د قفقاز جګړه
د قفقاز جګړه یا د قفقاز لښکر کشي (په انګلیسي: Caucasus campaign) د روسیې سترواکۍ او عثماني سترواکۍ ترمنځ د وسلوالو نښتو ټولګه وه چې، وروسته ارمنستان، اذربایجان، ګرجستان، د شمالي قفقاز غرنی جمهوریت، د المان سترواکۍ، د مرکزي کسپین دیکتاورۍ او د برتانیې سترواکۍ هم د لومړۍ نړیوالې جګړې په اوږدو کې د منځني ختیځ جبهې د برخې په توګه په کې ګډون وکړ. د قفقاز جګړه له سویلي قفقاز څخه د ارمنستان تر لوړو سیمو پورې وغځېد او تر ترابزون، بیتلیس، موش او وان پورې ورسېده. د ځمکنیو جګړو سره په تور سمندر کې سمندریزې نښتې هم ملې وې.
د ۱۹۱۷ز کال په فبروري کې، د روسیې له انقلاب وروسته په سیمه کې د روسیې پرمختګ ودرېد. د روسیې قفقاز پوځ ډېر ژر تجزیه شو او د نوي ارمنستاني حکومت چې، له داوطلبو ارمني ځواکونو او غیر منظمو واحدونو سره، چې مخکې د روسي پوځونو برخه وه، څخه تشکیل شوی و، تعویض شو. د ۱۹۱۸ز کال په اوږدو کې سیمه لاهم د مرکزي کسپین دیکتاتورۍ، د غرني ارمنستان جمهوریت او د دانسترفورس په مستعار نامه د متحدینو یو مداخله کوونکی ځواک، چې د بین النهرین او غرب له جبهو څخه رامنځته شوی و، د استقرار شاهد و.
د ۱۹۱۸ز کال د مارچ په ۳ مه نېټه، د عثماني سترواکۍ او روسیې ترمنځ د برست-لیتوفسک تړون سره جګړه پای ته ورسېده او د ۱۹۱۸ز کال د جون په ۴ مه نېټه عثماني سترواکۍ د ارمنستان، آزربایجان او ګرجستان سره د باتوم تړون لاسلیک کړ. د دې سره-سره، نښتو دوام پیدا کړ ځکه چې عثماني سترواکي لاهم د مرکزي کسپین دیکتاتورۍ، د غرني ارمنستان جمهوریت او د برتانیې د سترواکۍ دانسترفورس سره ښکېله وه، تر هغه پورې چې د ۱۹۱۸ز کال د اکتوبر په ۳۰مه نېټه د مودروس اوربند لاسلیک شو. د ارمنیانو ټولوژنه د یادې جګړې د بهیر په اوږدو کې ترسره شوه.
مخینه[سمول]
د عثماني سترواکۍ اصلي موخه په قفقاز کې د سیمو بېرته نیول وو، د هغو سیمو په ګډون چې د روسو-ترکیې، ۱۸۷۷-۷۸ز کلونو د جګړې په پایله کې د روسیې سترواکۍ ورځنې نیولې وې. د عثماني ځواکونو لپاره د قفقاز جګړې ستراتیژیکې موخې د ارتیین، اردهان، قارص او باتوم بندر بېرته نیول وو. په دې سیمه کې بریا له پولنډي او ګالېشیایي جبهو څخه دې جبهې ته د روسي ځواکونو د انحراف په معنا وه. قفقاز ته لښکر کشۍ به په روسي ځواکونو منحرفوونکی اغېز کړی وای. د عثماني سترواکۍ دغه پلان د المان د ګټو سره همغږي لرله. المان د سرچینو د کمښت تشه ډکه کړه او د عثماني پوځ دریم پوځي ځواک مطلوبې منحرفونې ته د رسېدو لپاره وکارول شو. د جګړې وزیر انور پاشا هیله لرله چې بریا به د قفقاز د مسلمانانو د بغاوت سره په ګډه، تفلس او هاخوا ته د لارې پرانیستل اسانه کړي. د عثماني سترواکۍ ستراتیژیکه موخه د روسیې له لاسه د کسپین سمندر شاوخوا د هایدروکاربن د سرچینو ویستل وو. [۱][۲][۳]
روسیې د قفقاز جبهه د ختیځې (اروپایي) هغې په پرتله د لږ اهمیت وړ ګڼله. ختیځه جبهه د روسیې د تر ټولو ډېر انساني ځواک او سرچینو څخه برخمنه وه. روسیې په ۱۸۷۷ز کال کې د قارص ښار له ترکانو څخه نیولی و او د قارص او تورم بندر د بېرته نیولو په پار د قفقاز په لور د عثمانیانو پرمختګ ته اندیښمنه وه. د ۱۹۱۵ز کال په مارچ میاشت کې، د روسیې د باندنیو چارو وزیر، سرګي سازونوف، د برتانیې سفیر جورج بوچانان او د فرانسې سفیر وریس پالیولوګ سره په لیدنه کې وویل چې له جګړې وروسته د بادوامه توافق لپاره باید روسیه په قسطنطنیه (د عثماني سترواکۍ پلازمېنه)، د باسفوروس او دردانیل ابنا ګانو، د مرمرې سمندر، د انوس-میدیا تر لیکې پورې سویلي ترېس او همدارنګه د با سفوروس، ساکاریا سیند او د ازمیت خلیج ته نږدې نامشخصې نقطې ترمنځ د اناتولیې د تور سمندر ساحل ځینې برخو، بشپړ تسلط ولري. د روسیې تزاري ریژیم نیت درلود تر څو د شمالي اناتولیې او استانبول مسلمان نفوس د باور وړ قزاق مهاجرینو سره تعویض کړي.[۴][۵]
برتانویانو د انور پاشا د خپلواک ماورای قفقاز د رامنځته کولو د موخې د مخنیوي لپاره د روس انقلابي ځواکونو سره یوځای شول. د انګلیس-ایران د نفتو شرکت د عثماني سترواکۍ د جاه طلبیو په وړاندیز شوې لاره کې واقع و او د ایران په ټوله سترواکۍ کې، پرته له اذربایجان، ګیلان، مازنداران، اسدراباد او خراسان ولایتونو څخه یې د پترولیمو ذخیرو د استخراج انحصاري حق درلود. د برتانیې حکومت په ۱۹۱۴ز کال کې، مخکې له جګړې، د سمندریزو ځواکونو د تیلو د اکمالاتو لپاره له یاد شرکت سره قرارداد کړی و. [۶]
ځواکونه[سمول]
عثمانیان[سمول]
عثمانیانو په سیمه کې د دریم پوځ په نامه یو مستقر پوځ درلود. په ۱۹۱۶ز کال کې یې مرستندوی ځواکونه ورته را ولېږل او دویم پوځ یې جوړ کړ. د نښتې په پیل کې د عثمانیانو د ترکیبي ځواکونو شمېر د ۱۰۰۰۰۰ څخه تر ۱۹۰۰۰۰ تنو رسېده. د دغو ځواکونو ډېرې برخې خورا کمزورې وسله لرله.
روسیه[سمول]
روسیې له جګړې وړاندې، د قفقاز لوی نایب ایلاریون ورونتسوف-داشکوف په قوماندانۍ، د روسیې قفقاز پوځ همالته مېشت کړی و، چې شمېر یې ۱۰۰۰۰ تنه و. حقیقي قوماندان د هغه د پرسونل رییس جنرال نیکولای یودینیچ و. د قفقاز جګړې په پیل کې، روسان مجبور شول ترڅو د تاننبرګ او ماسوري جهیلونو په جګړه کې د ماتې خوړلو له امله تقریباً خپل نیمایي ځواکونه بروس ته ولېږي او یوازې ۶۰۰۰۰ سرتېري د ځان سره پرېږدي. سربېره پر دې، دا پوځ د ارمني جنرالانو نظربکوف، سیلیکیان او پیروموف سره چې په قفقاز کې پاتې شول، له خورا ډېر ارمني ملاتړ څخه برخمن و. د روسیې قفقاز پوځ په ۱۹۱۷ز کال کې شو پشو شو، ځکه چې د روسیې پوځ منظمو واحدونو له انقلاب وروسته لومړۍ لیکه پرېښوده. تر ۱۹۱۷ ز کال پورې، هغه وخت چې د روسیې قفقاز پوځ تجزیه شو، په یاده جبهه کې د ارمني توکم ۱۱۰۰۰۰—۱۲۰۰۰۰ سرتېري موجود وو. ختیځ ته نږدې د عثماني ځواکونو سره د جګړې په وخت کې، د ارمنیانو مجموعي شمېر ۱۵۰۰۰۰ تنو ته ورسېده (د نورو متحدو ځواکونو په ګډون).[۷][۸]
ارمنستان[سمول]
د ۱۹۱۴ز کال په دوبي کې، د روسیې د وسلوالو ځواکونو تر نظر لاندې د داوطلبو ارمنیانو واحدونه رامنځته شول. یاد واحدونه په لومړیو کې د قفقاز نایب السلطنه لخوا د پوځي واحدونو په توګه (نه د روسیي قفقاز د امر لاندې برخې په توګه) رامنځته شول. د یادو ځواکونو قومانداني اندرانیک اوزانین کوله. نور مشران یې درستامات کانایان، همازاسپ سروندزیتیان، ارشاک ګافایان او سارګیس مهرابیان وو. یو عثماني استازی کاریکین باسفیرمادجان (ارمین کارو) د دې ځواک سره متحد شوی و. په لومړیو کې، دوی ۲۰۰۰۰ تنه وو، خو د نښتې په اوږدو کې ریپوټ ورکړل شو چې شمېر یې زیات شوی دی. د ۱۹۱۶ز کال په وروستیو کې، نیکولای یودینیچ پریکړه وکړه چې، یا دا واحدونه د روسیې قفقاز پوځ سره ګډ کړي یا یې منحل کړي.
د یادو نښتو په اوږدو کې، د ارمنیانو د خپلواکۍ غورځنګ د ارمني فدایانو (په ارمني ژبه: Ֆէտայի Fētayi) مشري کوله. یاد غیر نظامي ځواکونه د مشهورو مشرانو لکه د سباستیا مراد (په ارمني ژبه: Սեբաստացի Մուրատ Sebastats'i Murat) لخوا تنظمېدل. دوی عموماً د ارمني پارتیزیان ډلو په نامه یادېدل. د ارمنستان د ملي جرګې رییس بوغوس نوبار د ۱۹۱۹ز کال د پاریس د سولې په کانفرانس کې اعلان وکړ چې، دوی د اصلي ارمني واحدونو ملتیا کوي. د روسیې دفاعي لیکه له وان څخه تر ازربایجان پورې د یادو واحدونو لخوا اداره کېدله.[۹]
سرچينې[سمول]
- ↑ Hinterhoff, Eugene (1984). Persia: The Stepping Stone To India. 4. New York: Marshall Cavendish Corporation. د کتاب پاڼي 499–503. د کتاب نړيواله کره شمېره 0-86307-181-3. الوسيط
|CitationClass=تم تجاهله (مساعدة) - ↑ Pollard, A. F. (1920). "The first winter of the war". A Short History of the Great War. London: Methuen. الوسيط
|CitationClass=تم تجاهله (مساعدة) - ↑ The Encyclopedia Americana. 28. 1920. د کتاب پاڼې 403. الوسيط
|CitationClass=تم تجاهله (مساعدة) - ↑ Bobroff, Ronald Park (2006). Roads to glory – Late Imperial Russia and the Turkish Straits. London: I.B. Tauris. د کتاب پاڼې 131. د کتاب نړيواله کره شمېره 1-84511-142-7. الوسيط
|CitationClass=تم تجاهله (مساعدة) - ↑ Hovannisian, R. G. (1967). Armenia on the Road to Independence, 1918. Berkeley and Los Angeles: University of California Press. د کتاب پاڼې 59. الوسيط
|CitationClass=تم تجاهله (مساعدة) - ↑ The Encyclopedia Americana. 28. 1920. د کتاب پاڼې 403. الوسيط
|CitationClass=تم تجاهله (مساعدة) - ↑ Nansen, Fridtjof (1976). Armenia and the Near East. New York: Da Capo Press. د کتاب پاڼې 310. د کتاب نړيواله کره شمېره 0-306-70760-8. الوسيط
|CitationClass=تم تجاهله (مساعدة) - ↑ Kayaloff, Jacques (1973). The Battle of Sardarabad. 10. Paris: Mouton. د کتاب پاڼې 73. د کتاب نړيواله کره شمېره 3-11-169459-3. الوسيط
|CitationClass=تم تجاهله (مساعدة) - ↑ Boghos Nubar the president of the "Armenian National Assembly" declared to Paris Peace Conference, 1919 through a letter to French Foreign Office – December 3, 1918