د ارمنستان تاریخ

د ويکيپېډيا، وړیا پوهنغونډ له خوا

د ارمنستان تاریخ، د ارمنستان جمهوریت په تاریخ پورې اړوند موضوعات، د ارمني وګړو، ارمني ژبه او هغه سیمې چې د تاریخ او جغرافیې له نظره ارمني ګڼل کېږي، تر پوښښ لاندې نیسي.    

ارمنستان د آرارات انجیلي غرونو په شاوخوا غرنۍ سیمه کې پروت دی. د هېواد اصلي ارمني نوم هایک (Hayk) ؤ، وروسته بیا هایستان (Hayastan) (په ارمني ژبه کې: Հայաստան) چې ژباړه یې 'د هایک خاوره' ده، د هایک او د پارسيي وروستاړي '-ستان' (خاوره) څخه اخیستل شوی. د هایک (د ارمنستان د افسانوي واکمن) تاریخي دښمن بېل یا بعل ( په اکدي ورته رېښه کې بېلو ) ؤ.[۱]

دغه هېواد ته د ارمنستان نوم د ګاونډیو هېوادونو له خوا ورکړل شو او په دودیز ډول د ارمناک یا آرام (د هایک د کړوسی او بل مشر چې د ارمني دود له مخې، د ټولو ارمنیانو نیکه دی) څخه اخیستل شوی. د برونز په زمانه کې، د هیتي سترواکي (د خپل ځواک په اوج کې)، میتاني (سویل لوېدیځ تاریخي ارمنستان) او هایاسا آزي ( ۱۶۰۰-۱۲۰۰ م.م) په ګډون، څو دولتونو د لوی ارمنستان په سیمه کې وغوړېدل. د هایاسا-آزي څخه لږ وروسته د نایري قبیلوي کنفدراسیون (۱۴۰۰-۱۰۰۰ م.م) او د اورارتو پاچهي (۶۰۰-۱۰۰۰ م.م ) وه چې په پرله پسې ډول یې د ارمنستان په غرنۍ خاوره کې خپلې واکمنۍ جوړې کړې. د پورته یاد شویو ملتونو او قبیلو هره یوه د ارمنیانو په قومي پیدایښت کې برخه واخیسته. له میلاد نه مخکې په ۷۸۲ کال کې د آرارات دښتې په لوېدیځ کې د پاچا لومړي ارگشتي  له خوا د اریبوني نظامي کلا په جوړولو سره، د ارمنستان اوسنۍ پلازمېنې، ایروان تاریخ له میلاد نه مخکې ۸ پېړۍ ته رسي. ایریبوني داسې یاد شوی " د یوه لوی اداري او مذهبي مرکز په بڼه ډیزاین شوي او یوه بشپړه شاهي پلازمېنه ده".[۲][۳][۴][۵][۶]

د اورارتو د اوسپنې د زمانې پاچهي (د آرارات لپاره آشوریان) په ځای د اورونتېد لړۍ ځایناستې شوه. د پارسي او ورپسې د مقدونیې واکمنۍ وروسته، د آرتاشس لړۍ له ۱۹۰ م.م. کال څخه د ارمنستان پاچهي رامنځته کړه او مخکې له دې چې د روم تر واکمنۍ لاندې راشي، د لوی تیګران تر واکمنۍ لاندې د خپل نفوذ اوج ته ورسېده.    [۷][۸][۹]

اشکاني ارمنستان، لومړنی خپلواک هېواد ؤ چې په ۳۰۱ کال کې یې مسیحیت د دولتي دین په توګه ومانه. ارمنیان وروسته د بیزانس، ساساني پارسي او اسلامي برلاسۍ تر لاس لاندې راغلل، خو د ارمنستان د باګراتوني لړۍ پاچهۍ سره یې خپله خپلواکي بېرته ترلاسه کړه. په ۱۰۴۵ ز کال کې د پاچهۍ له سقوط او ورپسې په ۱۰۶۴ ز کال کې د سلجوقیانو له لوري د ارمنستان له فتح کېدو وروسته، ارمنیانو په کیلیکیه کې پاچهي تاسیس کړه، چې هلته یې خپلې واکمني ته تر ۱۳۷۵ ز کال پورې دوام وکړ.    [۱۰]

لوی ارمنستان، د شپاړسمې پېړۍ په پیل کې د صفوي پارسي تر واکمنۍ لاندې راغی. که څه هم د پېړیو په اوږدو کې لوېدیځ ارمنستان د عثماني واکمنۍ لاسته ولوېد، په داسې حال کې چې ختیځ ارمنستان د پارسي تر واکمنۍ لاندې پاتې شو. ختیځ ارمنستان په نولسمه پېړۍ کې روسیې فتح کړ او لوی ارمنستان د عثماني او روسي سترواکیو ترمنځ ووېشل شو.[۱۱][۱۲]

ارمنیان د شلمې پېړۍ په لومړیو کې د ترکیې د عثماني دولت له لوري له خپلې نسل وژنې څخه وځورېدل، چې تر ۱،۵ مېلیونه پورې ارمنیان په کې ووژل شول او ډېر نور ارمنیان د سوریې او لبنان له لارې په ټوله نړۍ کې تیت شول. له هغه وخت وروسته د ارمنستان خاوره چې د ختیځ ارمنستان له زیاتې خاورې سره برابره وه، په ۱۹۱۸ ز کال کې د ارمنستان د لومړي جمهوریت په جوړېدو سره خپله خپلواکي بېرته ترلاسه کړه او په ۱۹۹۱ ز کال کې د ارمنستان جمهوریت بنسټ کېښودل شو.[۱۳][۱۴][۱۵]

له تاریخ پخوا دوران[سمول]

په ارمنستان کې د ۳۲۵۰۰۰ کلونو وړاندې ډبریز وسایل موندل شوي، چې په هغه وخت کې د لومړنیو انسانانو شتون څرګندوي. په ۱۹۶۰ ز کلونو کې کیندنو په ایروان ۱ غار کې د ۴۸۰۰۰ کلن زړو پاتې شونو او د ورته عمر د انسان د جمجمې د ټوټې او غاښ په ګډون، د لرغونو انسانانو د استوګنې شواهد وموندل. [۱۶]

د ارمنستان غرنۍ سیمې په نوي ډبریز دوران پورې د تړلي مېشت ځای نښې ښیې. په ۲۰۱۰ او ۲۰۱۱ ز کلنو کې د لرغون پېژندنې سروې ګانې په اریني -۱ غار کمپلیکس کې د نړۍ د لومړني پېژندل شوي چرمي بوټ (۳۵۰۰ م.م.)، د پروړې (وښو) لمن (۳۹۰۰م.م.) او د شراب جوړولو د الې (۴۰۰۰م.م.) د موندلو لامل شوې.[۱۷][۱۸][۱۹]

د هسک قفقاز مرکزي سیمې شولاوري-شومو کلتور په سیمه کې له تاریخ پخوا دوران یو له پخوانیو پېژندل شوو کلتورونو څخه دی، چې د کاربن نېټه يې شاوخوا ۶۰۰۰-۴۰۰۰ م.م. ټاکل شوې ده.   

د برونزو زمانه[سمول]

په سیمه کې د برونز د زمانې لومړنی کلتور د کورا-آراکس کلتور دی، چې د شاوخوا ۴۰۰۰ او ۲۰۰۰ م.م. کلونو ترمنځ دوره کې ټاکل شوی. د دې کلتور په اړه لومړني شواهد د آرارات په دښته کې موندل کېږي. له هغه ځایه په ۳۰۰۰ م.م. کال کې ګرجستان ته وغځېد (خو هېڅکله کولکیس ته و نه رسېد) او لوېدیځ او سویل ختیځ کې تر ارومیې حوزې او تر وان جهيل لاندې سیمې ته پر مخ  لاړ.   

د تریالتي-وانادزور کلتور له ۲۲۰۰ م.م. څخه تر ۱۶۰۰م.م. کاله پورې په ارمنستان، سویلي ګرجستان او شمال ختیځه ترکیه کې وغوړېد. داسې ګمان کېږي چې یو هندي - اروپايي کلتور ؤ. ښايي نور اړوند کلتورونه د دې وخت په اوږدو کې د ارمنستان په غرنیو سیمو کې، یعنې په آراګاټ غرونو او د سیوان جهيل په سیمو کې خپاره شوي وي.[۲۰][۲۱][۲۲][۲۳][۲۴][۲۵][۲۶][۲۷]

د شلمې پېړۍ د لومړی دورې پوهانو څرګنده کړه چې: د "ارمنستان" نوم ښايي په لومړي ځل په یوه ډبرلیک کې ثبت شوی وي، چې په کې آرماني (یا آرمانوم) او اېبلا، چې د نارم سین (۲۳۰۰ م.م.)  له خوا له فتحه شوو خاورو څخه دي، یادې شوې چې د اوسني دیاربکر په سیمه کې د اکدي مستعمرې پر مټ پېژندل کېږي، که څه هم د آرماني او اېبلا دواړو دقیق ځایونه روښانه نه دي. یو شمېر عصري څېړونکو د آرماني (آرمي) ځای د عصري سمسات په عمومي ساحه کې په ګوته کړ او څرګنده کړې یې ده چې: د هندي-اروپایي ژبي لومړني خلک لږ تر لږه یوڅه په کې مېشت وو. نن ورځ، عصري آشوریان (چې په دودیز ډول په نوې-آرامي ژبه خبرې کوي، نه اکدي ژبه) ارمنیان د آرماني په نوم یادوي. دا شونې ده چې د ارمنستان نوم د آرمیني، اوراتويي څخه چې د "آرمه اوسیدونکي" یا "ارمني هېواد" په معنا ده، سرچینه اخیستې وي. په اوراتويي کتابونو کې آرم قبیله ښايي اورومویان وي، چې په ۱۲ م.م. پېړۍ کې یې د خپلو متحدینو مشکيانو او کاسکیانو سره له شمال څخه په آشور باندې د یرغل هڅه وکړه. اورومویان ظاهراً د ساسون په شاوخوا کې مېشت شول او د آرمې سیمو او د اورمې نږدې خاورې ته یې خپل نوم ورکړ. د مصر درېیم ثوتموس د خپلې واکمنۍ په ۳۳م  کال (۱۴۴۶ م.م. کال) کې د "ارمني" خلکو په نوم یاد کړي او ادعا یې وکړه چې د دوی په خاوره کې "جنت په څلورو ستنو ولاړ دی". ارمنستان احتمالاً د مانیا سره تړلی دی، چې ممکن د میني له سیمې سره چې په انجیل کې یې یادونه شوې، ورته وي، خو هغه څه چې دا ټول تصدیقونه ورته اشاره کوي، په باوري توګه نه شي مشخص کېدای او د "ارمنستان"  د نوم په اړه لومړنی باوري تصدیق ،د بیستون ډبرلیک (شاوخوا ۵۰۰ م.م.) څخه سرچینه اخلي.   [۲۸][۲۹][۳۰][۳۱][۳۲][۳۳]

د "هایستان" کلیمې تر ټولو پخوانی بڼه، د ارمنستان مستعار کورنی نوم، ممکن هایسا-آزي وي، هغه پاچهي چې د ارمنستان په غرنیو سیمو کې وه، چې له میلاد نه مخکې له ۱۵۰۰ څخه تر ۱۲۰۰ ز کال پورې په اړوند هیتي اسنادو کې ثبت شوی.  

د ارمنستان زیاته برخه له میلاد نه مخکې، د ۱۲۰۰ او ۸۰۰ کلنو تر منځ د قبیلو تر یوه کنفدراسیون لاندې چې آشوري سرچینو هغه نایري (په آشوري کې "د سیندونو خاوره") بلله، متحده وه.     [۳۴]

د اوسپنې دوره[سمول]

د اورارتو سلطنت، چې د وان سلطنت په نوم هم یادیږي، د ارمنستان به لوړو سیمو کې د نهمې پیړۍ او ۵۸۵ مخکې له میلاد کلونو ترمنځ وده وکړه. د اورارتیني پاچاهۍ بنسټ ایښودونکی، ارامي، د ارمنستان د غرونو ټول سلطنتونه سره متحد کړل او ځان ته یي د «شاهنشاه» لقب ورکړ، چې د اوراتین پاچاهانو دودیز لقب دی. اورارتیانو په ټولو تارون او واسپوکان باندې خپل حاکمیت ټینګ کړ. د اورارتو اصلي سیال د نوي اشوري سترواکي وه. د لومړي سردوري (۸۳۴_۸۲۸ مخکې له میلاد) د واکمنۍ پر مهال، اورارتو یو پیاوړی او منظم دولت شو او په ګاونډیو قومونو یي مالیات وضع کړل. سردوري، توشپا (نننی وان) یي د اورارتو پلازمېنه کړه. د هغه زوی اشپوینیس د دولت سرحدونو په فتح کولو سره وغځول چې وروسته بیا د تایګرانوسیرتا په نوم پیژندل کېده او تر ارمیا ورسید. [۳۵][۳۶][۳۷][۳۸]

د عصري دورې پیل[سمول]

روسي ارمنستان[سمول]

په ۱۸۲۸-۱۸۲۶ ز کلونو کې د روسیې اوپارسله جګړې وروسته، د تاریخي ارمنستان برخې چې (د ختیځ ارمنستان په نامه هم یادېږي) د پارس تر کنټرول لاندې وې، چې مرکز یې د یریوان او سیوان جهيل دی، په روسیه کې دپارسقاجار له تسلیمېدو وروسته، په ۸۲۸ز کال کې د ترکمنانو تړون پر بنسټ روسیې سره یوځای شول. د روسیې تر واکمنۍ لاندې، هغه سیمه چې د ننني ارمنستان سیمې سره ورته وه د «یریوان ولایت» په نوم یادیږي. د روسي سترواکۍ ارمنیانو د خپلو عثماني خپلوانو په پرتله په نسبي خوندیتوب کې ژوند کاوه، سربېره پر دې د شلمې پیړۍ په لومړیو کې د تاتاریانو او کردانو سره نښتې تکرار شوې وې. که څه هم روسي ارمنیانو له پرمختللي روسي کلتور، اروپايي فکرونو او پراخو اقتصادي نوښتونو څخه ګټه پورته کړه، خو دوی هم د نورو ډیرو توکمیزو او مذهبي اقلیتونو په څېر مساوي تعلیمي او اداري فرصتونو رد کړل.[۳۹][۴۰]

د ارمنستان لومړی جمهوریت (۱۹۱۸-۱۹۲۰ز کلونه)[سمول]

د څلورمې او نولسمې پیړۍ په اوږدو کې، د ارمنستان دودیزه سیمه د پارسیانو، شرقي رومیانو، عربانو، منګولیانو او ترکانو له خوا فتحه او حکومت یي پرې کاوه. د تاریخي ارمنستان ځینې برخې د لومړۍ نړیوالې جګړې په پایله کې د دغو دوو سترواکیو له ړنګیدو وروسته د عثماني سترواکۍ او د روسیې له سترواکۍ څخه خپلواکي ترلاسه کړه.[۴۱]

خپلواک ارمنستان (۱۹۹۱ز کال - نن ورځ)[سمول]

ارمنستان د ۱۹۹۰ ز کال د اګست په ۲۳ نېټه له شوروي اتحاد څخه خپله خپلواکي ترلاسه کړه. خپلواکي د ۱۹۹۱ ز کال د سپټمبر په ۲۱مه د ټولپوښتنې له لارې تایید شوه. سره له دې، د ۱۹۹۱ ز کال د ډسمبر په ۲۵ د شوروي اتحاد تر رسمي منحل کېدو پورې په پراخه کچه نه و پیژندل شوی. ارمنستان د یوه خپلواک دولت په توګه د خپلو لومړیو کلونو په اوږدو کې له ډیرو ننګونو سره مخامخ و. د نړۍ له ګوټ ګوټ څخه د ارمنستان ډېریو سازمانونو د مرستې په موخه دې هېواد ته راستانه شوو. له کاناډا څخه، د ځوانو زده کونکو او رضاکارانو یوه ډله د CYMA تر نامه لاندې-ارمنیا ته د کاناډا د ځوانانو ماموریت شعار سره د وارارات سیمې ته ورسیده، او دا د ځوانانو لومړنی سازمان شو چې په نوي خپلواک جمهوریت کې یي برخه واخیستله.[۴۲]

د سرګسیان صدارت(۲۰۰۸-۲۰۱۸ز کلونه)[سمول]

سرژسرګسیان په هغه وخت کې د ارمنستان لومړی وزیر و او د ولسمشر کوچاریان ملاتړ یي درلوده، د ۲۰۰۸ ز کال د فبرورۍ په ټاکنو کې د ارمنستان د ولسمشرۍ څوکۍ لپاره تر ټولو ځواکمن نوماند بلل کېده. تیر پیتروسیان په رسمي ډول د ۲۰۰۸ ز کال د ولسمشرۍ په ټاکنو کې خپله نوماندي د ۲۰۰۷ ز کال د اکټوبر په ۲۶ په یروان کې اعلان کړه. هغه د کوچاریان حکومت په پراخ فساد تورن کړ چې په تیرو پنځو کلونو کې یې د «لږ تر لږه درې څخه تر څلور میلیارده ډالرو» غلا کړې وه. هغه د پیاوړې اقتصادي ودې په اړه د حکومت په ادعاوو نیوکه وکړه او استدلال یې وکړ چې کوچاریان او د هغه لومړی وزیر سرژ سرګسیان د ناګورنو قره باغ د ستونزې د حل لپاره دده هغه حل لاره ومنله چې لس کاله مخکې یي هغه وړاندیز کړې وه.[۴۳][۴۴][۴۵][۴۶]

لومړی وزیر نیکول پاشینیان (۲۰۱۸ز کال)[سمول]

د ۲۰۱۸ ز کال په مارچ میاشت کې د ارمنستان پارلمان، ارمن سرکیسیان د ارمنستان د نوي ولسمشر په توګه وټاکه د ولسمشر د واک  کمولو لپاره د اساسي قانون اختلافي اصلاحات پلي شول، په داسې حال کې چې د لومړي وزیر واک پیاوړی شوی و. د ۲۰۱۸ ز کال په مې میاشت کې د اپوزیسیون مشر نیکول پاشینیان د پارلمان له خوا د نوي صدراعظم په توګه وټاکل شو. د هغه مخکیني مشر سرژ سرګسیان دوه اونۍ وړاندې د حکومت ضد پراخو مظاهرو وروسته استعفا وکړه.[۴۷][۴۸]

د ۲۰۲۰ ز کال د سپتمبر په ۲۷ مه د ناګورنو- قره باغ د ناحل شوې شخړې له امله په بشپړه توګه جګړه پیل شوه. د ارمنستان او اذربایجان دواړو وسله والو ځواکونو د پوځي او ملکي تلفاتو خبر ورکړ. د نومبر په لسمه د اوربند تړون لاسلیک شو، چې په ترڅ کې یې د ناګورنو- قره باغ شاوخوا نیول شوې سیمې بېرته اذربایجان ته وسپارل شوې.[۴۹][۵۰]

سرچينې[سمول]

  1. ↑ Kurkjian, Vahan (1968). "The Beginnings of Armenia Chapter VIII". History of Armenia. Michigan: uchicago.edu. د لاسرسي‌نېټه ۱۰ ډيسمبر ۲۰۱۵. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)[مړه لينکونه]
  2. ↑ Kurkjian, Vahan (196). History of Armenia. Michigan. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  3. ↑ Kurkjian, Vahan (196). History of Armenia. Michigan. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  4. ↑ Armenian Soviet Encyclopedia, v. 12, Yerevan 1987; Artak Movsisyan "Sacred Highland: Armenia in the spiritual conception of the Near East", Yerevan, 2000.
  5. ↑ Katsenelinboĭgen, Aron (1990). The Soviet Union: Empire, Nation and Systems. New Brunswick: Transaction Publishers. د کتاب پاڼې 143. د کتاب نړيواله کره شمېره 0-88738-332-7. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  6. ↑ R.D. Barnett (1982). "Urartu". In John Boardman; I.E.S. Edwards; N.G.L. Hammond; E. Sollberger (المحررون). The Cambridge Ancient History, Vol. 3, Part 1: The Prehistory of the Balkans, the Aegean World, Tenth to Eighth Centuries BC (الطبعة 2nd). Cambridge University Press. د کتاب پاڼې 346. د کتاب نړيواله کره شمېره 978-0521224963. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  7. ↑ Toumanoff, Cyril (1963). Studies in Christian Caucasian history. Washington D.C.: Georgetown University Press. د کتاب پاڼي 278ff. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  8. ↑ Tiratsyan, Gevorg. «Երվանդունիներ» (Yerevanduniner). Armenian Soviet Encyclopedia. vol. iii. Yerevan: Armenian Academy of Sciences, 1977, p. 640. کينډۍ:In lang
  9. ↑ Hovannisian, Richard G. (2004). The Armenian People From Ancient to Modern Times, Volume I: The Dynastic Periods: From Antiquity to the Fourteenth Century. Palgrave Macmillan. د کتاب پاڼې 49. د کتاب نړيواله کره شمېره 1-4039-6421-1. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  10. ↑ . Landmarks in Armenian history. Internet Archive. "1080 A.D. Rhupen, cousin of the Bagratonian kings, sets up on Mount Taurus (overlooking the Mediterranean Sea) the kingdom of New Armenia which lasts 300 years."
  11. ↑ Eastern Europe, Russia and Central Asia 2003. د کتاب نړيواله کره شمېره 9781857431377. د لاسرسي‌نېټه ۲۶ ډيسمبر ۲۰۱۴. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  12. ↑ Peimani, Hooman (2009). Conflict and Security in Central Asia and the Caucasus. د کتاب نړيواله کره شمېره 9781598840544. د لاسرسي‌نېټه ۲۶ ډيسمبر ۲۰۱۴. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  13. ↑ (په 10 April 2003 باندې). Armenia: President Sworn in Amid Protests.
  14. ↑ (په 23 April 2003 باندې). Constitutional court stirs Armenian political controversy. Eurasianet.org.
  15. ↑ Croissant, Michael P. (1998). The Armenia-Azerbaijan Conflict: Causes and Implications. London: Praeger. د کتاب نړيواله کره شمېره 978-0-275-96241-8. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  16. ↑ "Stone Tool Discovery in Armenia Gives Insight into Human Innovation 325,000 Years Ago". sci-news.com. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  17. ↑ . The first leather shoe. CNN
  18. ↑ "5,900-year-old women's skirt discovered in Armenian cave". News Armenia. 13 September 2011. د اصلي آرشيف څخه پر ۱۰ اکتوبر ۲۰۱۷ باندې. د لاسرسي‌نېټه ۱۴ سپټمبر ۲۰۱۱. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  19. ↑ "The first wine-making facility in Armenia". National Geographic. د لاسرسي‌نېټه ۱۵ نومبر ۲۰۰۷. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  20. ↑ Joan Aruz, Sarah B. Graff, Yelena Rakic, Cultures in Contact: From Mesopotamia to the Mediterranean in the Second Millennium B.C. The Metropolitan Museum of art symposia. Metropolitan Museum of Art, 2013 کينډۍ:ISBN pp. 12-24
  21. ↑ Aynur Özifirat (2008), The Highland Plateau of Eastern Anatolia in the Second Millennium BC: Middle/Late Bronze Ages pp.103–106
  22. ↑ John A. C. Greppin and I. M. Diakonoff, Some Effects of the Hurro-Urartian People and Their Languages upon the Earliest Armenians Journal of the American Oriental Society Vol. 111, No. 4 (Oct. – Dec. 1991), pp. 721 [۱]
  23. ↑ Joan Aruz, Kim Benzel, Jean M. Evans, Beyond Babylon: Art, Trade, and Diplomacy in the Second Millennium B.C. Metropolitan Museum of Art (New York, N.Y.)[۲] (2008) pp. 92
  24. ↑ Kossian, Aram V. (1997), The Mushki Problem Reconsidered الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة) pp. 254
  25. ↑ Daniel T. Potts A Companion to the Archaeology of the Ancient Near East. Volume 94 of Blackwell Companions to the Ancient World. John Wiley & Sons, 2012 کينډۍ:ISBN p. 681
  26. ↑ Simonyan, Hakob Y. (2012). "New Discoveries at Verin Naver, Armenia". Backdirt. The Cotsen Institute of Archaeology at UCLA (The Puzzle of the Mayan Calendar): 110–113. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  27. ↑ Martirosyan, Hrach (2014). "Origins and Historical Development of the Armenian Language" (PDF). Leiden University: 1–23. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة); Cite journal requires |journal= (مساعدة)
  28. ↑ Archi, Alfonso (2016). "Egypt or Iran in the Ebla Texts?". Orientalia. 85: 3. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  29. ↑ Kroonen, Guus; Gojko Barjamovic; Michaël Peyrot (9 May 2018). "Linguistic supplement to Damgaard et al. 2018: Early Indo-European languages, Anatolian, Tocharian and Indo-Iranian": 3. doi:10.5281/zenodo.1240524. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة); Cite journal requires |journal= (مساعدة)
  30. ↑ Martiros Kavoukjian, "The Genesis of Armenian People", Montreal, 1982.
  31. ↑ Armen Petrosyan. The Indo-European and Ancient Near Eastern Sources of the Armenian Epic. Journal of Indo-European Studies. Institute for the Study of Man. 2002. p. 184. [۳]
  32. ↑ Armen Petrosyan. The Indo-European and Ancient Near Eastern Sources of the Armenian Epic. Journal of Indo-European Studies. Institute for the Study of Man. 2002. pp. 166-167. [۴]
  33. ↑ International Standard Bible Encyclopedia, 1915 [۵] Archived 21 February 2012 at the Wayback Machine.; Eric H. Cline and David O'Connor (eds.) Thutmose III, University of Michigan, 2006; کينډۍ:ISBN.
  34. ↑ "The Longest Rivers in Armenia". الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  35. ↑ "Urartu/Armenia". د اصلي آرشيف څخه پر ۰۳ مې ۲۰۱۵ باندې. د لاسرسي‌نېټه ۰۶ فبروري ۲۰۰۷. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  36. ↑ "Ancient Near East Chronology". د اصلي آرشيف څخه پر ۱۹ فبروري ۲۰۰۷ باندې. د لاسرسي‌نېټه ۰۶ فبروري ۲۰۰۷. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  37. ↑ "Transanatolie – Kings of Urartu". د لاسرسي‌نېټه ۰۶ فبروري ۲۰۰۷. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  38. ↑ "ArcImaging (Archeological Imaging Research Consortium)". د لاسرسي‌نېټه ۰۶ فبروري ۲۰۰۷. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  39. ↑ Dowling, Timothy C. (2 December 2014). Russia at War: From the Mongol Conquest to Afghanistan, Chechnya, and Beyond ... د کتاب نړيواله کره شمېره 9781598849486. د لاسرسي‌نېټه ۲۲ ډيسمبر ۲۰۱۴. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  40. ↑ Hovannisian, Richard G (1971). "Russian Armenia. A Century of Tsarist Rule". Jahrbücher für Geschichte Osteuropas. 19 (1): 31–48. JSTOR 41044266 – عبر JSTOR. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  41. ↑ Artin H. Arslanian and Robert L. Nichols (1979). "Nationalism and the Russian Civil War: The Case of Volunteer Army-Armenian Relations, 1918-20". Soviet Studies. 31 (4): 559–573. doi:10.1080/09668137908411267. JSTOR 150918 – عبر JSTOR. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  42. ↑ ARMENIAN DECLARATION OF INDEPENDENCE
  43. ↑ The Constitution of the Republic of Armenia (27 November 2005), Chapter 3: The President of the Republic, Article 50 Archived 15 October 2008 at the Wayback Machine., president.am; accessed 10 December 2015.
  44. ↑ Helix Consulting LLC. "ROBERT KOCHARYAN TO SUPPORT SERZH SARGSYAN". panorama.am. د لاسرسي‌نېټه ۱۰ ډيسمبر ۲۰۱۵. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  45. ↑ Payqar newspaper Archived 10 March 2008 at the Wayback Machine.; accessed 10 December 2015.
  46. ↑ Emil Danielian and Liz Fuller, "Armenian Ex-President Confirms Comeback Plans", Radio Free Europe/Radio Liberty, 1 November 2007.
  47. ↑ "Pashinyan elected as Armenia's new prime minister". الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  48. ↑ "Armenia: Armen Sarkissian elected into new, less powerful presidential role | DW | 02.03.2018". Deutsche Welle. الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
  49. ↑ (په 24 October 2020 باندې). Fighting over Nagorno-Karabakh goes on despite US mediation. Associated Press.
  50. ↑ Rival Rallies In Yerevan As Armenia Reels From Nagorno-Karabakh Truce (په انګلیسي ژبه کي), د لاسرسي‌نېټه ۲۱ نومبر ۲۰۲۰ الوسيط |CitationClass= تم تجاهله (مساعدة)
"https://ps.wikipedia.org/w/index.php?title=د_ارمنستان_تاریخ&oldid=279038" نه اخيستل شوی