د اسيا اقتصاد

د اسيا اقتصاد له ۴.۵ ميليارده خلکو (د نړۍ د وګړو ۶۰٪ برخه)  جوړ دی چې په نهه څلوېښتو بېلا بېلو هېوادونو کې ژوند کوي. اسيا د چټک اقتصادي پرمختګ سيمه ده، همدا راز په نړۍ کې د اسمي «جي ډي پي» او «پي پي پي» له اړخه هم د لويې وچې ستر اقتصاد دی. سربېره پر دې، اسيا د ځينو اږدو نويو اقتصادي پراختياوو سيمه هم ده، د جاپاني اقتصادي معجزې (۱۹۵۰-۱۹۹۰) (اقتصادي معجزه د پراخه اقتصادي پرمختګونو لپاره کارېدونکې غېر رسمي اصطلاح ده) څخه پيل شوې، بيا د هان ريور معجزه (۱۹۶۱-۱۹۹۶) په سويلي کوريا کې، په چين کې اقتصادي پراختيا (۱۹۷۸-۲۰۱۳)، په اندونيزیا، ماليزيا، تايلينډ، فليپين او ويټنام کې «ټايګر کب» اقتصادونه (۱۹۹۰- تر اوسه)  او په هندوستان کې اقتصادي عروج (۱۹۹۱-تر اوسه) پورې رسېدلې ده (ټايګر کب د سويل ختيځې اسيا يادو هېوادونو اقتصادونو ته کارېدونکی شريک نوم دی).

د نړۍ د نورو سيمو په څېر، د اسيا اقتصاد هم د سيمو او هېوادونو تر منځ توپير لري. لامل يې پراخه سيمه ده، دا معنا چې د ډول ډول کلتورونو، چاپېريالونو، تاريخي اړیکو او حکومتي نظامونو پراخه لړۍ پکې مېشته ده. د پي پي پي کورني ناخالص توليد (جي ډي پي) له نظره په اسيا کې تر ټولو ستر اقتصادونه چين، هندوستان، جاپان، اندونيزيا، ترکيه، سويلي کوريا، سعودي عربستان، ايران، تايلينډ او تايوان دي، او د اسمي کورني ناخالص عايد له نظره چين، جاپان، هندوستان، سويلي کوريا، اندونيزيا، سعودي عربستان، ترکيه، تايوان، تايلينډ او ايران ستر اقتصادونه لري.

ټوله شتمني يې تر ډېره بريده په ختيځه اسيا، هندوستان او سويل ختيځه اسيا کې راټوله شوې، خو که د سړي سر «جي ډي پي» پر بنسټ اندازه شي؛ نو بيا ډېره شتمني په ختيځه اسيا جاپان، سويلي کوريا، تايوان، هانګ کانګ، مکاو، سينګاپور او برونای کې راټوله شوې، تر څنګ يې په تيلو غني هېوادونو کې چې په لوېديځه اسيا کې موقعيت لري، لکه سعودي عربستان، قطر، متحده عرب امارات، بحرين، کويټ او عمان. اسرايل او ترکيه هم په لوېديځه اسيا کې دوه ستر اقتصادونه دي.  اسرايل (په ډول ډول صنعتونو کې پانګونه) پرمختللی هېواد دی، په داسې حال کې چې ترکيه (د OECD  بنسټګر غړی) د پرمختللي هېواد په توګه مخ پر وده هېواد دی. له جاپان (پراخه صنعت او برېښنايي پياوړتيا)، سويلي کوريا (پراخه صنعت او معلوماتي او مخابراتي ټيکنالوژي)، تايوان (پراخه صنعت او پرمختللې ټيکنالوژۍ برخو جوړول)، هانګ کانګ (مالي صنعت او چوپړتياوې) او سينګاپور (پرمختللې ټيکنالوژۍ جوړول، بايوټيکنالوژي، مالي او سوداګريز خدمات او ګرځندويي) پرته، اسيا، په وروستيو کلونو کې د چټکې ودې او صنعتي کېدو له بهير څخه د تېرېدو په حال کې لويه وچه ده.  چين (توليد او FDI-led وده) او هندوستان (توکي، د بهرنۍ کار موندنې ځای او د کمپيوټر سافټوير) په نړۍ کې دوه په چټکۍ سره وده کونکي ستر اقتصادونه دي.

ختيځه اسيا او د «اسيان» هېوادونه عموماً په توليد او سوداګرۍ متکي دي (له دې وروسته کرار کرار د صنعت او تجارت پر لور هم مخ په وړاندې ځي) او د ودې لپاره کرار کرار د پرمختللې ټيکنالوژۍ پر صنعت او مالي صنعت هم تکيه لري، په منځني ختيځ کې هېوادونه تر ټولو زيات په انجنيرۍ تکيه لري، څو د اقتصادي ودې او توکو د توليد لپاره په اقليمي ستونزو لاس بري شي، په بنسټيز ډول په خوږو خامو تيلو. د کلونو په تېرېدو سره، د چټکې اقتصادي ودې او له نورې نړۍ سره د سوداګرۍ د ياتېدو تر څنګ، اسيا له ۸.۵ تريليونه امريکايي ډالرو څخه زياتې بهرنۍ ونډې زېرمې راټولې کړي دي – کومې چې د نړۍ له نيمايي څخه زياتې دي او د درېيمې او څلورمې برخې په زياتولو سره د اسيا د اقتصاد ونډه لا پسې زياتوي.

د جي ډي پي له نظره د اسيايي هېوادونو نوملړ

دا د هيجا د تورو پر بنسټ د اسيايي هېوادونو جوړ شوی فهرست دی چې د دې هېوادونو حقيقي او اټکلي کورنی ناخالص توليد معلومات هم د نړيوال پيسو صندوق پر بنسټ له ځانه سره لري.

territory	GDP nominal millions of USD (2022)	GDP nominal per capita USD (2022)	GDP PPP millions of USD	GDP PPP per capita USD	Location
Average	41,758,906	8,922	65,441,000	15,235
Afghanistan	20,136	611	76,486	2,094	South Asia
Armenia	14,047	4,741	32,909	11,083	West Asia
Azerbaijan	73,369	7,165	187,260	18,615	West Asia
Bahrain	44,169	29,103	76,951	50,931	West Asia
Bangladesh	369,543	2,362	977,754	5,852	South Asia
Bhutan	2,653	3,491	8,199	9,876	South Asia
Brunei	35,555	79,816	35,920	80,383	Southeast Asia
Cyprus	27,726	30,663	38,055	42,956	West Asia
Myanmar	69,262	1,285	355,609	6,707	Southeast Asia
Cambodia	28,020	1,752	76,934	4,664	Southeast Asia
China	19,911,593	14,096	27,308,857	19,503	East Asia
Hong Kong	369,486	49,850	490,880	64,927	East Asia
Georgia	20,889	5,618	45,398	12,227	West Asia
India	3,534,743	2,515	10,200,000	7,333	South Asia
Indonesia	1,289,295	4,691	3,737,484	13,998	Southeast Asia
Iran	1,739,012	20,261	1,470,661	17,661	West Asia
Iraq	297,341	7,038	705,059	18,025	West Asia
Israel	520,703	54,688	354,197	39,121	West Asia
Japan	4,912,147	39,243	5,665,980	45,411	East Asia
Jordan	47,745	4,635	97,161	9,648	West Asia
Kazakhstan	193,611	10,003	537,664	28,849	Central Asia
North Korea	28,500	1,600	N/A	N/A	East Asia
South Korea	1,804,680	34,944	2,319,585	44,740	East Asia
Kuwait	186,610	38,755	312,100	66,386	West Asia
Kyrgyzstan	9,017	1,327	25,915	4,056	Central Asia
Laos	17,347	2,319	58,091	8,109	Southeast Asia
Lebanon	27,320	4,003	91,286	15,049	West Asia
Macau	35,246	50,578	77,360	115,913	East Asia
Malaysia	439,373	13,268	1,078,537	32,880	Southeast Asia
Maldives	5,502	14,078	8,667	23,311	South Asia
Mongolia	18,102	5,206	47,217	14,308	East Asia
Nepal	36,315	1,203	94,419	3,318	South Asia
Oman	110,127	23,416	203,959	47,365	West Asia
Pakistan	347,743	1,562	1,100,000	5,230	South Asia
Philippines	411,978	3,687	1,110,810	9,893	Southeast Asia
Qatar	225,716	84,514	365,835	132,886	West Asia
Saudi Arabia	1,040,166	28,759	1,898,511	55,704	West Asia
Singapore	424,431	79,576	585,055	103,181	Southeast Asia
Sri Lanka	81,934	3,699	304,826	13,897	South Asia
Syria	60,043	2,807	N/A	N/A	West Asia
Taiwan	841,209	36,051	1,300,212	55,078	East Asia
Tajikistan	7,820	795	33,351	3,589	Central Asia
Thailand	522,012	7,449	1,383,022	20,364	Southeast Asia
Timor-Leste	1,920	1,402	6,823	5,254	Southeast Asia
Turkey	692,380	8,081	2,346,576	28,264	West Asia/Europe
Turkmenistan	76,591	12,274	121,885	20,410	Central Asia
United Arab Emirates	501,354	50,349	746,350	69,434	West Asia
Uzbekistan	73,060	2,071	297,222	8,999	Central Asia
Vietnam	408,947	4,122	1,248,986	12,590	Southeast Asia
Yemen	28,134	891	72,171	2,280	West Asia

تاريخ

اقتصادي پرمختګ

لرغوني او منځني وختونه

چين او هندوستان له لومړي څخه تر ۱۸۰۰ مخزېږديز کال پورې د سترو اقتصادونو په توګه سره رد او بدل شوي دي. چين يو ستر اقتصادي ځواک و چې د ډېرو پام يې د ختيځ لور ته راواړاوه او د ډېرو به باور د هندوستان د لرغوني کلتور تاريخي شتمنۍ او نېکمرغۍ اسيا ته خپل تشخص ورکړ، د اروپايي سوداګرۍ، اکتشافاتو او نيواکګرۍ پام يې دېخوا راواړاوه. د کولمبس له خوا د هندوستان د لټون پر مهال د امريکا غېر متوقع موندنه د دې ژور جذابيت ښودنه کوي. د وريښمو لار په اسيايي «هيترلينډ» کې د ختيځ او لوېديځ ستره سوداګريزه لاره وګرځېده، په داسې حال کې چې د «ملاکا» تنګي د سمندري لارو په توګه پراته وو.

له ۱۹۴۵ مخکې

له دويمې نړيوالې جګړې مخکې، د اسيا ډېرې برخې تر نيواکګرې واکمنۍ لاندې وې. يواّځې يو څو هېوادونو په پرتليز ډول وکولای شول چې د اروپايي ځواک د پرله پسې فشار له مخ کېدو سره سره خپلواک پاتې شي. چين، سيام او جاپان يې بېلګې دي.

په ځانګړي ډول جاپان وکولای شول چې په نولسمه پېړۍ کې د اصلاحاتو له امله خپل اقتصاد ته پرمختګ وکړي. دا اصلاح ټولشموله او نن د «ميجي بيا رغونې» په نوم پېژندل کېږي. جاپانی اقتصاد تر شلمې پېړۍ پورې ښه وده وکړه او د دې هېواد اقتصادي ودې د اقتصادي ودې لپاره اړينې سرچينې کمې کړې. د پايلې په توګه، د جاپان پراختيا پيل شوه، د کوريا او چين ډېرې سيمې يې له ځان سره ضميمه کړې، په دې ډول جاپانيانو سره مرسته وشوه چې ستراتيژيکې سرچينې د ځان لپاره خوندي کړي.

په ورته وخت کې، سويل ختيځه اسيا د سوداګرۍ او د وخت د ډول ډول نويو ټيکنالوژيو له امله په غوړېدو وه. په ۱۸۶۰ز کال کې د سويس کانال په پرانيستل کېدو سره د سوداګرۍ د حجم په زياتېدو پيل وشو. په مانيلا کې د «مانيلا ګيلن» (مانيلا ګيلن اسپانوي سوداګريزې بېړۍ وې) و، چېرته چې له ۱۵۷۱ څخه تر ۱۸۱۵ز کال پورې د فلپين په ټاپوګانو او چين کې د توليد شويو توکو سوداګري له اسپانوي امريکا او اروپا سره کېده. د فليپين لومړۍ اسپانوي مستعمره په اسيا کې لومړۍ سيمه وه چې له امريکاګانو سره يې سوداګري کوله، له مانيلا څخه تر «اکاپولکو» پورې. له «هاوانا» څخه تر «سيلويلي» پورې لاره لومړۍ نړيواله سوداګريزه لاره وه. وريښم، چيني لوښي، د پيل غاښونه، تمباکو، کوپره او جوار ځينې هغه توکي و چې له اسيا څخه تر امريکاګانو او اروپا پورې د فليپين له لارې صادرېدل.

په ۱۸۱۹ز کال کې سينګاپور منځ ته راغی، څومره چې د ختيځ او لوېديځ تر منځ د سوداګرۍ کچه مخ پر لوړه ولاړ، سينګاپور هم په پياوړي دريځ کې سر راپورته کړ. د برتانيې مستعمره «مالايا» چې اوس د ماليزيا يوه برخه ده، په نړيواله کچه د قلعي او ربړ تر ټولو ستر توليدونکی و. له بلې خوا، هالنډي ختيځې سيمې چې اوس اندونيزيا ده، د خوراکي مسالو د توليد له امله شهرت درلود. هالنډيانو او برتانويانو خپل سوداګريز شرکتونه جوړ کړل، څو په اسيا کې د خپلې سوداګرۍ جريان مديريت کړي. برتانويانو د برتانيې ختيځ هندوستان شرکت جوړ کړ، په داسې حال کې چې هالنډيانو د ختيځ هندوستان شرکت جوړ کړی. دواړو شرکتونو په خپلو مستعمرو کې په سوداګرۍ بشپړ واک درلود.

په ۱۹۰۸ز کال کې، خام تيل په لومړي ځل په په فارس، اوسني ايران کې وموندل شول. له دې وروسته، د تيلو ډېرې سيمې کشف شوې او وروسته معلومه شوه چې منځنی ختيځ د نړۍ په کچه د تيلو تر ټولو سترې زېرمې لري. دې د عرب هېوادونو واکمن زيات شتمن کړل، په داسې حال کې چې دې سيمه کې تولنيزه اقتصادي وده ډېره شاته پاتې وه.

د ۱۹۳۰ز لسيزې په لومړيو کې، نړۍ له يوې نړيوالې اقتصادي سوړبازارۍ سره مخ شوه، کومه چې اوس د ستر رکود په نوم پېژندل کېږي. اسيا هم خوندي نه وه او د اروپا او متحده ايالاتو په څېر (له شوروي اتحاد پرته) له ورته ستونزو سره مخ شوه. په ټوله اسيا کې او په ټوله نړۍ کې په هېښونکي ډول د سوداګرۍ حجم کم شو. د غوښتنې له کمېدو سره، د ګڼو توکو نرخونو هم په کمېدو پيل وکړ، سيمه ييز خلک او بهرنيان يې لا پسې بې وزله کړل. په ۱۹۳۱ز کال کې، جاپان «مانچوري» ونيو او ورپسې يې پاتې چين او همدا راز سويل ختيځه اسيا، کوم چې په پايله کې د دويمې نړيوالې جګړې اسيا پاسفيک ټولنه شوه.