د روسیې له فدراسیون سره د کریمیې تړښت

روسیې د ۲۰۱۴ ز کال په فبروري او مارچ میاشتو کې په کریمیه ټاپووزمې برید وکړ او هغه یې له اوکراین جلا کړه. دغه چاره د ۲۰۱۴ ز کال د اوکراین له انقلاب (Revolution of Dignity) وروسته ترسره شوه چې د روس- اوکراین د پراخې شخړې یوه برخه ده.

د ۲۰۱۴ ز کال د فبروري په ۲۲-۲۳ مه نېټه، د روسیې ولسمشر ولادمیرپوتین د خپلو امنیتي ادارو له مشرانو سره د اوکراین له واکه لرې کړای شوي ولسمشر ویکتوریوناکوېچ د ایستلو په اړه ټوله شپه غونډه لرله. د دغې غونډې په پای کې پوتین څرګنده کړه چې:«موږ باید له روسیې سره د کریمیه په بېرته یوځای کولو کار پیل کړو». د فبروري په ۲۳ مه نېټه د کریمیه په سواستوپل ښار کې د روسیې د ملاتړو لاریونونه پیل شول. د فبروري په ۲۷ مه نېټه نقاب لرونکو روسي ځواکونو چې هېڅ نښه یې نه لرله، د کریمیه د عالي شورا (پارلمان) ودانۍ او ټولې هغې ستراتیژیکې برخې ونیولې، چې له امله یې په کریمیه کې د روسیې پلوي سرګي اکسیونوف حکومت واکمن شو، د کریمه د حالت اړوند ټول پوښتنه ترسره شوه او د ۲۰۱۴ ز کال د مارچ په ۱۶ مه نېټه د کریمیه خپلواکي اعلان شوه. روسیې د ۲۰۱۴ ز کال د مارچ په ۱۸ مه نېټه په رسمي ډول کریمیه د روس د دوو فدرال واحدونو په توګه – د کریمیه جمهوریت او د سواستوپل فدرال ښاراعلان کړل. له تړښت وروسته، روسیې په سیمه کې د اټومي ګواښونو له شتون نه په ګټنې سره، په دغه ټاپووزمه کې خپل پوځي شتون پراخ کړ.

اوکراین او ګڼ شمېر نورو هېوادونو دغه تړښت وغانده او هغه یې د نړیوالو قوانینو او هغو هوکړو نه سرغړونه وبلله، چې روسیې د اوکراین د ځمکني خوندیتوب اړوند لاسلیک کړې وې؛ په دغو هوکړو کې، په ۱۹۹۱ ز کال کې د Belavezha هوکړه ،چې له مخې یې مشترک المنافع هېوادونه رامنځته شول، د ۱۹۷۵ زکال د هلسنکي هوکړه، په ۱۹۹۴ ز کال کې د امنیتي تضمینونو اړوند د بوداپست یادښت او په ۱۹۹۷ ز کال کې د روسیې د فدراسیون او اوکراین ترمنځ د همکارۍ او دوستۍ هوکړه شاملېږي. دغه چاره د دې لامل شوه چې د G8 ډلې نور غړي هېوادونه په دغه ډله کې د روسیې غړیتوب وځنډوي او ورپسې یې په دغه هېواد د بندیزونو لومړی پړاو اعلان کړ. د ملګرو ملتونو عمومي اسمبلۍ هم دغه ټول پوښتنه او تړښت رد او د یوه پرېکړه لیک په تصویبولو سره یې د «اوکراین ځمکنی یووالی د هغو د نړیوالو په رسمیت پېژندل شوو پولو له مخې» تائید کړ. د ملګرو ملتونو سازمان پرېکړه لیک، «څرګنده کړه چې دغه ټول پوښتنه اعتبار نه لري او نه شي کولای د [کریمه] د وضعیت د بدلون بنسټ وګرځي» له ټولو هېوادونو او نړیوالو بنسټونو یې وغوښتل چې له روسیې سره دغه الحاق په رسمیت وه نه پېژني او نه یې هم د رسمیت پېژندلو اړوند کومه ژمنه وکړي. په ۲۰۱۶ ز کال کې د ملګرو ملتونو عمومي اسمبلۍ یو ځل بیا د دغه الحاق په رسمیت نه پېژندل تائید کړل او د «اوکراین د قلمرو – د کریمه خپلواک جمهوریت او د سواستوپل ښار لنډ مهالی اشغال» یې محکوم کړ.

د روسیې حکومت د «الحاق» له عنوان سره مخالفت څرګند کړ او پوتین له دغې ټول پوښتنې نه د خلکو د خود ارادیت د اصل پر بنسټ ننګه وکړه.

نړیوال غبرګونونه

د دغه تړښت اړوند، په پراخه کچه نړیوال غبرګونونه څرګند شول. د ۲۰۱۴ ز کال په مارچ میاشت کې د ملګرو ملتونو سازمان عمومي اسمبلۍ د ۱۹۳ هېوادونو په اسمبلۍ کې د ۱۰۰ موافقو، ۱۱ مخالفو او ۵۸ ممتنع رایو سره هغه غیر الزامي پرېکړه لیک تصویب کړ چې له مخې یې د مسکو په ملاتړ د کریمیه دتړښت ټول پوښتنه باطله اعلان کړه. د هغه اقدام له مخې چې د لیتوانیا د ولسمشر له خوا یې ملاتړ وشو، متحده ایالاتو په هغو کسانو باندې چې د اوکراین ځمکنۍ بشپړتیا یې نقض او یا یې هم په کې مرسته کړې وه بندیزونه ولګول. اروپايي اتحادیې هم د اقتصادي چارو او ویزې اړوند موضوعاتو په اړه له روسیې سره خبرې وځنډولې او د روسیې د شتمنیو د کنګل کولو په ګډون یې په نږدې راتلونکي کې په دغه هېواد د سختو بندیزونو لګولو ارزونه پیل کړه. په ورته مهال جاپان هم په پوځي، فضایي، پانګونې او ویزې اړوند برخو کې له روسیې سره خبرې وځنډولې. بریتانیا د کریمه ټول پوښتنه «د خندا وړ»، «غیرقانوني» او «نامشروع» وبلله.

اروپايي کمیسیون د ۲۰۱۴ زکال د مارچ په ۱۱ مه نېټه پرېکړه وکړه، چې د همدغه کال دننه د بشپړې آزادې سوداګرۍ هوکړه له اوکراین سره لاسلیک کړي. د مارچ په ۱۲ مه نېټه اروپايي پارلمان د کریمیې د خپلواکۍ ټول پوښتنه چې پر باور یې په کې لاسوهنه شوې او د نړیوالو او اوکراین له قوانینو سره په ټکر کې وه؛ رد کړه. د پرمختللو هېوادونو جي اووه ډلې (له روسیې پرته د جي اته ډله) د روسیې د محکومیت اړوند مشترکه اعلامیه ورکړه او څرګنده یې کړه چې: په جون میاشت کې په سوشي کې د پلان شوې جي اته ناستې لپاره به تیاري نیول ودروي. ناټو په کریمیه کې د روسي ځواکونو ښکېلتیا وغندله او څرګنده یې کړه چې: دغه چاره د نړیوالو قوانینو تر پښو لاندې کول دي. په ورته مهال اروپايي شورا د اوکراین له ځمکنۍ بشپړتیا او ملي یووالي خپل بشپړ ملاتړ څرګند کړ. ویشګراد ډلې غړو هېوادونو د یوې ګډې اعلامیې په خپرولو سره له روسیې وغوښتل، څو د اوکراین ځمکنۍ بشپړتیا ته درناوی وکړي او له اوکراین نه یې وغوښتل چې، خپلې لږه کۍ ډلې په پام کې ونیسي، څو له دې زیات نور هم حالت خراب نه شي. دغو هېوادونو له روسیې وغوښتل، د اوکراین قوانینو، نړیوالو قوانینو او د ۱۹۹۴ ز کال د بوداپست د یادښت مفاداتو ته درناوی وکړي.

چین وویل:«موږ د اوکراین خپلواکي، حاکمیت او ځمکنۍ بشپړتیا ته درناوی لرو». د دغه هېواد یو ویاند د نورو هېوادونو په کورنیو چارو کې د چین د نه لاسوهنې پر باور ټینګار وکړ او د خبرو اترو غوښتنه یې وکړه.

هند په سوله ييز ډول، د دغه حالت د حل غوښتنه وکړه. سوریې او وینزویلا دواړو په څرګند ډول د روسیې له پوځي اقدام نه ملاتړ وکړ. سوریايي ولسمشر بشارالاسد وویل چې: هغه «په دوست هېواد اوکراین کې د امنیت او ثبات د ټینګښت» په برخه کې د پوتین له هڅو ملاتړ کوي، ورته مهال وینزویلايي ولسمشر نیکولاس مادرو د اوکراین «ډېره – ملت پاله» (ultra-nationalist) کودتا وغندله. سریلانکا د یانووکویچ ګوښه کول له اساسي قانون سره په ټکر کې وبلل او په کریمه کې یې د روسیې اندېښنې موجه وبللې.

د پولنډ لومړي وزیر ډونالډ ټسک د اروپايي ټولنې د انرژي په پالیسي کې د بدلون غوښتنه وکړه، ځکه پر باور یې د روسیې ګازو ته د جرمني اړوندتیا کېدلای شي، اروپا له ګواښونو سره مخا مخ کړي.

د ۲۰۱۴ ز کال د مارچ په ۱۳ مه نېټه، د جرمني لومړۍ وزیرې انګلا مرکل د روسیې دولت ته خبرداری ورکړ که چېرې د اوکراین په اړه خپل لیدلوري ته بدلون ور نه کړي له امله به یې د روسیې لپاره لوی سیاسي او اقتصادي ګواښ رامنځته شي، په داسې حال چې د جرمني او روسیې ترمنځ اقتصادي اړیکو په پام وړ ډول د هر ډول بندیزونو ګواښ را کم کوه.

وروسته له هغه چې روسیې په رسمي ډول کریمیه له ځان سره یو ځای کړه، یو شمېر له دې اندېښمن و چې کېدای شي ورته چاره په نورو برخو کې هم ترسره کړي. د متحده ایالاتو د ملي امنیت سلاکار تونی بلینکن وویل چې: هغه روسي ځواکونه چې د اوکراین په ختیځو پولو کې راغونډ شوي، کېدای شي، د دغه هېواد ختیځو برخو ته د ننوتو په موخه چمتووالی ونیسي. روسي چارواکو څرګنده کړه چې :روسي ځواکونه به نورو برخو ته دننه نه شي. په اروپا کې د ناټو ځواکونو لوړپوړي قوماندان او د متحده ایالاتو د هوايي ځواکونو جنرال فیلیپ ام. بردلاو خبرداری ورکړ چې: دغه ځواکونه په هغه موقعیت کې دي چې کولای شي، د مولداوی روسي ژب ویونکی، جلاغوښتونکی ولایت ترانس نیستریا ونیسي. د مولداوي ولسشمر نیکولای تیموفتي روسیې ته خبرداری ورکړ چې خپل نړیوال ځایګي ته د زیان رسولو نه د مخنیوي په موخه دغه هڅه و نه کړي.

د اپرېل په ۹ مه نېټه، د اروپايي شورا پارلماني اسمبلۍ روسیه د رایې ورکولو له حق محرومه کړه.

د اګست په ۱۴ مه، هغه مهال چې ولادمیر پوتین له کریمې څخه لیدنه کوله، له کریمې هاخوا نورې هڅې یې رد کړې. هغه ژمنه وکړه چې په اوکراین کې د نښتو د ختمولو په موخه به له هرې لارې چارې کار واخلي.