د توهوکو څونامی او رېږدله ۲۰۱۱

په ۲۰۱۱ زیږدیز کال کې د توهوکو زلزله او څونامی د مارچ په ۱۱مه په  jst ۱۴:۴۶  کې رامنځته شوه. زلزله له ۹.۰ تر ۹.۱ میګاواټ پورې تر اوبو لاندې وه، چې مرکز یې په ارام سمندر کې و او له ۷۲ کیلومتره (۴۵ مایل) د توهوکو په سیمه کې د اوشیکا ټاپووزمې په خیتځ کې رامنځته شوه، چې کابو شپږ دقیقې یې دوام وکړ او د څونامی لامل شوه. دا په جاپان کې د نورو نومونو ترڅنګ ځینې وخت (د ختیځ جاپان زوروره زلزله) (هیګاشي نیهون دایشینسای) په نامه یادېږي. دغه ناورین ته په دواړو ژبو انګلیسي او جاپاني کې ۳.۱۱ وایي (په جاپانۍ ژبه کې سان ټین ایچي ایچین وایي).

دا په جاپان کې د تر ټولو زورورې زلزلې په نامه ثبت شوې او د نړۍ څلورمه زوروره زلزله ده، چې له ۱۹۰۰ز کال راهیسې یې په ثبت شوو ریکارډونو کې ځای خپل کړی دی. دغې زلزلې د څونامی پیاوړې څپې رامنځته کړې، چې ښایي د ۴۰.۵ مترو په لوړوالي (۱۳۳فوټ) سره په میاکو کې د توهوکو تر ایواته سیمې پورې رسېدلې وي. په سندای سیمه کې یې د ۷۰۰ کیلومترو پر ساعت  (۴۳۵mph ) سره حرکت وکړ او تر ۱۰ کیلومتره ( ۶مایله) پورې یې د هېواد دننه حرکت وکړ. د سندای اوسېدونکو ته یوازې له اتو نه تر ۱۰ دقیقو پورې خبرداری ورکړل شوی و او تر سلو ډېر ځایونه یې ویجاړ کړل. واورې، سونامی او د یخ درجه د دې لامل شوه، چې د ژغورنې عملیات له خنډ سره مخ کړي، د بېلګې په توګه ایشینوماکي هغه ښار و، چې تر ټولو دېر تلفات یې لرل او د څونامی پرمهال یې تودوخه ۰ درجه سانټیګراډ (۳۲ درجه فارنهایت) وه. په ۲۰۲۱ز کال کې رسمي امار خپاره شول، چې ۱۹۷۴۷ تنه مړه، ۶۲۴۲ تنه ټپیان او ۲۵۵۶تنه ورک وو او د ۲۰۱۵ز کال راپوره ښيي، چې ۲۲۸۸۶۳ تنه لا هم د بېځایه کېدو له امله په موقتي کورونو کې د دایمي اوسېدو لپاره ژوند کوي.

دا څونامی د فوکوشیما دایچي مرکزي ناورین شو، چې درې راکټورنه یې ذوب شول، په فوکوشیما کې د راډیواکټیو اوبه خارجېدل او په دوی پورې له تړلو سیمو نه په سلهاوو زره وګړي اغېزمن شول. د زیاتره برقي جنراټورونو تېل خلاص شول. دا چې بریښنایي قوت یې له لاسه ورکړ؛ نو د یخولو سیسټم ورسره ودرېد او د تودوخې لامل شوه، دغه تودوخه د دې لامل شوه، چې هایدروجن ګاز تولید شي.  له تصفیې پرته، ګاز د تېلو په پورتني پوړ کې سره ټول شو، چې په پایله کې یې چاودنه وکړه او دا د دې لامل شو، چې د تېلو د ساحې چاودېدونکي پنلونه په زور سره له ودانۍ راووځي. د فوکوشیما دایچي د هسته یي ځواک له ۲۰ کیلومټره (۱۲ مایله) شعاع سره او د دې سیمې د هسته یې ځواک له  ۱۰ کیلومټره (۶.۲ مایله) شعاع سره د دې سیمې اوسېدونکي واېستل شول.

د زلزلې د لومړیو اټکل شوو زیانونو بیمه له ۱۴.۵ نه تر ۳۴.۶ میلیارد ډالرو پورې ښودل شوې وه. د جاپان بانک د دې په لټه کې و، چې د بازار حالت عادي کړي؛ نو د دې لپاره یې بانکي سیسټم ته د ۱۵ ټریلیون ین (۱۸۳ میلیارد ډالر) وړاندیز وکړ. د نړیوال بانک اټکل شوی اقتصادي لګښت ۲۳۵ میلیارده ډالر و، چې هغه یې د تاریخ لویه پېښه ونوموله. د ۲۰۲۰ز کال د مطالعې له مخې، زلزلې او وروستۍ پایلې یې په را وروسته کال کې د جاپان د ناخالصو کورنیو تولیداتو وده له ۰.۴۷ سلنه کمښت سره مخ کړه.

زلزله

د ۲۰۱۱ زیږدیز کال د مارچ په ۱۱مه په  jst ۱۴:۴۶ (05:46 utc) بجو تر اوبو لاندې ۹.۱ (Mw) زلزله رامنځته شوه. دا زلزله د ارام سمندر په شمال لوېدیځ کې په لږه ژورتیا، یعنې ۳۲ کیلومتره سره رامنځته شوه. مرکز یې کابو له ۷۲ کیلومتره (۴۵ مایل) سره په جاپان کې د توهوکو په اوشیکا ټاپووزمه کې و، چې شپږ دقیقې یې دوام وکړ. دغه زلزله لومړی له ۷.۹ میګاواټ سره د USGS له خوا وړاندې شوه دا یې مخکې تر دې اټکل وکړ، چې وروسته دغه زلزله ۸.۸ میګاواټ بیا ۸.۹ میګاواټ او بیا ۹.۰ ته پورته شوه. د ۲۰۱۶ز کال د جولای په ۱۱مه USGS دا زلزله ۹.۱ ته پورته کړه. سندای زلزلې ته تر ټولو نږې ښار و، چې د زلزلې له مرکز سره په ۱۳۰ کیلومترۍ کې واقع و. دا زلزله له ۳۷۳ کیلومتره (۲۳۲ مایله) سره د توهوکو په شمال ختیځ کې رامنځته شوه.

څونامی

پورته خوا ته تګ له ۶ نه تر ۸ متره (۲۰ تر ۲۶فوټه) د ۱۸۰ کیلومتره (۱۱۰ مایله) په اوږدو کې د سمندر د تل له پراخوالي سره په ۶۰ کیلومترۍ (۳۷ مایله) کې د توهوکو له ختیځ ساحل نه د څونامی لامل شو، چې د جاپان د شمالي ټاپوګانو د ارام سمندر د ساحلي کرښو په اوږدو کې یې ویجاړۍ له ځانه سره لرلې.  په زرګونو مړه شول او ټول ښارونه له منځه لاړل. په ټول ارام سمندر کې څونامی خپره شوه او د شمالي او سویلي امریکا ارام سمندر ته له الاسکا نر تر شیلي پورې ورسېده. خبرداري ورکړل شول او له ارام سمندر سره په سرحد درلودونکو هېوادونو کې اېستل پیل شول. که څه هم څونامی زیاتره دغه سیمې تر اغېزې لاندې راوستې، خو د څپو لوړوالی یې لږ و. د شیلي د ارام سمندر سواحل، چې یو له لرې سواحلو نه دی، چې له جاپانه په ۱۷۰۰۰ کیلومترۍ (۱۱۰۰۰ مایله) کې واقع دی، د ۲ مترو (۶.۶ فوټه) څپو له لوړوالي سره مخ شو، چې د جاپان د میاکو ښار په اومویه ټاپووزمه کې یې د اټکل شوو څپو لوړوالی ۳۸.۹ متره (۱۲۸فوټه) ښودلی و.

زیانونه او اغېزې

له زلزلې او څونامې نه د رامنځته شوو زیانونو کچه او پراختیا زیاته وه، چې زیاتره زیانونه یې د څونامې له امله وو.  د ډېرو زیانمنو ښارونو ویډیوګانې او فیلمونه اخیستل شوي، چې ټول یې د خښتو او ډبرو ټوټې ښکاروي، چې د هېڅ یوې ودانۍ هېڅ برخه هم پر خپل ځای نه ده پاتې شوې. د زیانونو اټکل شوي لګښتونه لسهاوو میلیاردو ډالرو ته رسېږي. له سپوږمکۍ نه مخکې او وروسته اخیستل شوي انځورونه ښیي، چې ډېرو سیمو ته زیانونه اوښتي دي. که څه هم جاپان له میلیاردونو ډالرو سره معادل د څونامې ضد پر دیوالونو پانګونه کړې وه، چې لږترلږه د ۳۴۷۵۱ کیلومتري ساحلي کرښې ۴۰ سلنه یې جوړوله او تر ۱۲متره (۳۹ فوټ) پورې یې لوړوالی رسېده؛ نو بیا هم څونامې وکولای شو، چې په ډېرۍ اسانۍ ترې تېره شي. د سمندري دیوالونه ځينې برخې په دغې تېرېدنه کې له منځه لاړې.

د ۲۰۱۱ز کال د اپرېل په ۳مه د جاپان د ملي پولیسو ادارې وویل، چې د زلزلې او څونامې له امله ۴۵۷۰۰ ودانۍ له منځه تللې او ۱۴۴۳۰۰ ودانۍ زیانمنې شوې دي. ۲۹۵۰۰ ودانۍ په میاګي سیمه کې، ۱۲۵۰۰ ودانۍ په ایواته سیمه کې او ۲۴۰۰ ودانۍ په فوکوشیما کې زیانمنې شوې. په توهوکو کې درې سوه روغتونونه چې ۲۰بستریز یا تر هغو ډېر وو د دغه کړکېچ له امله زیانمن شول او ۱۱ روغتونونه په بشپړه له منځه لاړل. زلزلې او څونامې په جاپان کې کابو ۲۴ نه تر ۲۵ میلیون ټنه د خښتو ټوټې او پاتې شوني پرېښودل.

د ۲۰۱۸ز کال د سپټمبر په ۱۰مه د جاپان د ملي پولیسو د ادارې له خوا راپور خپور شو، چې ۱۲۱۷۷۸ ودانۍ په بشپړه نړېدلې، ۲۸۰۹۲۶ ودانۍ نیمایي نړېدلې او ۶۹۹۱۸۰ ودانۍ لږ زیانمنې شوې دي.