Jump to content

د افغانستان د جګړې (۲۰۰۱- ۲۰۲۱ زکال) پیلامه

د ويکيپېډيا، وړیا پوهنغونډ له خوا

په لاندې کې د پېښو هغه لړۍ تشرېح شوې چې له ۲۰۰۱ زکال څخه تر ۲۰۲۱ زکال پورې یې د افغانستان جګړې ته لار برابره کړه.

ریښه

[سمول]

په آسیا لویه وچه کې د افغانستان ستراتیژیک موقعیت لامل ګرځېدلی چې نړیوال قدرتونه په مکرر ډول په هغو نابریالي بریدونه ترسره کړي؛ تر دې چې دغه هېواد «د سترواکیو د هدیرې» په توګه یادېږي. بریتانویانو له ۱۸۳۸ زکال راهیسې یوه پېړۍ هڅه وکړه په دغه هېواد کنټرول ترلاسه کړي، خو بریتانیا ته یې فاجعه جوړونکې پایلې لرلې. بالاخره انګلیسانو پرېکړه وکړه چې نشي کولای په مستقیم ډول دغه هېواد تر کنټرول لاندې راولي، همدا و چې په ۱۸۷۹ زکال کې یې یو نیمه لاس پوڅی دولت په دغه هېواد کې جوړ کړ. افغانستان په ۱۹۱۹ زکال کې بېرته خپلواکي واخیسته او له هغو وروسته د یو سلطنتي نظام تر واکمنۍ لاندې راغی.[۱][۲]

په ۱۹۷۰مه لسیزه کې د افغانستان سیاسي نظام مخ پر پاشل کېدو شو. لومړی، محمد داوود خان د ۱۹۷۳ زکال په جولای میاشت کې د یوې کودتا په ترسره کولو واک ونیو او شاهي نظام یې په جمهوریت واړوه. له دې وروسته د ۱۹۷۸ زکال د ثور په انقلاب کې داوود خان شهید کړای شو او د افغانستان خلق دیموکرایتک ګوند د دولت واګې په لاس کې واخیستې چې له امله یې د افغانستان ۴۰ کلنه جګړه پیل شوه. د دغه دولت له خوا د زرګونو سیاسي مخالفینو ځپل او اعدام لامل وګرځېد چې پر وړاندې یې څرګند بغاوتونه لکه د ۱۹۷۹ زکال د هرات پاڅون رامنځته شي. د خلق دیموکراتیک ګوند د رهبرۍ د اختلافاتو تر اغېز لاندې راغی او د ۱۹۷۹ زکال د سپټمبر په ۱۱ مه د حفیظ الله امین له خوا نورمحمد ترکی له واکه ګوښه کړای شو. شوروي اتحاد په خلق دیموکراتیک ګوند کې د نیمګړتیاوو د لیدو له امله درې میاشتې وروسته د امین د ګوښه کولو په موخه برید وکړ. [۳][۴]

د ۱۹۷۹ زکال په ډسمبر میاشت کې افغانستان ته د شوروي ځواکونو راتګ سړې جګړې ته لا زور ورکړ او د شوروي اتحاد سیالان؛ متحده ایالات، پاکستان، سعودي عربستان او چین یې اړ کړل څو له هغو یاغیانو ملاتړ وکړي چې د شوروي تر ملاتړ لاندې د افغانستان د دیموکراتیک جمهوریت پر وړاندې یې جګړه کوله. د دغه سوسیالېستي سیکولر حکومت پر خلاف چې تر ډېره یې ښارونه په ولکه کې و، مجاهدینو بیا د مذهبي انګېزې په لرلو په کلیو او بانډو کې واک درلود. د امریکا استخباراتي ادارې (CIA) د پاکستان د استخباراتي ادارې سره یوځای د مجاهدینو لپاره د بهرني ملاتړ ترلاسه کولو په برخه کې هڅې کولې. دغې جګړې د اسامه بن لادن په ګډون عرب دواطلبه وګړي چې د «افغان عربانو» په نوم هم پېژندل کېږي ځانته را جلب کړل. [۵]

د ۱۹۸۹ زکال په می میاشت کې له افغانستان څخه د شوروي اتحاد د ځواکونو له وتلو وروسته د ډاکټر نجیب الله په مشرۍ د خلق دیموکراتیک ګوند دولت تر ۱۹۹۲ زکال پورې دوام وکړ؛ هغه مهال چې شوروي اتحاد وپاشل شو او د هغه رژیم د شوروي له ملاتړ بې برخې شو؛ همدارنګه یې مخکښ قوماندان جنرال عبدالرشید دوستم له مجاهدینو سره لاس یو کړ. مجاهدینو د ۱۹۹۲ زکال د اپرېل په ۱۶مه کابل ونیو او د ډاکټر نجیب الله په ګوښه کولو سره یې د افغانستان اسلامي دولت تاسیس کړ.

کورنۍ جګړه او د طالبانو رامنځته کېدل (۱۹۹۲- ۱۹۹۶ زکال)

[سمول]

د اسلامي دولت له تاسیس وروسته د مجاهدینو ترمنځ د واک پر سر سیالۍ پیل شوې، همدا و چې د ۱۹۹۲ زکال په اپرېل میاشت کې دغه هېواد د جنګ سالارانو ترمنځ وویشل شو او کورنۍ جګړې لا زور ونیو. برهان الدین رباني تش په نامه ولسمشر و؛ هغه په هېواد باندې د کنټرول لرلو په موخه اړ و جګړه وکړي چې له کابله یې پیل کړه. د دغو جنګ سالارانو ترمنځ د جګړې دوره د افغانستان په تېر ۴۰ کلن کړکېچ کې تر ټولو خونړۍ دوره وه او کابل د جګړې په ډګر واوښت. شاوخوا ۲۵ زره کسان ووژل شول. جنایاتو لا پراختیا ومونده؛ همدا و چې طالبان را پیدا شول. [۶][۷][۸][۹]

د ۱۹۹۴ زکال په اکتوبر میاشت پخوانی مجاهد ملا محمد عمر چې په یوه پاکستاني مدرسه کې یې تدریس کاوه، کندهار ته راوګرځېد او د طالبانو خوځښت یې جوړ کړ، چې ډېری غړي یې پښتانه و. په هېواد کې ګډوډیو؛ په ځانګړې توګه مکررو جنسي تېریو، غلاوو او وژنو د طالبانو غصه راپارولې وه. طالبانو د ۱۹۹۴ زکال تر نومبر میاشتې ټول کندهار ولایت ونیو. هغوی د یو ائتلافي دولت د جوړولو اړوند د مجاهدینو وړاندیز رد کړ او په ۱۹۹۵ زکال کې یې د کابل پر لور حرکت وکړ. [۱۰][۱۱]

په ۱۹۹۴ زکال کې د طالبانو له لومړنیو بریاوو وروسته دغه ډله له سختو ماتو سره هم مخ شوه. ورته مهال پاکستان له طالبانو څخه «پیاوړی ملاتړ وکړ». طالبانو د ۱۹۹۵ زکال په لومړیو کې په کابل باندې برید پیل کړ، خو د مسعود له خوا په شا وتمبول شول. د ۱۹۹۶ زکال د سپټمبر په ۲۷مه طالبانو د پاکستان په پوځي او د سعودي عربستان په مالي ملاتړ وکولای شول کابل ونیسي او د افغانستان اسلامي امارت یې تاسیس کړ. [۱۲][۱۳][۱۴][۱۵][۱۶][۱۷]

القاعده

[سمول]

د ۱۹۹۶ زکال په اګست میاشت کې بن لادن اړ کړای شو سوډان پرېږدي؛ همدا و چې د افغانستان جلال آباد ښار ته راغی. هغه د ۱۹۸۰مې لسیزې په وروستیو کې د القاعدې نړیواله شبکه رامنځته کړه څو د شوروي پر وړاندې د مجاهدینو ملاتړ وکړي، خو د جنګ سالارانو ترمنځ د خپل منځي جګړو له امله له هغوی ناهیلی شو. هغه له ملا عمر سړه اړیکې جوړې کړې او د القاعدې عملیات یې د افغانستان ختیځ ته را ولېږدول چې د طالبانو په ولکه کې و. [۱۸][۱۹][۲۰]

په متحده ایالاتو کې د سپټمبر د ۱۱مې د بریدونو کمیسیون وموندله چې د طالبانو تر واکمنۍ لاندې د القاعدې شبکه توانېدلې له افغانستان څخه د خپلو جنګیالیو د روزنې په برخه کې کار واخلي، وسلې یې واردولې، له نورو جهادیانو سره یې همغږي کوله او د ترهګریزو چارو طرحه یې له همدغه ځایه کوله. په داسې حال کې چې القاعدې په دغه هېواد کې خپل مرکزونه لرل خو د نورو سازمانونو له روزنیزو مراکزو څخه یې هم ملاتړ کاوه. اټکل کېږي چې د سپټمبر د ۱۱مې له بریدونو وړاندې له ۱۰ زرو څخه تر ۲۰ زرو کسان په دغه روزنیزو مراکزو کې و روزل شول او د شمالي ټلوالې پر ضد یې د طالبانو په جګړه کې ونډه واخیسته. [۲۱][۲۲][۲۳]

وروسته له هغه چې په ۱۹۹۸ زکال کې د امریکا په سفارتونو باندې بریدونه د بن لادن کسانو ته اړوند وګڼل شول، د متحده ایالاتو ولسمشر بل کلینټون امر ورکړ چې په افغانستان کې د دغې ډلې روزنیز مرکزونه د توغندویو موخه وګرځوي. د متحده ایالاتو چارواکو په طالبانو فشار راووړ چې بن لادن وروسپاري. په ۱۹۹۹ زکال کې نړیوالې ټولنې په طالبانو باندې بندیزونه ولګول او د بن لادن د تسلیمۍ غوښتنه یې ترې لرله، خو طالبانو په مکرره بڼه د دوی غوښتنې رد کړې. [۲۴][۲۵][۲۶][۲۷]

د افغانستان اړوند د متحده ایالاتو په پالیسیو کې بدلون

[سمول]

د کلینټون د واکمنۍ پر مهال متحده ایالاتو له پاکستان سره نږدې اړیکې لرلې او تر ۱۹۹۸- ۱۹۹۹ زکال پورې یې د افغانستان اړوند هېڅ روښانه پالیسي نه لرله. د بېلګې په توګه، په ۱۹۹۷ زکال کې د متحده ایالاتو د بهرنیو چارو وزیر رابین رافل، مسعود ته وویل چې طالبانو ته تسلیم شي. مسعود د هغه د غوښتنې په ځواب کې وویل، تر هغه مهاله چې د خپل پکول په اندازه سیمه یې هم په ولکه کې وي د طالبانو پر وړاندې به جګړې ته دوام ورکړي. نږدې همدغه مهال و چې د کلینټون د ادارې د بهرني سیاست لوړ پوړي چارواکي د افغانستان شمال ته ولاړل او هڅه یې وکړه شمالي ټلواله وهڅوي څو د طالبانو پر ضد د لاسته راغلو مهمو فرصتونو څخه ګټنه وه نه کړي. هغوی ټینګار درلود چې د اوربند او د وسلو د نه کارولو مهال راغلی. ورته مهال پاکستان د سعودي عربستان په مالي مرسته د طالبانو تجهیز کولو ته مخه کړه. [۲۸][۲۹]

د افغانستان اړوند د متحده ایالاتو سیاستونو په ۱۹۹۸ زکال کې د امریکا په سفارتونو باندې له بریدونو وروسته بدلون وکړ. اسامه بن لادن په دغه بریدونو کې په لاس لرلو تورن شو. په ۱۹۹۹ زکال کې متحده ایالاتو او د ملګرو ملتونو سازمان د دغه سازمان د امنیت شورا د ۱۲۶۷مې ګڼې پریکړه لیک له مخې په طالبانو بندیزونه ولګول او ترې وه یې غوښتل چې اسامه بن لادن په متحده ایالاتو کې د محاکمې په موخه ورته وسپاري او په افغانستان کې هغه ته اړوند ټول ترهګریز مرکزونه وتړي. دغه مهال د مسعود او متحده ایالاتو ترمنځ همکارۍ د ۱۹۹۸ زکال له بریدونو وروسته د اسامه بن لادن د موندلو په موخه وې. متحده ایالاتو او اروپايي اتحادیې له مسعود څخه د طالبانو پر وړاندې مبارزه کې ملاتړ وه نه کړ. [۳۰][۳۱][۳۲]

طالبانو ته د متحده ایالاتو ضرب الاجل

[سمول]

د سپټمبر د ۱۱ مې نېټې له بریدونو وروسته د متحده ایالاتو د ملي امنیت شورا هوکړه وکړه چې باید د القاعدې او طالبانو پر ضد پوځي ګام واخیستل شي. ورته مهال بوش هوډ وکړ چې لومړی باید طالبانو ته ضرب الاجل وټاکي. هغه طالبانو ته مهلت وټاکه څو اسامه بن لادن ور وسپاري، «له ځنډ پرته هغه ته اړوند ټول ترهګریز روزنځایونه وتړي، د هغه د ډلې ټول ترهګر او ملاتړي ونیسي او متحده ایالاتو ته بشپړ واک ورکړي چې د هغه د روزنیزو مرکزونو څېړنې وکړي». په همدغه ورځ په کابل کې د علماوو شورا غونډه وکړه او پرېکړه یې وکړه چې بن لادن باید وسپارل شي، خو ملاعمر بیا له دوی سره همغږی نه و او څرګنده یې کړه چې «د اسامه سپارل د موږ لپاره له شرمه ډکه موضوع کېدای شي. دا به زموږ او زموږ د اسلامي عقیدې د کمزورتیا څرګندویي وکړي» همدارنګه به د اسامه له تسلیمۍ وروسته چې بیګناه دی بیا به هم متحده ایالات خپلو غوښتنو ته دوام ورکوي. طالبانو دغه ضرب الاجل رد کړ او څرګنده یې کړه چې اسامه بن لادن به زموږ د میلمه پالنې د پښتني دود او دستور له مخې خوندي وساتل شي. [۳۳][۳۴][۳۵][۳۶][۳۷]

په افغانستان باندې د امریکا او ناټو د برید څخه اونۍ وړاندې او د برید پر مهال طالبانو له امریکا څخه په بن لادن باندې د لګول شوو تورونو شواهد وغوښتل او څرګنده یې کړه چې که چېرې په دغو بریدونو کې مسئول وي بیا یې په دې شرط دریمګړي هېواد ته سپاري چې امریکا خپل هوايي بریدونه ودروي. د بوش د ادارې یو چارواکي بیا وروسته وویل چې د هغوی د غوښتنو اړوند د خبرو اترو وخت تېر شوی و او «د دې وخت را رسېدلی و چې هغوی باید ګام اخیستی وای». له دې وروسته ډېر ژر د متحده ایالاتو پټ پوځي عملیات پیل شول او د ۲۰۰۱ زکال د اکتوبر په ۷مه نېټه یې په رسمي توګه جګړه پیل کړه. [۳۸][۳۹][۴۰][۴۱]

سرچينې

[سمول]
  1. ↑ Caryl, Christian (2010-07-26). "Bury the Graveyard". Foreign Policy. Archived from the original on 2021-05-04. نه اخيستل شوی 2021-08-12.
  2. ↑ Malkasian, Carter (2021). The American war in Afghanistan : a history. New York: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-755077-9. OCLC 1240264784.
  3. ↑ "Mohammad Daud Khan". Afghanland.com. 2000. Archived from the original on 17 August 2017. نه اخيستل شوی 11 March 2018.
  4. ↑ Kepel, Gilles (2002). Jihad: The Trail of Political Islam. Harvard University Press. ISBN 978-0-674-01090-1. OCLC 685132509.
  5. ↑ "Soviet Union invades Afghanistan". History. نه اخيستل شوی 30 August 2021.
  6. ↑ "Casting Shadows: War Crimes and Crimes against Humanity: 1978–2001" (PDF). Afghanistan Justice Project. 2005. Archived from the original (PDF) on 4 October 2013.
  7. ↑ "Afghanistan: Further Information on Fear for Safety and New Concern: Deliberate and Arbitrary Killings: Civilians in Kabul". Amnesty International. 16 November 1995. Archived from the original on 18 October 2012. نه اخيستل شوی 19 November 2012.
  8. ↑ "Afghanistan: escalation of indiscriminate shelling in Kabul". International Committee of the Red Cross. 1995. Archived from the original on 10 May 2011. نه اخيستل شوی 3 February 2011.
  9. ↑ Malkasian, Carter (2021). The American war in Afghanistan : a history. New York: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-755077-9. OCLC 1240264784.
  10. ↑ Marcela Grad (1 March 2009). Massoud: An Intimate Portrait of the Legendary Afghan Leader. Webster University Press. p. 310.
  11. ↑ Malkasian, Carter (2021). The American war in Afghanistan : a history. New York: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-755077-9. OCLC 1240264784.
  12. ↑ "II. BACKGROUND". Human Rights Watch. Archived from the original on 2 November 2008.
  13. ↑ Amin Saikal (13 November 2004). Modern Afghanistan: A History of Struggle and Survival (2006 first ed.). I.B. Tauris & Co Ltd., London New York. p. 352. ISBN 1-85043-437-9.
  14. ↑ "Documents Detail Years of Pakistani Support for Taliban, Extremists". National Security Archive. 2007. Archived from the original on 8 July 2008. نه اخيستل شوی 19 November 2012.
  15. ↑ "Afghanistan: Further Information on Fear for Safety and New Concern: Deliberate and Arbitrary Killings: Civilians in Kabul". Amnesty International. 16 November 1995. Archived from the original on 18 October 2012. نه اخيستل شوی 19 November 2012.
  16. ↑ Video پر يوټيوب باندې
  17. ↑ Coll 2004، م. 14.
  18. ↑ Maley, William (2021). The Afghanistan Wars (3rd ed.). Red Globe Press. p. 177. ISBN 978-1-352-01100-5.
  19. ↑ Peter Tomsen said that up until 9/11, Pakistani military and ISI officers along with thousands of regular Pakistani armed forces personnel had been involved in the fighting in Afghanistan. Tomsen, Peter (2011). The Wars of Afghanistan: Messianic Terrorism, Tribal Conflicts, and the Failures of Great Powers. New York: PublicAffairs. p. 322. ISBN 978-1-61039-412-3.
  20. ↑ "The Taliban's War on Women: A Health and Human Rights Crisis in Afghanistan" (PDF). Physicians for Human Rights. 1998. Archived (PDF) from the original on 3 January 2014. نه اخيستل شوی 30 January 2014.
  21. ↑ Video پر يوټيوب باندې
  22. ↑ Tomsen, Peter (2011). Wars of Afghanistan. PublicAffairs. p. 565. ISBN 978-1-58648-763-8.
  23. ↑ Peter Tomsen said that up until 9/11, Pakistani military and ISI officers along with thousands of regular Pakistani armed forces personnel had been involved in the fighting in Afghanistan. Tomsen, Peter (2011). The Wars of Afghanistan: Messianic Terrorism, Tribal Conflicts, and the Failures of Great Powers. New York: PublicAffairs. p. 322. ISBN 978-1-61039-412-3.
  24. ↑ Newsday (October 2001). "Taliban massacres outlined for UN". Chicago Tribune. Archived from the original on 16 September 2011. نه اخيستل شوی 3 February 2011.
  25. ↑ Newsday (2001). "Confidential UN report details mass killings of civilian villagers". newsday.org. Archived from the original on 18 November 2002. نه اخيستل شوی 12 October 2001.
  26. ↑ Immigration and Refugee Board of Canada (February 1999). "Afghanistan: Situation in, or around, Aqcha (Jawzjan province) including predominant tribal/ethnic group and who is currently in control". Archived from the original on 13 October 2013. نه اخيستل شوی 29 January 2014.
  27. ↑ "Incitement of Violence Against Hazaras by Governor Niazi". Afghanistan: the Massacre in Mazar-I Sharif. Human Rights Watch. November 1998. Archived from the original on 15 December 2007. نه اخيستل شوی 27 December 2007.
  28. ↑ Marcela Grad (1 March 2009). Massoud: An Intimate Portrait of the Legendary Afghan Leader. Webster University Press. p. 310.
  29. ↑ "9/11 Represented a Dramatic Failure of Policy and People". US Congressman Dana Rohrabacher. 2004. Archived from the original on 6 March 2013. نه اخيستل شوی 5 March 2013.
  30. ↑ "Security Council demands that Taliban turn over Osama bin Laden to appropriate authorities" (Press release). United Nations. 15 October 1999. Archived from the original on 16 August 2013. نه اخيستل شوی 29 June 2017.
  31. ↑ Coll 2004، م. 720.
  32. ↑ Risen 2008.
  33. ↑ Malkasian, Carter (2021). The American war in Afghanistan : a history. New York: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-755077-9. OCLC 1240264784.
  34. ↑ Malkasian, Carter (2021). The American war in Afghanistan : a history. New York: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-755077-9. OCLC 1240264784.
  35. ↑ "The US refuses to negotiate with the Taliban". BBC History. Archived from the original on 3 December 2018. نه اخيستل شوی 27 October 2018.
  36. ↑ Daalder, Ivo H.; Lindsay, James M. (April 2003). The Bush Revolution: The Remaking of America's Foreign Policy (PDF). The Brookings Institution. p. 19. Despite intense diplomatic pressure, the Taliban rejected Bush’s demands.
  37. ↑ "In Afghanistan, U.S. is fighting tribal insurgency, not jihad". The Baltimore Sun. 2 March 2010. Archived from the original on 28 October 2018. نه اخيستل شوی 27 October 2018.
  38. ↑ Malkasian, Carter (2021). The American war in Afghanistan : a history. New York: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-755077-9. OCLC 1240264784.
  39. ↑ "CNN.com – U.S. rejects Taliban offer to try bin Laden – October 7, 2001". edition.cnn.com. Archived from the original on 14 June 2004. نه اخيستل شوی 23 October 2018.
  40. ↑ "Bush Rejects Taliban Bin Laden Offer". www.washingtonpost.com. Archived from the original on 23 October 2018. نه اخيستل شوی 23 October 2018.
  41. ↑ "Bush rejects Taliban offer to surrender bin Laden". The Independent. Archived from the original on 23 October 2018. نه اخيستل شوی 23 October 2018.
"https://ps.wikipedia.org/w/index.php?title=د_افغانستان_د_جګړې_(۲۰۰۱-_۲۰۲۱_زکال)_پیلامه&oldid=297405" نه اخيستل شوی