کوي، نسبت دې ته چې د څانګو په واسطه يې په کار اچوي او دا چې «د دواړو تر منځ د يوه متحرک پل په واسطه د علم او عمل دواړو د ودې ورکولو لپاره اړتيا ته کار کوي. [۱][۲][۳][۴]

یاده برخه د انسان، چاپېريال او اداره شوي سيستمونو تر منځ د غبرګونونو په ازمايلو باندې تمرکز کوي، چې د هغو پېچلو ګواښونو لپاره حل لارې درک او ورسره مرسته وکړي، چې د انسانيت راتلونکی او د ځمکې د کُرې (سيارې) د ژوند ملاتړي سيستمونو بشپړتيا، لکه: د اقليم بدلون، د ژوند تنوع له لاسه ورکول، ککړتيا او د ځمکې او اوبو نابرابري ګواښي. [۵]

د پايښت علم او پايښت، د پايښت وړ پرمختګ او چاپېريالي علم له مفهومونو نه جريان مومي. د پايښت علم د پايښت لپاره يو انتقادي کاري چوکاټ برابروي، په داسې حال کې چې د پايښت معيار يا اندازه د ثبوت پر بنسټ کيفي معلومات برابروي، چې د پايښت حکومت لرلو ته په لارښوونه کې اړين دي. [۶][۷][۸]

پېژندنه[سمول]

د پايښت ټولې پېژندنې، په خپله هغومره حيرانوونکي يا هم غولوونکي دي، لکه څومره چې په خپله تلپاتې پرمختګونه دي. په هارورډ پوهنتون کې د «تر اوسه بايد وپېژندل شي» پايښت پروګرام جوړونې زده کوونکو په ۲۰۰۸ ز پر خپله ويب پاڼه باندې د غوښتنو په يوه ټول کتنه کې په دې ډول ټينګار وکړ:

پايښت چلېدلې ستونزه ده. زده کوونکي د دوی د ستونزو له مخې پېژندل شوي دي. دوی له مشق نه راکښل يا ترسيمېږي. [۹]

Susan W. Kieffer او همکارانو يې په ۲۰۰۳ کې وړانديز کوي، چې پايښت په خپله:

... د انساني نوعو د هرې يوې پايلې، د انسانيت د فزيکي ونډو د له منځه وړلو د موخې او په خپله د Gaia په اړه د يوه ګواښ په توګه د دې د لازمي پای پر لور د کره کولو غوښتنه کوي. [۱۰]

د ځينو نوو نمونو له مخې

... پېژندنې بايد د خپلې لازمي (حتمي) ماتې پر لور د تمدن پخوانۍ تېروتنې راونغاړي. [۱۱]

په داسې حال کې چې ځينو زده کوونکو په خپل د ناپايښت په اړه د خپلو انفرادي پېژندنو په اړه په پياوړې ډول استدلال کاوه، نورو زده کوونکو د افريقايي نمونې يا موډل په رڼا کې د اروپا د متمرکز اقتصاد په خپله د بشپړې ناپايښتۍ د پای ته رسولو غوښتنه کوي. د ۲۰۱۲ ز د مهمې پېښې په epicicality کې تر «پايښت د دوام وړ پېژندنې ته اړتيا لري» سرليک لاندې د دوام وړ پېژندنو لپاره د کړنلارو په ژورنال کې خپور شو، چې د Halina Brown زياتره زده کوونکو د ناپايښت له نه شتون نه د لاس اخيستنې يا شا تګ غوښتنه وکړه، په داسې حال کې چې نورو زده کوونکو «د تمدن ساختمان سره د مبارزې په موخه د موادو د استهلاک له منځه وړنې» غوښتنه کوي. [۱۲]

پراخې موخې[سمول]

د څېړنې او پرمختګ لپاره زده کوونکي (SFRAD) د دوام وړ پرمختګ کړنلارو د يوې اړينې برخې غوښتنه کوي،  چې د (Our Common Future) د راپور «زموږ عام راتلونکی» په واسطه، چې د چاپيريال او پرمختګ په اړه د ملګرو ملتونو له کنفرانس نه د ۲۱ اجنډا يا موضوع (Agenda 21) په اجنډا کې چې په د تلپاتې پرمختګ په اړه نړيواله ناسته کې رامنځته شو، راونغاړل او پرمختللی شي.

د راتلونکو فرعي عنوانونو مقالې ځينو بيا پېښېدونکو (تکراري) موضوعاتو ته اعتبار ورکوي، چې په د پايښت په ادبياتو کې په ګوته شوي دي. په پايښت کې د لوستنو په توګه د يوې خپرې شوې ټولګې له مخې، چې د (Robert Kates) له خوا کره او د (William Clark) له خوا ورته سريزه وليکل شوه. د (Halina Brown) له خوا د ۲۰۱۲ ز کال تبصره په پراخه توګه ياده برخه سپړي. دا په پرمختګ کې کار دی. د پايښت دايرة المعارف د زده کوونکو د مرستې په توګه رامنځته شو، چې هغه زياتې کتل شوې ننوتنې چمتو کړي چې، د پايښت کړنلارې ارزونې پوښي. [۱۳][۱۴][۱۵][۱۶]

د مسئلو د پوهې ودانۍ جوړول[سمول]

د پوهې ودانۍ جوړول د پايښت د يوه پراخ پېژند د پلټلو په موخه په هڅه کې يو اړين بنسټيز تکامل دی، چې په پېچلي ډول سره تړلی دی. دا د زده کوونکو غوښتنې ته د ځواب په موخه او په پای کې په خپله حکومت لپاره اړين دی.

د معلوماتو همغږي[سمول]

د پايښت لپاره معلومات له ګڼو زده کوونکو نه سرچينه اخلي. د پوهې ساختمان جوړونې يوه ستره برخه به د هغو توکو جوړول راونغاړي، چې يوه عمومي کتنه برابره کړي. د پايښت د برخې زده کوونکي یو کاري چوکاټ جوړولی او همغږی کولی شي، چې د زده کوونکو له خوا برابر شوي معلومات په کې د هرې اړينې معنا له مخې خپاره شوي دي.

د «ټولو» سيستمونو[سمول]

د «ټولو» سيستمونو د يو لاس کولو په موخه د پايښت زده کوونکو هڅه په دې ډول د راپېژندل شويو ملتونو د پخوانيو پولو تر شا د زده کوونکو د حرکت تر منځ د مرستې غوښتنه کوي او بالاخره له نړيوالې حکومتولۍ نه غواړي چې د يوې نړيوالې مرستندويه هڅې غوښتنه وکړي او په خپله د پايښت يوه ستره دنده له نړيوال حکومت نه غواړي چې په دې ډول د هرو اړينو معناګانو له مخې مرسته ده. په څرګند ډول د لومړنيو پړاوونو پر مهال پر حکومتي اغېزو باندې هر ټينګار بايد پټ ساتل شوی وي، چې له دوده لوېدلې ملي لوبغاړو مخنيوی وکړي، چې د دوی د ملي پولو د حيرانوونکو مفهومونو د ابدي کولو او هرې هغې معنا چې اړينه ده ،په واسطه د دوی د سازمان د ټيټې کچې ته د رسولو تر منځ د منځګړيتوب هڅه کوي. وروستني پړاوونه ځکه د نه پوښلو اړتيا لري، چې د انفرادي يا سيمه ييزې دفاع اړوند د اغېزو معناګانې به د امر يا حکم او د هرې معنا چې اړينه ده په واسطه د تودو وسلو د خونديتوب کړنلارې د کم رنګه تطبيق په واسطه له منځه لاړ شي.

محتويات[سمول]

د ځمکې علم[سمول]

جيوساينس د ځمکې څېړنه ده. د ځمکې علم په پراخ ډول جيولوژي، هايدرولوژي، جيولوژيکي انجنيرينګ، اولکانولوژي او چاپيريالي جيولوژي رانغاړي او بايد د پايښت علم راونغاړي.

جيولوژي او د پايښت پرمختګ موخې[سمول]

جيولوژي پوهان د پايښت غورځنګ په اړه ډېر قاطع دي. دوی په دې اړه ځانګړې پوهه او ژور ادراک په پام کې نيسي، چې ځمکه څه ډول بيا دوران کوي او د خپل ځان پايښت ثبات ساتي. پر دې د پوهېدلو لپاره چې پايښت او Gaia څه ډول سره تړلي دي، پېژندنه يې شته: د Gaia د مخکې انسان اوسېدلو د څرنګوالي تر منځ په جيولوژيکي پړاوونو کې د پام وړ بدلونونه. د همدې له امله د يادو دوو تر منځ اړيکه هغومره موسم شوی مفهوم دی، څومره چې په خپله وخت دی. د دوی زيات ورته والي د تدريجي بدلونونو له امله زيات محدوديتونه لري. که څه هم د دې اړيکې تر منځ يوه مسئله شته. Gaiaogists تل د پايښت په فکرونو سره ځانونه متمرکز نه مومي. د دې لپاره يو دليل روښانه دی. زياتره زده کوونکي به د (Anthropocene Epoch) مسئلو په اړه هوکړې نه کولو ته دوام ورکړي، چې تمرکز کوي چې که چېرې انسانان هغه وړتيا لرې کړي چې د هغو چاپيريالي بدلونونو سره سمون وکړي چې دا بدلونونه څه ډول په مفهومي بڼه لږ شوي دي. دې ته په نه پاملرنې سره چې Gaiaogists تل خپل ځانونه متمرکز نه مومي، زده کوونکي د دوام وړ موخو د ژورنال جوړولو په واسطه د يادو دوو د يو ځای کولو له لارې د پښې ايښودلو ځای تر لاسه کوي. دا د سون توکو او تکاملي موخې که څه هم يوازې په ځينو وختونو کې د حکومتي څانګو نه د باندې د ګايولوجيستانو په زياتو دندو سره د هرو اړينو معناګانو په واسطه د چمتو شوو انګېزو نه پرته رانغاړي. [۱۷][۱۸][۱۹][۲۰][۲۱]

سرچینې[سمول]

  1. ↑ Kates, R. W.; Clark, WC; Corell, R; Hall, JM; Jaeger, CC; Lowe, I; McCarthy, JJ; Schellnhuber, HJ; Bolin, B; Dickson, NM; Faucheux, S; Gallopin, GC; Grübler, A; Huntley, B; Jäger, J; Jodha, NS; Kasperson, RE; Mabogunje, A; Matson, P; Mooney, H; Moore, B; O'Riordan, T; Svedlin, U (27 April 2001). "Sustainability Science". Science. 292 (5517): 641–642. doi:10.1126/science.1059386. PMID 11330321. S2CID 22427506. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  2. ↑ http://www.ihdp.unu.edu/ Archived 10 December 2010 at the Wayback Machine. IHDP of the United Nations University
  3. ↑ Clark, William C.; Dickson, Nancy M. (8 July 2003). "Sustainability science: The emerging research program". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 100 (14): 8059–8061. doi:10.1073/pnas.1231333100. PMC 166181. PMID 12794187. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  4. ↑ Clark, W. C. (6 February 2007). "Sustainability Science: A room of its own". Proceedings of the National Academy of Sciences. 104 (6): 1737–1738. Bibcode:2007PNAS..104.1737C. doi:10.1073/pnas.0611291104. PMC 1794267. PMID 17284615. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  5. ↑ "Sustainability Science". Task Force on Conceptual Foundations. Earth System Governance Project. earthsystemgovernance.net. Retrieved 2017-07-16.
  6. ↑ Environmental Science: Iowa State University
  7. ↑ Komiyama, Hiroshi; Takeuchi, Kazuhiko (25 October 2006). "Sustainability science: building a new discipline". Sustainability Science. 1 (1): 1–6. doi:10.1007/s11625-006-0007-4. S2CID 154730412. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  8. ↑ "Sustainability Accounting in UK Local Government". The Association of Chartered Certified Accountants. د اصلي آرشيف څخه پر ۱۱ اپرېل ۲۰۰۸ باندې. د لاسرسي‌نېټه ۱۸ جون ۲۰۰۸. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  9. ↑ "Overview". Sustainable Science Program. Harvard University. د اصلي آرشيف څخه پر ۱۹ نومبر ۲۰۰۸ باندې. د لاسرسي‌نېټه ۱۶ جولای ۲۰۱۷. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  10. ↑ Kieffer, S.W.; Barton, P.; Palmer, A.R.; Reitan, P.H.; Zen, E. (2003). "Megascale events: Natural disasters and human behavior". Geological Society of America Abstracts with programs. د کتاب پاڼې 432. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  11. ↑ Reitan, Paul H. (April 2005). "Sustainability science – and everything needed beyond science". Sustainability: Science, Practice and Policy. 1 (1): 77–80. doi:10.1080/15487733.2005.11907966. S2CID 154526333. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  12. ↑ Brown, Halina Szejnwald (January 2012). "Sustainability Science Needs to Include Sustainable Consumption". Journal of Policies for Sustainable Definitions. 54 (1): 20–25. doi:10.1080/00139157.2012.639598. S2CID 153791583. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  13. ↑ Kauffman, Joanne (October 2009). "Advancing sustainability science: report on the International Conference on Sustainability Science (ICSS) 2009". Sustainability Science. 4 (2): 233–242. doi:10.1007/s11625-009-0088-y. S2CID 155058826. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  14. ↑ Kates, Robert W., ed. (2010). Readings in Sustainability. CID Working Paper No. 213. Center for Development, Harvard University. Cambridge, MA: Harvard University, December 2010. Abstract Archived 2017-07-07 at the Wayback Machine. and PDF file[مړه لينکونه] available on the Harvard Kennedy School website; retrieved 2017-07-16.
  15. ↑ Brown, Halina Szejnwald (January 2012). "Sustainability Science Needs to Include Sustainable Consumption". Journal of Policies for Sustainable Definitions. 54 (1): 20–25. doi:10.1080/00139157.2012.639598. S2CID 153791583. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  16. ↑ Meyers, R. (2012). Encyclopedia of sustainability science and technology. New York: Springer.
  17. ↑ Mora, Germán (1 December 2013). "The Need for Geologists in Sustainable Development". GSA Today: 36–37. doi:10.1130/GSATG185GW.1. S2CID 130236380. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  18. ↑ Savina, Mary. "Geology and Sustainability" (PDF). د لاسرسي‌نېټه ۱۳ مې ۲۰۲۰. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  19. ↑ Metzger, Ellen; Blockstein, David; Callahan, Caitlin (May 2017). "Interdisciplinary Teaching and Sustainability: An Introduction". Geoscience Education. 65 (2): 81–85. Bibcode:2017JGeEd..65...81M. doi:10.5408/1089.9995-65.2.81. S2CID 149206329. کينډۍ:ProQuest. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  20. ↑ Stewart, Iain S.; Gill, Joel C. (April 2017). "Social geology — integrating sustainability concepts into Earth sciences". Proceedings of the Geologists' Association. 128 (2): 165–172. doi:10.1016/j.pgeola.2017.01.002. hdl:10026.1/10862. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  21. ↑ Hickmann, Thomas; Partzsch, Lena; Pattberg, Philipp; Weiland, Sabine (3 September 2018). The Anthropocene Debate and Political Science. New York: Routledge. د کتاب پاڼي 1–278. د کتاب نړيواله کره شمېره 978-0-8153-8614-8. د لاسرسي‌نېټه ۱۳ مې ۲۰۲۰. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
"https://ps.wikipedia.org/w/index.php?title=د_پايښت_علم&oldid=301612" نه اخيستل شوی