د لیبیا تاریخ
د لیبیا تاریخ د توکمیزو ډلو بډایه ترکیب رانغاړي، چې په سیمه ییزو بربر( امازیه) خلکو کې ورزیات شوي. امازي د هیواد په ټول تاریخ کې شتون لري. د خپل تاریخ په ډیری برخه کې لیبیا د اروپا، اسیا او افریقا د بېلابېلو درجو د پوهانو د کنټرول تابع دی. د خپلواکې لیبیا عصري تاریخ، لکه څنګه چې په ډیریو انقلابونو کې منعکس شوی، د رومانتیک وخت یا جسټینین کتاب لیکلو څخه مخکې پیل شوی. د ليبيا د تاريخ په اړه شپږ جلا نظرونه شتون لري: لرغونې ليبيا، د روم دوره، اسلامي دوره، عثماني واکمني، ايټالوي واکمني او عصري دوره.
مخکینی تاریخ او بربر لیبیا[سمول]
لسگونه زره کاله دمخه، د صحرا دښته، چې اوس نږدې ۹۰٪ لیبیا یې پوښلې، له شنو بوټو نه ډکه وه. دا د جهيلونو، ځنګلونو، بېلابېل وحشي ژوند او د مديترانې معتدل اقليم کور و. د لرغون پېژندنې شواهد دا ښيي چې په ساحلي دښته کې ۸۰۰۰ کاله مخکې له میلاد د ډبرو د نوې دورې خلکو ژوند کاوه. ښايي چې دا خلک د ښه اقلیم لپاره دلته راښکته شوي وي، چې د دوی کلتور هم دغلته په ښه توګه وده کولای شوای او د څارویو په پاللو او د محصولاتو په کرلو سره یې ژوند کاوه.[۱]
له زاړه سلطنت نه پاتي مصري لیکونه، د بربرخلکو ترټولو زاړه شته اسناد دي. په لیکونو کې د بربر قبیلې د نیل پر دلتا برید بیانوي. په وادي ماتینډوس او د جبل اکاکوس غرنیو سیمو کې د ډبرې نقاشي د لیبیا د مخکېني تاریخ په اړه د معلوماتو غوره سرچینې دي او همداشان د شپني کلتور چې هلته میشت وو. نقاشي څرګندوي چې د لیبیا صحرا سیندونه، واښه لرونکې سیمې او د وحشي ژوو، لکه زرافې، فیلان او تمساح لري.[۲][۳][۴][۵]
رومي ليبيا[سمول]
د کارتاج له سقوط وروسته، رومیانو سملاسي طرابلس (د طرابلس شاوخوا سیمه) ونه نیوه او دا سیمه یې د نومیډیا د بربر پاچایانو تر کنټرول لاندې پریښوده، تر دې چې ساحلي ښارونو له دوی غوښتنه وکړه او هغه ښارونه یې بېرته ترلاسه کړه. بطلیموس اپیون وروستي یوناني واکمن، سرینایکا یې روم ته پرېښوده، چې په رسمي توګه یې په ۷۴ مخکې له میلاد کې سیمه ضمیمه کړه او د روم ولایت په توګه یې له کریټ سره یوځای کړه. [۶][۷][۸][۹][۱۰][۱۱][۱۲][۱۳]
اسلامي ليبيا[سمول]
په ليبيا باندې د بیزانس سخت کنټرول په يو څو کمزورو ساحلي دفاعي سنګرونو پورې محدود و او په دې توګه عرب آس سواران چې په لومړي ځل د ۶۴۳ ز کال په سپتمبر کې د سيرينيکا پنتاپوليس ته ننوتل، له لږ مقاومت سره مخامخ شول. د عمرو بن العاص تر قوماندې لاندې د اسلام لښکرو سیرینیکا فتحه کړه او د پنتاپولیس نوم یې برکه کېښود. دوی طرابلس هم ونیو، خو د روم ښار د دیوالونو له ړنګولو او د باج تر لاسه کولو وروسته یې شاتګ وکړ.[۱۴][۱۵]
په ۶۴۷ کې د حضرتعثمان(رض) د رضاعي ورور عبدالله بن سعد په مشرۍ د ۴۰۰۰۰ عربانو یو لښکر لویدیځې لیبیا ته ننوتل او طرابلس یې له بیزانس څخه په بشپړ ډول ونیوه. له برکي څخه، فيزان (د ليبيا جنوبي سيمه) په ۶۶۳ کې د عقبه بن نافع له خوا فتحه شوه او د بربر مقاومت برلاسی شو. د راتلونکو پیړیو په اوږدو کې لیبیا د څو اسلامي سلطنتونو د بېلابېلو کچو خپلواکۍ په درلودلو سره د هغه وخت د امیه، عباسي او فاطمي خلافتونوله خوا تر واکمنۍ لاندې راغله.[۱۶]
سلطنت[سمول]
د ۱۹۴۹ ز کال د نومبر په ۲۱ مه د ملګرو ملتونو عمومي اسامبلې یو پریکړه لیک تصویب کړ، چې له مخې یې لیبیا باید د ۱۹۵۲ ز کال د جنورۍ له لومړۍ نیټې مخکې خپلواکه شي. ادریس د ملګرو ملتونو په ورپسې خبرو اترو کې د لیبیا استازیتوب وکړ. د ۱۹۵۱ ز کال د ډسمبر په ۲۴ مه نیټه، لیبیا خپله خپلواکي د متحدې لیبیا پاچهۍ پر بنسټ مشروطه او میراثي پاچهۍ د لیبیا د یوازیني پاچا ادریس تر مشرۍ لاندې اعلان کړه. د ليبيا ملي شورا د اساسي قانون مسوده تصويب کړه او يو پريکړه ليک يې تصويب کړ چې د يکشنبې په ورځ په بنغازي ښار کې د يکشنبې په ورځ، د ۱۳۷۱ز کال د محرم د مياشتې په ۷ نېټه، د ۱۹۵۱ ز کال د اکتوبر په ۷ نېټه جوړه شوه.[۱۷][۱۸]
عربي جمهوریت او جماهیریه[سمول]
د ۱۹۶۹ ز کال د سپتمبر په لومړۍ نېټه د پوځي افسرانو یوې وړې ډلې د ۲۷ کلن پوځي افسر معمر القذافي په مشرۍ د لیبیا د پاچا ادریس پر ضد کودتا وکړه او د لیبیا انقلاب یې پیل کړ. قذافي ته په حکومتي ویناوو او د لیبیا په رسمي مطبوعاتو کې «د رهبر ورور او د انقلاب لارښود» په توګه اشاره شوې ده.[۱۹][۲۰]
له ۱۰ تر ۲۰ سلنه لیبیایانو، د انقلابي کمیټو لپاره د څارنې په برخه کې کار کاوه، چې په حکومت، فابریکو او د پوهنې په سکتور کې یې ځایونه څارل. قذافي خپل مخالفان په عام محضر کې اعدام کړل او اعدامونه به یې په دولتي تلویزونونو کې بیا خپریدل. قذافي د نړۍ په ګوټ ګوټ کې د لسګونو مهمو کډوالو د وژلو لپاره د ډیپلوماتانو شبکه ګومارله. د بښنې نړیوال سازمان، د ۱۹۸۰ او ۱۹۸۷ ز کلونو ترمنځ لږ تر لږه ۲۵ وژنې لېست کړې دي. [۲۱][۲۲][۲۳]
د ۲۰۱۱ز پاڅون او لومړنۍ کورنۍ جګړه[سمول]
وروسته له هغه چې نامتو خوځښتونو د تونس او مصر واکمنان چې لویدیځ او ختیځ ته یې نږدې ګاونډیان دي، له واکه وغورځول، ، لیبیا د ۲۰۱۱ ز کال د فبروري په ۱۷ مه، په بشپړې کچې بغاوت تجربه کړ. د فبرورۍ په ۲۰مه ناکراری طرابلس ته خپره شوه. د ۲۰۱۱ ز کال د فبرورۍ د ۲۱ مې په لومړیو ساعتونو کې، د معمر القذافي مشر زوی سیف الاسلام قذافي د لیبیا په ټلویزیون کې د هغه ویره څرګنده کړه چې که چېرې پاڅونونه د هېواد په ټولو برخو کې راپورته شي، نو هیواد به ټوټه ټوټه شي او پر ځای به یې «۱۵ اسلامي بنسټپالي امارتونه» جوړ شي.[۲۴][۲۵][۲۶]
هغه ومنله چې د وروستیو لاریونونو په مخنیوي کې «غلطۍ شوې» او د اساسي قانون کنوانسیون لپاره یې کړنلارې اعلان کړې، خو خبرداری یې ورکړ چې د هیواد اقتصادي شتمني او وروستۍ سوکالي له خطر سره مخامخ ده او خبرداری یې ورکړ چې که لاریونونه دوام ومومي، «د وینو سیندونه به وبهېږي». [۲۷][۲۸][۲۹][۳۰]
د ۲۰۱۱ ز کال د فبرورۍ په ۲۷ مه، د قذافي د پخواني عدلیې وزیر مصطفی عبدالجلیل په مشرۍ ملي انتقالي شورا جوړه شوه چې د لیبیا د یاغیانو تر کنټرول لاندې سیمې اداره کړي. دا د قذافي د رژیم په وړاندې د پراخ بنسټه اپوزیسیون د تنظیم کولو لپاره لومړنۍ کلکې هڅې په نښه کوي. [۳۱][۳۲][۳۳][۳۴][۳۵]
د ۲۰۱۱ ز کال د جون په ۲۷مه، د جرمونو نړیوالې محکمې، د قذافي د نیولو امر صادر کړ او څرګنده یې کړه چې: قذافي په شخصي توګه «د ملکي وګړو، مظاهره کوونکو او مخالفینو پر وړاندې د پراخو او منظمو بریدونو سیاست» په پلانولو او پلي کولو کې لاس درلود.[۳۶][۳۷]
انتقال او دویمه کورنۍ جګړه[سمول]
له لومړۍ کورنۍ جګړې وروسته، ملي انتقالي شورا، د (NTC) د لیبیا د واکمنۍ د ادارې لیږد مسؤلیت په غاړه درلود. د لیبیا «خپلواکۍ» د ۲۰۱۱ ز کال د اکتوبر په ۲۳ ولمانځل شوه. بیا جبریل اعلان وکړ چې د یوې میاشتې په اوږدو کې د لنډ مهالي حکومت د جوړولو لپاره سلا مشورې روانې دي، چې وروسته له اتو میاشتو به د اساسي قانون شورا ټاکي او پارلماني او ولسمشرۍ ټاکنې به په یوه میاشت کې ترسره شي. یو کال وروسته په هماغه ورځ، لکه څنګه چې تمه وه، له دندې ګوښه شو او علي ترحوني یې ځای ناستی شو.
د نومبر په ۲۴مه ترحوني، د عبدالرحیم الکیب له خوا بدل شو. ال کیب یولنډمهالی حکومت جوړ کړ.
سرچینې[سمول]
- ↑ Federal Research Division of the Library of Congress, (1987), "Early History of Libya" Archived 22 September 2012 at Archive.is, U.S. Library of Congress. Retrieved 11 July 2006.
- ↑ St. John, Ronald Bruce (2017). Libya : From Colony to Revolution. Nathan St. John (الطبعة 3). London, England: Oneworld Publications. OCLC 988848424. د کتاب نړيواله کره شمېره 978-1-78607-240-5. الوسيط
|CitationClass=تم تجاهله (مساعدة)صيانة CS1: التاريخ والسنة (link) - ↑ Oliver, Roland (1999), The African Experience: From Olduvai Gorge to the 21st Century (Series: History of Civilization), London: Phoenix Press, revised edition, pg 39.
- ↑ Herodotus, (c.430 BCE), "'The Histories', Book IV.42–43" Archived 9 April 2013 at the Wayback Machine. Fordham University, New York. Retrieved 18 July 2006.
- ↑ Federal Research Division of the Library of Congress, (1987), "Tripolitania and the Phoenicians" Archived 22 September 2012 at Archive.is, U.S. Library of Congress. Retrieved 11 July 2006.
- ↑ Bertarelli (1929), p. 202.
- ↑ Bertarelli (1929), p. 417.
- ↑ Bertarelli (1929), p. 382.
- ↑ Rostovtzeff (1957), p. 364.
- ↑ Cassius Dio, lxviii. 32
- ↑ Rostovtzeff (1957), p. 335.
- ↑ Tadeusz Lewicki, "Une langue romane oubliée de l'Afrique du Nord. Observations d'un arabisant", Rocznik Orient. XVII (1958), pp. 415–480.
- ↑ Heuser, Stephen, (24 July 2005), "When Romans lived in Libya" Archived 14 November 2012 at the Wayback Machine., The Boston Globe. Retrieved 18 July 2006.
- ↑ Bertarelli (1929), p. 278.
- ↑ Hourani, Albert (2002). A History of the Arab Peoples. Faber & Faber. د کتاب پاڼې 198. د کتاب نړيواله کره شمېره 0-571-21591-2. الوسيط
|CitationClass=تم تجاهله (مساعدة) - ↑ "Populations Crises and Population Cycles Archived 27 May 2013 at the Wayback Machine.", Claire Russell and W.M.S. Russell.
- ↑ Chronology of International Events and Documents, Royal Institute of International Affairs. Vol. 7, No. 8 (5–18 April 1951), pp. 213–244
- ↑ Holger Terp. "Fredsakademiet: Freds- og sikkerhedspolitisk Leksikon L 170 : Libya During the Cold War". Fredsakademiet.dk. مؤرشف من الأصل في ۳۱ ډيسمبر ۲۰۱۲. د لاسرسينېټه ۲۳ ډيسمبر ۲۰۱۲. الوسيط
|CitationClass=تم تجاهله (مساعدة) - ↑ Salak, Kira. "Rediscovering Libya". National Geographic Adventure. د اصلي آرشيف څخه پر ۲۳ سپټمبر ۲۰۱۱ باندې. الوسيط
|CitationClass=تم تجاهله (مساعدة) - ↑ US Department of State's Background Notes, (November 2005) "Libya – History" Archived 4 June 2019 at the Wayback Machine., U.S. Dept. of State. Retrieved 14 July 2006.
- ↑ Mohamed Eljahmi (2006). "Libiya and the U.S.: Qadhafi Unrepentant". The Middle East Quarterly. مؤرشف من الأصل في ۲۵ جنوري ۲۰۱۳. د لاسرسينېټه ۰۴ فبروري ۲۰۱۳. الوسيط
|CitationClass=تم تجاهله (مساعدة) - ↑ The Middle East and North Africa 2003 (2002). Eur. p. 758
- ↑ Brian Lee Davis. Qaddafi, terrorism, and the origins of the U.S. attack on Libya. الوسيط
|CitationClass=تم تجاهله (مساعدة) - ↑ "Live Blog – Libya". Al Jazeera. 17 February 2011. مؤرشف من الأصل في ۲۳ فبروري ۲۰۱۱. د لاسرسينېټه ۲۳ فبروري ۲۰۱۱. الوسيط
|CitationClass=تم تجاهله (مساعدة) - ↑ (په 21 February 2011 باندې). Libya: Saif al-Islam Gaddafi's defiant speech. The Daily Telegraph.
- ↑ (په 21 February 2011 باندې). Gaddafi's son warns of "rivers of blood" in Libya. Al Arabiya.
- ↑ "Libya opposition launches council". Al Jazeera. مؤرشف من الأصل في ۲۷ اگسټ ۲۰۱۹. د لاسرسينېټه ۲۷ اگسټ ۲۰۱۹. الوسيط
|CitationClass=تم تجاهله (مساعدة) - ↑ (په 26 February 2011 باندې). Ex Libyan minister forms interim govt-report. LSE.
- ↑ "The Council"International Recognition". National Transitional Council (Libya). 1 March 2011. د اصلي آرشيف څخه پر ۲۶ سپټمبر ۲۰۱۱ باندې. د لاسرسينېټه ۲۳ اکتوبر ۲۰۱۱. الوسيط
|CitationClass=تم تجاهله (مساعدة) - ↑ (په 10 March 2011 باندې). Libya: France recognises rebels as government. BBC News.
- ↑ The Independent, 9 March 2011 P.4
- ↑ (په 9 March 2011 باندې). Qaddafi Forces Batter Rebels in Strategic Refinery Town. The New York Times.
- ↑ (په 28 February 2011 باندې). Protesters march in Tripoli. Al Jazeera.
- ↑ (په 10 March 2011 باندې). Libya: France recognises rebels as government. BBC News.
- ↑ The Guardian Live Blog Archived 22 August 2017 at the Wayback Machine.. Retrieved 10 March 2011
- ↑ . Defiant Gaddafi vows to fight on, crush protests. RIA Novosti.
- ↑ Ian Black and David Smith (په 27 June 2011 باندې). War crimes court issues Gaddafi arrest warrant. The Guardian.