د شوروي اتحاد ړنګېدل

ټوليز مالومات
عمومي مالومات	dissolution of an administrative territorial entity (en) ; end cause (en)
ځانګړې وېشنيزه	له منځه تلل ; Dismembration (de)
ځای	شوروي اتحاد
هېواد	شوروي اتحاد
لامل	لړۍ... perestroika (en) ; لینینیزم ; Declaration of State Sovereignty of the Russian Soviet Federative Socialist Republic (en) ; New Union Treaty (en) ; Declaration of the Rights of the Peoples of Russia (en) ; Declaration of the USSR Council of the Republics regarding the establishment of the Commonwealth of Independent States (en) ; New political thinking (en) ; Monetary reform in the Soviet Union, 1991 (en) ; Treaty on the Creation of the Union of Soviet Socialist Republics (en)
کورډي‌نېشن	۶۵°شمال ۹۰°ختیځ / 65°شمال 90°ختيځ

د شوروي اتحاد ړنګېدل د شوروي اتحاد د دننۍ تجزيې بهير و، چې په پايله کې يې د يو خپلواک دولت په توګه د هېواد او د هغه د فدرالي حکومت شتون پای ته ورسېده، چې په دې ډول د ۱۹۹۱ زکال د ډسمبر په ۲۶ اساسي جمهوريتونو بشپړه خپلواکي تر لاسه کړه. دې ړنګېدلو د سرمنشي ميخايل ګوربجوف (چې وروسته ولسمشر هم و) هغه هڅه پای ته ورسوله، چې د سياسي کړکېچ او اقتصادي شاتګ په موخه يې د شوروي د سياسي او اقتصادي نظام د سمون لپاره کوله. شوروي اتحاد کورنی ولاړ حالت (رکود) او توکميزه بېلتون پالنه زغملې وه. د شوروي د سوسياليست جمهوريت اتحاد يا “USSR” که څه هم يو خورا متمرکز دولت و، له ۱۵ جمهوريتونو څخه جوړ شوی و، چې د بېلابېلو توکميزو ډلو لپاره يې د ټاټوبو په توګه ونډه ولوبوله. د ۱۹۹۱ز کال په وروستيو کې د ګواښونکي سياسي کړکېچ په منځ کې چې بېلابېل جمهوريتونه په کې وار له مخه له اتحاد څخه د بېلېدلو او متمرکز ځواک د پای ته رسولو په حال کې وو، د اتحاد د جمهوريتونو له ډلې د درې بنسټګرو جمهوريتونو مشرانو اعلان وکړ، چې شوروي اتحاد نور شتون نه لري. اته نور جمهوريتونه له ياد اعلان څخه لږه موده وروسته ورسره يو ځای شول. ګوربچوف د ۱۹۹۱ ز کال ډسمبر کې له دندې لاس واخېست او د شوروي د پارلمان پاتې حق يې د خپلې دورې د پای ته رسولو په موخه وکاروه. په ختيځ بلاک کې د ۱۹۸۹ ز کال اوښتونونه او د شوروي اتحاد ړنګېدلو دواړو په ۱۹۹۱ ز کال کې د سړې جګړې پای په نښه کړ.

د ړنګېدلو بهير د اتحاد په بېلابېلو تشکيلونکو ملي جمهوريتونو کې د ګډوډۍ په راپورته کېدلو سره پيل شو او د دوی او مرکزي حکومت تر منځ يې پرله پسې سياسي او مقننه شخړې ته وده وکړه. استونيا لومړنی شوروي جمهوريت و، چې د ۱۹۸۸ زکال د نومبر په ۱۶ نېټه يې د اتحاد دننه د دولت خپلواکي اعلان کړه. لتوانيا لومړنی جمهوريت و چې د ۱۹۹۰ ز کال د مارچ د ۱۱ نېټې د قانون له مخې يې د خپلو بالتيک ګاونډيانو سره يو ځای له شوروي اتحاد څخه بشپړه خپلواکي اعلان کړه او د جورجيا د سويلي قفقاز جمهوريت ورسره په دوه مياشتنۍ دوره کې يو ځای شو.

د ۱۹۹۱ ز کال اګست کې کمونيستي سخت دريځو او پوځي اشرافو د يوې بې پايلې کودتا له مخې هڅه وکړه، چې ګربجوف راوپرځوي او د بې پايلې سمونونو مخه ونيسي. ګډوډي د دې لامل شوه، چې حکومت په مسکو کې خپل ډېری نفوذ له لاسه ورکړ او زياتره جمهوريتونو په راتلونکو ورځو او مياشتو کې خپلواکي اعلان کړه. د بالتيک دولتونو بېلتون د ۱۹۹۱ ز کال سپټمبر کې په رسميت وپېژندل شو. د بيلووېژ “Belovezh” تړونونه د روسيې د ولسمشر بوريس يلتسين، د اکراين د ولسمشر ګرافچوک او د بېلاروس د مشر شوشکيويچ له لورې د ډسمبر په ۸ نېټه لاسليک شوي وو، چې له مخې يې د هر يو خپلواکي په رسميت پېژندل کېدله او د شوروي اتحاد پر ځای يې د خپلواکو دولتونو د ګډو ګټو دولت “Commonwealth of Independent States (CIS)” رامنځته کړ. قزاقستان د اتحاد پرېښودلو له مخې وروستی هېواد و او د ډسمبر په ۱۶ نېټه يې خپلواکي اعلان کړه. د شوروي ټول پخواني جمهوريتونه له ګرجستان اون بالتيک دولتونو څخه پرته د ډسمبر په ۲۱ له “CIS” سره يو ځای شول او د الما-اټا تړون “Alma-Ata Protocol” يې لاسليک کړ. ګربچوف د ډسمبر په ۲۵ استعفا ورکړه او د اتومي وسلو د پيل خپرونو د واک په ګډون يې خپل ولسمشريز واکونه يلتسين ته ولېږدول، چې اوس د روسي فدراسيون لومړنی ولسمشر و. په همغه ماښام د روسيې بېرغ له کرملين څخه ښکته او پر ځای يې د روسيې درې رنګه بېرغ پورته کړای شو. په بله ورځ د شوروي د سوسياليست جمهوريت اتحاد د پورتنۍ جرګې ستر شوروي “Supreme Soviet of the USSR” يانې د جمهوريتونو شوروي “Soviet of the Republics” په رسمي ډول اتحاد له منځه وېوړ. ^[۷]^[۸]

د سړې جګړې په پايله کې د شوروي بېلابېلو پخوانيو جمهوريتونو له روسيې سره نږدې اړيکې ساتلي او د اقتصادي او پوځي مرستې په موخه يې د “CIS”، د ډله ييز امنيت د تړون سازمان “Collective Security Treaty Organization (CSTO)”، د يوروشيا اقتصادي اتحاد “Eurasian Economic Union (EAEU)” او د متحد دولت “Union State” په څېر ګڼ اړخيز سازمانونه جوړ کړي دي. له بله پلوه بالتيک دولتونه او د وارسا د تړون زياتره پخواني دولتونه د اروپايي ټولنې برخه شول او ناټو سره يو ځای شول، په داسې حال کې چې د اکراين، ګرجستان او مالديف په څير د شوروي ځيني نور پخواني جمهوريتونه په عمومي ډول له ۱۹۹۰ز لسيزې راهيسې له ورته تګلارې سره لېوالتيا څرګندوي.

شاليد

۱۹۸۵ز کال: د ګربچوف ټاکل

ميخايل ګربچوف د مخکيني عمومي منشي کونستانتين چيرنينکو “Konstantin Chernenko” په ۷۳ کلنۍ کې له مړينې څخه يوازې څلور ساعته وروسته د ۱۹۸۵ زکال د مارچ په ۱۱ د سياسي بيورو “Politburo” له لورې عمومي منشي وټاکل شو. ۵۴ کلن ګربچوف د سياسي ادارې تر ټولو ځوان غړی و. د سرمنشي په توګه يې لومړنۍ موخه د شوروي د ولاړ اقتصاد بيا ژوندي کول وه او نوموړی وپوهېده، چې د دې چارې تر سره کول به د بنسټيزو سياسي او ټولنيزو جوړښتونو سمون ته اړتيا ولري. سمونونه د بريژنيف د دورې د هغو لوړ پوړو چارواکو په بدلونونو سره پيل شول، چې د نوموړي په اند ښايي د اقتصادي بدلون مخه يې نيوله. د ۱۹۸۵ زکال د اپرېل په ۲۳ ګربچوف د يګور ليګاچيف او نيکولای راېژګوف په نومونو دوه تر لاس لاندې اشخاص د بشپړو غړو په توګه سياسي ادارې يا بيورو ته راوړل. نوموړي د واک وزارتونه له نوماندۍ څخه بشپړ غړيتوب ته د کی جي بي د مشر ويکتور چيبرېکوف د پورته کولو او د سياسي ادارې د نوماند په توګه د دفاع وزير سرګي سوکولوف د ګومارلو له مخې غوره وساتل. ^[۹]^[۱۰]^[۱۱]

په هر حال دې ازادي غوښتنې په شوروي اتحاد کې ملتپالو خوځښتونو او توکميزو شخړو ته وده ورکړه. همدا راز په نامستقيم ډول د ۱۹۸۹ز کال د اوښتونونو لامل شوه، چې د شوروي له لورې د وارسا د تړون تپل شوي سوسياليست نظامونه په کې په سوله ييز ډول له رومانيا څخه پرته ړنګ شول، چې دې حالت په خپل وار ګربچوف باندې فشار زيات کړ، چې د شوروي اتحاد د جوړونکو جمهوريتونو لپاره ستره ديموکراسي او خپلواکي ورکړي. د شوروي اتحاد کمونيست ګوند په ۱۹۸۹ ز کال کې د ګربچوف تر مشرۍ لاندې د ولسي استازو کانګرس “Congress of People’s Deputies” په نوم نوې مرکزي قوې ته د سيالۍ ټاکلې (محدودې) ټاکنې وړاندې کړې؛ که څه هم پر نورو سياسي ګوندونو باندې بنديز لا تر ۱۹۹۰ زکال پورې نه و لرې شوی. ^[۱۲]^[۱۳]^[۱۴]^[۱۵]

د ۱۹۸۵ز کال د جولای په ۱ ګربچوف له سياسي بيورو څخه د ګريګوري رومانوف په لرې کولو سره خپل اصلي سيال ګوښه کړ او بوريس يلتسين يې د مرکزي کمېټې سکرتريت ته راوست. ګربچوف د ۱۹۸۵ز کال د ډسمبر په ۲۳ نېټه يلتسين د وېکتور ګرېشين پر ځای د مسکو د کمونيست ګوند د لومړي منشي په توګه وګوماره.

۱۹۸۶ز

ګربچوف د يو څه زياتې ازادي غوښتنې لپاره فشار ته دوام ورکړ. د ۱۹۸۶ز کال د ډسمبر په ۲۳ د شوروي تر ټولو نامتو مخالف اندري ساخاروف “Andrei Sakharov” د ګربچوف له لورې له شخصي تيليفوني اړيکې څخه لږه موده وروسته بېرته مسکو ته راستون شو؛ ګربچوف ورته په تيليفون وويل چې د چارواکو د سرغړونې له امله له نږدې اوه کالونو څخه وروسته يې کورنی تبعيد پای ته رسېدلی و. ^[۱۶]

۱۹۸۷: يو ګوندي ديموکراسي

د ۱۹۸۷ زکال د جنوري له ۲۸-۳۰ پورې د مرکزي کمېټې غونډه کې ګربچوف په ټوله شوروي ټولنه کې د ديموکراسۍ نوې تګلاره وړانديز کړه. نوموړي وړانديز وکړ، چې د کمونيست ګوند راتلونکې ټاکنې بايد د ګڼو نوماندانو تر منځ غوراوی وړاندې کړي، چې د پټو رايو په واسطه ټاکل کېږي. که څه هم غونډه کې د ګوند استازو د ګربچوف وړانديز ونه مانه او کمونيست ګوند کې ديموکراتيک غوراوی هيڅکله د پام وړ عملي نه شو.

ګربچوف په بنسټيز ډول د “glasnost” په نوم د «څرګندوالي او روڼتيا» کړنلارې د عمل ساحه هم پراخه کړه او ويې ويل، چې هيڅ موضوع په رسنيو کې د ازاد بحث لپاره بريدونه (محدوديتونه) نه لري. ^[۱۷]

سرچينې

↑ سرچينې تړی: http://www.bolshoyvopros.ru/questions/2678256-tak-chto-zhe-vsjo-taki-suschestvuet-sssr-ili-rf.html.
↑ YouTube video ID: 8CfqjHbZ2_M.
↑ YouTube video ID: mwQ_ReEFkuo.
↑ YouTube video ID: hizWW7nidfw.
↑ Quotation: Опираясь на волю, выраженную высшими государственными органами Азербайджанской Республики, Республики Армения, Республики Беларусь, Республики Казахстан, Республики Кыргызстан, Республики Молдова, Российской Федерации, Республики Таджикистан, Туркменистана, Республики Узбекистан и Украины о создании Содружества Независимых Государств, Совет Республик Верховного Совета СССР констатирует, что с созданием Содружества Независимых Государств Союз ССР как государство и субъект международного права прекращает свое существование..
↑ Internet Archive ID: B-001-015-571.
↑ (په روسي) Declaration № 142-Н of the Soviet of the Republics of the Supreme Soviet of the Soviet Union, formally establishing the dissolution of the Soviet Union as a state and subject of international law.
↑ "The End of the Soviet Union; Text of Declaration: 'Mutual Recognition' and 'an Equal Basis'". The New York Times. December 22, 1991. بياځلي په March 30, 2013.
↑ "Chernenko is Dead in Moscow at 73; Gorbachev Succeeds Him and Urges Arms Control and Economic Vigor". The New York Times. March 12, 1985.
↑ "Михаил Сергеевич Горбачёв (Mikhail Sergeyevičh Gorbačhëv)". Archontology. March 27, 2009. بياځلي په April 3, 2009.
↑ Carrere D'Encausse, Helene (1993). The End of the Soviet Empire: The Triumph of the Nations. Translated by Philip, Franklin (English ed.). New York, NY: BasicBooks. p. 16. ISBN 978-0-465-09812-5.
↑ R. Beissinger, Mark. "Nationalism and the Collapse of Soviet Communism" (PDF). Princeton University: 5–6. خوندي شوی له the original (PDF) on September 28, 2017. بياځلي په January 9, 2018.
↑ "Gorbachev's role in 1989 turmoil". BBC News. April 1, 2009. بياځلي په March 30, 2013.
↑ "The Gorbachev Plan: Restructuring Soviet Power". The New York Times. June 30, 1988. بياځلي په March 30, 2013.
↑ "The Third Russian Revolution; Transforming the Communist Party". The New York Times. February 8, 1990. بياځلي په March 30, 2013.
↑ "1986: Sakharov comes in from the cold". BBC News. December 23, 1972. بياځلي په March 30, 2013.
↑ "Soviet Releasing Some Prisoners Under New Law". The New York Times. February 8, 1987. بياځلي په March 30, 2013.

[08d157047e53b0149643b49aa243082c249348d4-1] سرچينې تړی: http://www.bolshoyvopros.ru/questions/2678256-tak-chto-zhe-vsjo-taki-suschestvuet-sssr-ili-rf.html.

[a16daf2458d3064e0382af0b93cd72f99c629f15-2] YouTube video ID: 8CfqjHbZ2_M.

[835295070a38d74a13532b5801de0d4816956636-3] YouTube video ID: mwQ_ReEFkuo.

[7fab113dafc7b7681467c341c1011f8f0a7555b5-4] YouTube video ID: hizWW7nidfw.

[a471dc16d6766420e311a7ad9aff5a92671fd81a-5] Quotation: Опираясь на волю, выраженную высшими государственными органами Азербайджанской Республики, Республики Армения, Республики Беларусь, Республики Казахстан, Республики Кыргызстан, Республики Молдова, Российской Федерации, Республики Таджикистан, Туркменистана, Республики Узбекистан и Украины о создании Содружества Независимых Государств, Совет Республик Верховного Совета СССР констатирует, что с созданием Содружества Независимых Государств Союз ССР как государство и субъект международного права прекращает свое существование..

[f118901ea0a0b6e3ecb48007c220ffc1b275bd26-6] Internet Archive ID: B-001-015-571.

[ReferenceC-7] (په روسي) Declaration № 142-Н of the Soviet of the Republics of the Supreme Soviet of the Soviet Union, formally establishing the dissolution of the Soviet Union as a state and subject of international law.

[8] "The End of the Soviet Union; Text of Declaration: 'Mutual Recognition' and 'an Equal Basis'". The New York Times. December 22, 1991. بياځلي په March 30, 2013.

[9] "Chernenko is Dead in Moscow at 73; Gorbachev Succeeds Him and Urges Arms Control and Economic Vigor". The New York Times. March 12, 1985.

[10] "Михаил Сергеевич Горбачёв (Mikhail Sergeyevičh Gorbačhëv)". Archontology. March 27, 2009. بياځلي په April 3, 2009.

[11] Carrere D'Encausse, Helene (1993). The End of the Soviet Empire: The Triumph of the Nations. Translated by Philip, Franklin (English ed.). New York, NY: BasicBooks. p. 16. ISBN 978-0-465-09812-5.

[12] R. Beissinger, Mark. "Nationalism and the Collapse of Soviet Communism" (PDF). Princeton University: 5–6. خوندي شوی له the original (PDF) on September 28, 2017. بياځلي په January 9, 2018.

[13] "Gorbachev's role in 1989 turmoil". BBC News. April 1, 2009. بياځلي په March 30, 2013.

[14] "The Gorbachev Plan: Restructuring Soviet Power". The New York Times. June 30, 1988. بياځلي په March 30, 2013.

[15] "The Third Russian Revolution; Transforming the Communist Party". The New York Times. February 8, 1990. بياځلي په March 30, 2013.

[16] "1986: Sakharov comes in from the cold". BBC News. December 23, 1972. بياځلي په March 30, 2013.

[17] "Soviet Releasing Some Prisoners Under New Law". The New York Times. February 8, 1987. بياځلي په March 30, 2013.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]