د لمریز نظام جوړښت او تکامل

د لمریز نظام جوړښت او تکامل نږدې ۴.۵ ملیارده کلونه وړاندې، د یوې سترې مالیکولي ورېځې د یوې کوچنۍ برخې د جاذبې له سقوط سره پیل شوه. زیاتره سقوط کېدونکې کتله، چې په مرکز کې راټولېږي، لمر تشکیلوي، په داسې حال کې چې پاتې نور په یو (protoplanetary )ټیکلي جوړښت (ډیسک) کې راټول شوي، چې له هغې څخه سیارې، سپوږمۍ، ستوري او نور کوچني لمریز جوړښتونه جوړ شوي.

دا ماډل چې د نیبيولرفرضیې په نوم پېژندل کېږي، په لومړي ځل په ۱۸ پېړۍ کې د ایمانویل سویډنبورګ، ایمانویل کانټ، او پېرې سیمون لاپلاس له خوا جوړ شوی دی. د هغې وروستنۍ پراختیا، د ستورپوهنې، کیمیا، جیولوژي، فزیک، او د سیارې ساینس په ګډون بېلابېل ساینسي څانګې رانغاړلي دي. په ۱۹۵۰ ز کې د فضا د عمر له پیل راهیسې او په ۱۹۹۰ ز لسیزه کې د ستر لمریز سیارې د را څرګندېدلو راهیسې، نوموړی ماډل هم ګواښل شوی او هم د نويو څارنو او کتنو لپاره ورته وده ورکړل شوې ده.

لمریز نظام د خپل لومړني جوړښت راهیسې، دپام وړ وده کړې ده. زیاتره سپوږمه کۍ د خپل اصلي سیارو پر شا او خوا، د ګازو او ګردونو له ټیکلي جوړښتونو څخه تشکیلې شوې دي، په داسې حال کې چې اوسمهال داسې انګېرل کېږي چې، نورې سپوږممه کۍ په خپلواک ډول تشکیل شوي او وروسته د دوی د سیارو له خوا نیول شوې دي. بیا هم د ځمکې د سپوږمۍ په څېر نور ښایي د لویو ټکرونو پایله وي. د اجسامو ترمنځ ټکرونه تر نن ورځې پورې په پرله پسې توګه رامنځته کېږي او د لمریز نظام د تکامل مرکزي برخه ده. د سیارو موقعیتونه، ښایي د جاذبې متقابل عمل له امله بدل شوي وي. د سیارې مهاجرت اوس داسې انګېرل کېږي چې، د لمریز نظام د لومړني تکامل د ډېرۍ برخې مسؤلیت پر غاړه لري.

په نږدې ۵ میلیارد کلونو کې به لمر سوړ شي او د خپل اوسني قطر څخه به څو چنده دباندې خوا ته پراخ شي (د سرې لویې کتلې په څېر)، مخکې له دې چې د سیارې نیبیولا په توګه خپلې بهرنۍ طبقې پرېږدي او د ستوري پاتې شوني چې د سپین کوچني ستوري (white dwarf) په نوم یادېږي،  شاته پرېږدي. په لېرې راتلونکې کې، د تېرېدونکي ستورو جاذبه به، په تدریجي ډول د لمر درلودونکي سیارو شمېر راکم کړي. ځینې سیارې به له منځه لاړې شي، نورې به د ستورو فضا ته ننوځي. په پای کې به، د لسګونه ملیارد کلونو په دوران کې، دا احتمال شته دی، چې د لمر مدار پر شا او خوا به، هېڅ اصلي اجساد پاتې نه شي.

تاریخ

د نړۍ د سرچینې او برخلیک په اړه نظرونه، له پخوانيو مشهور لیکنو څخه دي، که څه هم نږدې هېڅ هڅه نه ده شوې چې دا ډول نظریه "د لمریز نظام" شته والی سره ونښلوي، ځکه چې داسې په عمومي توګه نه انګېرل کېدله چې، لمریز نظام په هغه معنا چې موږ پرې اوس پوهېږو، موجود و. د لمریز نظام د جوړښت او تکامل د نظریې پر لور لومړی ګام، د هیلیو سنټریزم (heliocentrism)عمومي منل وو، کوم چې لمر د نظام په مرکز او ځمکه یې د هغه پر شا او خوا مدار کې ځای پر ځای کړل. دا مفکوره د زریزې لپاره رامنځته شوې وه (دا د ساموس اریسټرکوس له میلاد وړاندې په ۲۵۰ کال کې وړاندیز کړی و)، خو د ۱۷ پېړۍ تر پایه په پراخه کچه منل شوی نه وي. د "لمریز نظام" اصطلاح، په لومړي ځل کارونه په ۱۷۰۴ ز کال کې ثبت شوې ده.

د لمریزنظام د جوړښت لپاره اوسنۍ معیاري نظریه، د نیبولرفرضیه، په ۱۸ پېړۍ کې د ایمانویل سویډنبورګ، ایمانویل کانټ او پییر - سایمن لاپلاس له خوا د هغې د جوړېدلو راهیسې ترې ملاتړ نه کېږي. د فرضیې تر ټولو د پام وړ نیوکه، له سیارو سره د پرتله کولو پرمهال د لمر زاویه لرونکي حرکت د نسبي نشتوالي په تشرېح کولو کې، د هغې ښکاره ناتواني وه. په هر حالت، د ۱۹۸۰ز لسیزې له پیل راهیسې، ځوانو ستورو څېړونکونو ښودلې چې، دوی د دوړو او ګازو ساړه ټیکلیواو ډیسکونو له خوا داسې کلابند شوي، لکه څنګه چې د نیبیولر فرضیه یې وړاندوینه کوي، چې د هغې د بیا منلو لامل شوی دی.

په دې پوهېدل چې څنګه تمه کېږي، لمر به خپل تکامل ته دوام ورکړي، د هغه د ځواک په سرچینې پوهېدلو ته اړتیا لري. د البرټ آنشټاین د تړاو نظریې په اړه د ارتر سټینلي اډینګټن د هغه د داسې تحقق او درک لامل شو چې د لمر انرژي په خپله هسته کې د اټومي یوځای کېدنې غبرګونونو څخه رامنځته کېږي او هایدروجن له هیلیوم سره په خپلو هستوکې یوځای کېږي. په ۱۹۳۵ ز کال کې، اډینګټن زیاته کړه او وړاندیز یې وکړ چې، ښایي په ستورو کې نور عناصر هم رامنځته شي. فریډ هایل د دې دلیل په اړه څرګندونې وکړې چې د سترو سرو کتلو په نوم رامنځته شوي ستوري، په خپلو هستو کې له هایدروجن او هیلیم څخه ډېر درانه عناصر رامنځته کړي. کله چې یوه ستره سره کتله په پای کې خپلې بهرنۍ طبقې لرې کړي، نو دا عناصر به بیا د نور ستوریزو نظامونو د جوړولو لپاره بیا وکارول شي.

جوړښت

له لمر څخه وړاندې نیبولا ورېځ

نیبولرفرضیه بیانوي چې: د لمریز نظام د سترې مالیکولې ورېځې د یوې برخې د جاذبې له سقوط څخه رامنځته شوې دي. دا ورېځ په خپله نږدې ۲۰ پارسیک (۶۵ نوري کلونه) په اندازه وه، په داسې حال کې چې ټوټې یې نږدې ۱ پارسیک (د نوري کال څلورمې برخې) په اوږدو کې وې. د نوموړو ټوټو د لا نورو ټوټه کېدلو په پایله کې ۰.۰۱ نه تر۰.۱ پارسیک (۲۰۰۰ نه تر۲۰۰۰۰ AU) په اندازه کې ډېرې هستې رامنځته شوې. له دغو نړېدلو ټوټو څخه یوه ټوټه (چې د لمر وړاندې نیبیولا په نوم پېژندل کېږي) جوړه کړه، چې لمریز نظام شو. د دې سیمې جوړښت له لمر څخه ډېر زیات په یوې سترې اندازې سره (M☉) د نن ورځې لمر ته ورته و، له هایډروجن سره سره هیلیوم او د Big Bang nucleosynthesis له لارې د تیار شوي لیتیم د اندازې معلومول، چې په زیاتې اندازې سره د دې کتلې نږدې ۹۸ سلنه برخه جوړوي. د کتلې پاتې ۲٪ سلنه د داسې درنو عناصرو څخه جوړه شوې وه چې، د ستورو په پخوانيو نسلونو کې د nucleosynthesis له خوا رامنځته شوې ده. د نوموړو ستورو د ژوند په وروستیو شېبو کې، دوی د ستورو ترمنځ چاپېریال کې درانه عناصر خارج کړل.

په اسماني ډبرو کې د موندل شوي ترټولو زړو مادو په اړه د معلوماتو ترلاسه کولو په اړه فکر کېږي چې، له لمریز نظام وړاندې نیبیولا کې موندل کېدونکی ترټولو پخواني مواد ۴۵۶۸.۲ میلیونه کلونه پخواني دي، چې د لمریز نظام د وخت یو تعریف دی. د لرغونو اسماني ډبرو له څېړنو څخه څرګندېږي چې، د اوسپنې ۶۰ په څېر لږ ژوند درلودونکو ایزوتوپونو د مستحکم لور نیوکلي نښې څرګندېږي، چې د چاودنې په پایله کې یوازې د لنډ عمر درلودونکي ستوري جوړېږي. له دې څخه څرګندېږي چې نږدې یا یو سوپرنووا نږدې پېښ شوي دي. د سوپرنووا څخه د شاک څپې په ورېځ کې د یو څه ګڼو سیمو په رامنځته کولو سره د لمر د جوړښت لامل شوې وي، چې د دغو سیمو د له منځه تللو لامل ګرځي. دا چې یوازې لوی او لنډ ژوند درلودونکي ستوري سوپرنووا تولیدوي، نو لمر باید په یوه لوی ستوري جوړوونکي داسې سیمه کې رامنځته شوی وي چې، لوی ستوري یې تولید کړي چې ښایي اوورین نیبیولا سره ورته وي. په دې کې د کویپر کمربند جوړښت او په کې نااشنا توکي شته، چې لمر د ۶.۵ او ۱۹.۵ نوري کلونو ترمنځ د ۱۰۰۰ او ۱۰۰۰۰ ستورو او په ټولیز ډول، د ۳۰۰۰M په یو کلسټر کې رامنځته کېږي. نوموړي کلسټر له خپل جوړښت څخه وروسته، د ۱۳۵ میلیونه او ۵۳۵ میلیونه کلونو ترمنځ په ټوټه کېدلو پیل وکړ. زموږ د ځوان لمر څو نمونې چې د خپل ژوند په لومړیو ۱۰۰ میلیونه کلونو کې له نږدې تېرېدونکو ستورو سره اړیکه لري، د جلا شويو توکو په څېر د لمریز نظام په بهر کې لیدل شوي، نا منظم مدارونه تولیدوي.