د ذهن–جسم مسأله

د ذهن–جسم مسأله، د انسان په ذهن کې د تفکر او شعور، او په فزیکي جسم کې د ماغزو ترمنځ اړیکې په هکله بحث دی. دا بحث له هغې پوښتنې څخه چې «څرنګه ذهن او جسم په کېمیاوي او فزیولوجیکي ډول عمل کوي»، توپير لري؛ ځکه چې په نوموړې پوښتنه کې د ذهن–جسم اړیکې لپاره یوه دمخه فرض شوې تعامل‌پالنه په پام کې نیول شوې ده. دغه پوښتنه هغه مهال راولاړېږي چې ذهن او جسم، د هغو په ماهیت کې د بنسټیز توپیر شتون د انګېرنې له امله، سره جلا ګڼل کېږي.

نوموړې مسأله د رِنِه ډیکارت له لورې په اوولسمې پېړۍ کې وړاندې شوه، چې پایله یې د ډیکارتي دوه‌ګون‌پالنې (دوه‌ګونی اصالت) او همدا راز د مخکې تر ارسطو فیلسوفانو له‌خوا، د ابن‌سینا فلسفې او لومړني اسیایي دودونو راپنځېدنه وه. د بېلابېلو تګلارو وړاندیز شوی دی؛ ډېري یې دوه‌ګون‌واله یا یوګون‌واله دي. دوه‌ګون‌پالنه د ذهن او مادې د پولو ترمنځ پر توپیر باندې په کلکه ټینګار لري؛ خو یوګون‌پالنه کې ویل کېږي چې په بې‌پلوۍ، اصالت، یا ذات کې یوازې یو متحد کوونکی واقعیت شتون لري، چې هرڅه د هغه پر بنسټ بیانېدلای شي.

پورتنۍ هره ډله بېلابېل ډولونه لري. د دوه‌ګون‌پالنې دوه اصلي بڼې، د مادې دوه‌ګون‌پالنه او د ځانګړتیا دوه‌ګون‌پالنه ده. د مادې په دوه‌ګون‌پالنه کې باور پر دې دی چې ذهن د مادې له یوه جلا ډول څخه رامنځ‌ته شوی دی او د فزیک قوانینو له لارې بیانېدلای نه‌شي؛ د ځانګړتیا په دوه‌ګون‌پالنه کې بیا داسې انګېرل کېږي چې د فزیک قوانینو له لارې بیانېدونکو بنسټیزو ځانګړتیاوو ترڅنګ، ذهني ځانګړتیاوې (چې شعوري تجربه په‌کې شامله ده) هم بنسټیزې ځانګړتیاوې دي. د یوګون‌پالنې درې اساسي بڼې، فزیکالیزم، اېډیالیزم او بې‌پلوه یوګون‌پالنه ده. په فزیکالیزم کې داسې ویل کېږي چې ذهن، د مادې د یوه ځانګړي ډول تنظیمولو په پایله کې رامنځ‌ته شوی دی؛ اېډیالیزم کې ټینګار پر دې دی چې، په رښتینې توګه، یوازې تفکر شتون لري او ماده یوازې د د ذهني بهیرونو انځور دی؛ بې‌پلوه یوګون‌پالنه بیا پر دې باور ده چې، ذهن او ماده د جلا اصالت اړخونه دي چې دغه اصالت په‌خپله له هغو سره کټ‌مټ یوشان نه‌دی. سایکوفزیکي موازیتوب، د ذهن او جسم – د دوه‌اړخیز عمل (دوه‌ګونی اصالت) او یواړخیزې اغېزې (یوګونی اصالت) – ترمنځ د اړیکې په تړاو، یو درېیم ممکنه بلونج دی.

د ذهن–جسم د دوه‌ګون‌والي د یو شمېر پنځول شویو لیدلورو له‌خوا ردېږي. د کارل مارکس او وروستیو لیکوالانو په تاریخي مادیت‌پالنه کې (چې په‌خپله د فزیکالیزم یوه بڼه ده) باور پر دې ؤ چې شعور د چاپېریال د احتمالي مادي پېښو پر مټ وده کړې ده. د دغه دوه‌ګون‌والي روښانه ردېدنه په فرانسوي رغښتوالي (جوړښت‌پالنه) کې د موندلو وړ ده او هغه داسې یو دریځ دی چې، په ټولیزه توګه، تر جنګ وروسته قاره‌یي فلسفه تشریح کوي.

د غیرفزیکي ذهن (که چېرې شتون ولري) او د هغه فزیکي پراخېدنې (که چېرې شتون ولري) ترمنځ د پېژندلو وړ ګډ ټکي نه‌شتون، پر دوه‌ګوني اصالت باندې، د یوې نیوکې په توګه، راپارېدلی دی او د ذهن ګڼ‌شمېر نومهاله فیلسوفان داسې انګېري چې، «ذهن له جسم څخه کومه جلا ښکارنده نه‌ده». دغه تګلارې، په ځانګړې توګه، ساینس او په تېره بیا ټولنیزه بیولوجي، کمپیوټر ساینس، تکاملي ارواپوهنه او عصبي علومو کې، اغېزمنې برېښېدلې دي.

د ذهن یو لرغونی موډل (چې د پنځه-توکیز موډل په نوم پېژندل کېږي او په بودایي لوستونو کې راغلی دی)، ذهن د تل بدلېدونکو حسي اغېزو او ذهني ښکارندو په توګه بیانوي. دغه موډل ته په کتو سره، کېدای شي داسې وانګېرو چې، همدا تل بدلون موندونکې حسې اغېزې او ذهني ښکارندې (یعنې، ذهن) دي چې په نړۍ کې ټولې بهرنۍ ښکارندې، او په ورته شان، د جسم اناټومي په شمول دننۍ ښکارندې، عصبي سیسټم او همدا راز د ماغزو غړی تحلیل/تجربه کوي. دغه جاج‌جوړونه د شننې دوه کچې رامنځ‌ته کوي: ۱) هغه شننې چې د درېیم-ګړي له لیدلوري څخه د ماغزو د کارکړنې څرنګوالي په هکله ترسره کېږي؛ ۲) د یوه وګړي د ذهني جریان د «شېبه په شېبه» خوځېدنې شننه (دغه شننه د لومړی-ګړي د لیدلوري له لارې ترسره کېږي). وروستي ډول ته په کتو سره، د ذهني بهیر خوځېدنه داسې په پام کې نیول کېږي چې په هر وګړي کې د ټول ژوند په اوږدو کې پېښېږي، ان په هغه ساینس‌پوه کې چې، د ماغزو په هکله د فرضیه‌جوړونې او شننې په ګډون، د نړۍ بېلابېلو ښکارندو په اړه پر شننه او څېړنه بوخت دی.

تاریخي مخینه

بودا

بودا (۴۸۰ تر ۴۰۰ م‌ز)، د بودیزم بنسټ اېښودونکي، د نی دوه ګېډۍ سره ودرولې او یو بل ته یې تکیه کړې، وروسته یې وویل چې ذهن او جسم هم په دغه ډول یو بل پورې تړاو لري؛ نړۍ له ذهن او مادې څخه جوړه شوې، چې په ګډه، خو خپلواکه توګه کار کوي. بودایي لوستونو له مخې، ذهن شېبه په شېبه لا خوځنده کېږي؛ د وخت په تېرېدو، داسې یوه شېبه رارسېږي چې ذهن د یوه چټک روان بهیر په څېر راڅرګندېږي. د ذهن د رامنځ‌ته کوونکو توکو ټولګه، د «پنځو توکو» په توګه پېژندل کېږي (مادي بڼه، احساسات، نومېرنه، اراده، او حسي شعور)، چې په پرله‌پسې توګه راولاړېږي او له‌منځه ځي. په دم‌مهال شېبه کې د دغو توکو راولاړېدنه او تېرېدنه د پنځو توسني (تعلیلي) قوانینو تر اغېزې لاندې بیانېږي: بیولوجیکي قوانین، ارواپوهنیز قوانین، فزیکي قوانین، ارادي قوانین او نړۍشموله قوانین. بودایی «ذهني باخبري» ازمایښت کې، د ذهني بهیر تل بدلون موندونکی حالت په پام کې نیول کېږي.

په پای کې، د بودا فلسفه دا ده چې هم ذهن او هم بڼې، له یوې تل بدلېدونکې نړۍ څخه راولاړ شوي مشروط کیفیات دي؛ کله چې په دغه نړۍ کې نیروانا (nirvāna- د دنیوي ذهن د فعالیتونو او اړوند اندېښنو ختمول) ترلاسه شي، نو ټولې ښکارندیزې تجربې له‌منځه لاړې شي. د بودا د اناتا (anattā) عقیدتي اصولو له مخې، مفهوم په خپله د یوه فردي موجود ناڅیز ذهني جوړښت او په بنسټیزه توګه، لنډمهال توَهُم دی چې له بڼې، احساس، نومېرنې، تفکر او شعور پر مټ پایښت مومي. بودا استدلال کوي چې هر لیدلوري ته ذهني توسل، توهم او سترس منځ‌ته راولي، ځکه چې د هغه په اند، کله چې ذهن روڼ وي یو واقعي «خپل» (جاجي «خپل»، چې د لیدلورو او دریځونو بنسټ دی) د موندلو وړ نه‌دی.

افلاطون

افلاطون (۴۲۹ تر ۳۴۷ م‌ز) پر دې باور ؤ چې مادي نړۍ د یوه لا ستر او لوړ واقعیت سیوری دی او دغه سیوری له یو لړ جاجونو څخه رامنځ‌ته کېږي، چې هغه یې «بڼې» ګڼي. د افلاطون په اند، زموږ په ورځنۍ نړۍ کې، څیزونه دغو بڼو ته «ننوځي» او مادي څیزونو ته پېژندګلوي او معنی وربخښي. د بېلګې په توګه: د شګو پر مخ یوه کاږل شوې دایره، یوازې په دغه دلیل به دایره وي، چې د بڼو د نړۍ په یوه ځای کې د یوې اېډیال شته دایرې جاج ته ننوتې ده. هغه استدلال کوي، څرنګه چې جسم مادي نړۍ پورې تړاو لري، اروا (روح) د بڼو له نړۍ څخه ده او ځکه نو تلپاتې او جاوېده ده. هغه په دې باور ؤ چې روح تر ټاکلي وخت پورې له جسم سره یوځای کېږي او یوازې د مړینې پر مهال جلا کېږي؛ که چېرې سپېڅلې وي، بېرته د بڼو نړۍ ته ورګرځي؛ پرته له هغې، تناسخ پېښېږي. څرنګه چې جسم په مهال او مکان کې شتون لري، او اروا شتون نه‌لري، نو اروا کولای شي د نړۍ په هکله حقیقتونو ته لاسرسی ومومي. د افلاطون لپاره، مفکورې (یا بڼې) رښتیني واقعیتونه دي او د اروا پر مټ تجربه کېږي. د هغه په اند، جسم تش دی او د نړۍ اقتباسي واقعیت ته یې لاس نه‌رسېږي؛ یوازې سیوري تجربه کولای شي. دغه بیان د افلاطون ذاتاً سولپالونکې پوهنپوهنې له لارې څرګندېږي.