ديپلوماسي

ديپلوماسي د دولت د استازو (لکه رهبران او ديپلوماتان) له خوا ويل شوو يا لیکل شوو ويناوو ته ويل کيږي او موخه يې د نړيوال نظام په پېښو کې خپله اغېزه ښودل وي. ^[۱]^[۲]

ديپلوماسي د بهرنۍ تګلارې او نړيوالې حکومتولي بنسټيزه اله ده چې د پراخو موخو او ستراتيژيو استازولي کوي، کوم چې له نورې نړۍ سره د يوه هېواد تعامل تنظيموي. نړيوال تړونونه، موافقتنامې، ائتلافونه او د نړيوالو اړیکو نورې ښکارندې په عمومي توګه د ديپلوماتيکو مذاکراتو او بهيرونو پايله وي. ديپلوماتان کولای شي، حکومتي مسئولينو ته د مشورې ورکولو له لارې د يوه هېواد د بڼې په جوړولو کې مرسته وکړي.

نوي ديپلوماتيکې لارې چارې، تګلارې او اصول په لويه کچه د يوولسمې پېړۍ له اروپايي دودونو څخه سرچينه اخلي. د شلمې پېړۍ په لومړيو کې ديپلوماسي يو مسلک وګرځېد، په ۱۹۶۱ز کال کې د ديپلوماتيکو اړيکو په اړه د ويانا کنوانسيون د نړۍ د ډېرو خپلواکو هېوادونو له خوا تصويب شو، د ديپلوماتيکو کړنلارو، طريقو او چلندونو په اړه يې يو چوکاټ جوړ کړ. اوسمهال ډېرې ديپلوماسۍ د استازو او سفيرانو په څېر د باوري مسئولينو له خوا د بهرنيو چارو د يوه ځانګړي دفتر له لارې تر سره کېږي. ديپلوماتان د ديپلوماتيکو ماموريتونو له لارې کار پر مخ وړي، چې عام يې کونسلګيرۍ او سفارتونه دي او ډېر کم شمېر ملاتړي کارکوونکي هم لري، په پراخه معنا د ديپلومات اصطلاح، کله ناکله د بهرنيو چارو وزارت په ديپلوماتيکو او سلاکاريزو کارکوونکو هم عملي کېږي. ^[۳]

رېښه

د ديپلوماسي لفظ د اتلسمې پېړۍ د فرانسوي ژبې له ټکي (diplomate) څخه اخېستل شوی، چې معنا يې ديپلومات يا ديپلوماتپال دی، د فرانسوي ژبې د ټکي بنسټ بيا د لرغونې يوناني ژبې (diplōma) ټکی دی، چې نږدې معنا يې (په دوو وو کې تاو شوی شی). دې اصطلاح د وخت د مشرانو د کارونو ښودنه کوله، چې يو چا ته د رسمي امتياز ورکولو پر مهال به يې د پاکټ له اختراع مخکې يو تاو شوی سند ورسپاره او دا په دې موخه چې د دې سند محتويات پټ وساتل شي. دا اصطلاح وروسته بيا ټولو رسمي سندونو ته کارېده، لکه د دوو حکومتونو تر منځ تړونونه او په دې توګه دا اصطلاح له نړيوالو اړيکو سره يو شان وګرځېده. ^[۴]

تاريخچه

لویديځه اسيا

ځينې لومړي پېژندل شوي ديپوماتيک سندونه د «امارنا» ليکونه دي چې د مصر د فرعونانو د اتم واکمن نسل او کنعان د چارو د واکمنو تر منځ له ميلاد مخکې په څوارلسمه پېړۍ کې ليکل شوي دي. له ميلاد مخکې شا او خوا ۲۱۰۰ کاله مخکې د الاګاش او په بين النهرين کې د اوما تر منځ د سولې تړونونه شوي وو. د نولسمې واکمنۍ پر مهال له میلاد مخکې په ۱۲۷۴ کال کې د کاډاش له جګړې وروسته، د مصر فرعون او د هيتي د سترواکۍ تر منځ لومړی پېژندل شوی نړيوال تړون رامنځ ته شو، کوم چې په ډبرينو دړو په ټوټو پاتې شوي دي، اوسمهال ورته د مصري-هايتي سولې تړون وايي.^[۵]

په ځينو حالاتو کې لرغونو مصري دولتونو د ځانګړو موضوعاتو په اړه د مذاکراتو لپاره استازي استولي دي، لکه د سولې او جګړې يا سوداګريزو اړيکو په اړوند، خو په منظم ډول يې ديپلوماتيکې استازولۍ نه لرلې چې يو د بل په هېواد کې ټاکلې وي. په هر حال، ځينې هغه کارونه چې اوسمهال ديپلوماتيکو استازوليو ته ورکول کېږي، هغه مهال د يوه وکيل له خوا تر سره کېدل، کوم به چې د کوربه هېواد تبعه و او له بل ښار سره به يې د ملګرتيا اړيکې لرلې، دا چاره به په عمومي توګه د کورنيو اړيکو له لارې تر سره کېده. د سولې پر مهال، ديپلوماسي ان له غیر هلنیستي مخالفينو سره هم تر سره کېده، لکه: د ايران هخامنشي سترواکي چې له همدې لارې د ستر مقدوني سکندر له خوا ونيول شوه. سکندر هم په ديپلوماسۍ کې مهارت درلود او په دې پوهېدلی و چې، دا غوره ده، تر څو په اصلي استوګنځایونو کې د خپلو مقدونيايي او يوناني اتباعو په ورګډولو او هلته د هغوی په ودونو کولو سره پردي کلتورونه فتح کړي. د بېلګې په ډول: سکندر د سغديان د غرونو تر کلابندي وروسته، د رخسانې په نوم له يوې سغدايي ښځې سره واده وکړ، تر څو باغي خلک ارام کړي. دیپلوماسي د لوی هلنيستي هېوادونو لپاره د دولت جوړولو يوه اړينه وسيله وه، چې همدوی بيا د سکندر د سترواکۍ ځای ناستي شول، لکه: بطليموسي پاچهي او سلوکي سترواکي، دوی بيا په نژدې ختيځ کې ګڼې جګړې وکړې او ډېر ځله يې د ودونو د ائتلافونو له لارې د سولې د تړونونو مذاکرات تر سره کړل.

عثماني سترواکي

له عثماني سترواکۍ سره د ايټاليايي ايالتونو اړيکې په ځانګړي ډول له اهميت څخه برخمنې وې، د چا لپاره چې عثماني دولت د يوې عالي دروازې په توګه پېژندل کېده. د جنوا او ونيز سمندري جمهوريتونه ډېر کم په خپلو سمندري وړتياوو پورې تړلي وو او ډېر زيات له عثمانيانو سره د ښو اړيکو پر دوام تړلي وو. د ايټاليايي او عثماني سترواکيو اړوند د بېلا بېلو سوداګرو، ديپلوماتانو او روحانيونو تر منځ اړيکو د ديپلوماسۍ او حکومتولۍ د نويو بڼو په جوړولو او پيل کې مرسته وکړه. په پايله کې په داسې حال کې چې د يوه ديپلومات لومړۍ دنده مذاکرات وو، ديپلوماتان په داسې شخصيتونو بدل شول، چې په ټولو سياسي چارو کې يې د يوه خپلواک هېواد استازيتوب کاوه. څرګنده ده چې، د عثماني سترواکۍ د پياوړي سياسي چاپيريال په راڅرګندېدو سره، نورو ټولو واکمنانو خپل ديپلوماتيک ځای پيدا کولو اړتيا وليده. دې پايلې ته رسېدای شو چې، د موډرن پړاو په لومړيو کې ديپلوماتيکه فضا، د عثماني کلتور د همغاړيتوب پر بنسټ راڅرخېده. ^[۶]

ختيځه اسيا

د نړيوالو اړيکو په نظريه کې يو تر ټولو لومړی حقيقت پالونکی له میلاد مخکې د شپږمې پېړۍ پوځي ستراتيژيست «سان تزو» (له میلاد مخکې ۴۹۶) و، چا چې «د جګړې هنر» کتاب لیکلی. هغه په هغه وخت کې ژوند کړی، کله چې سيالو هېوادونو د ژوهو واکمنې سلسلې (له میلاد مخکې ۲۵۶ - ۱۰۵۰) د مهمو پاچایانو د مشرتابه دوديز درناوي ته کمه پاملرنه کوله، په داسې حال کې چې هر يو د ځواک او بشپړې سوبې(فتحې) لپاره جګړه کوله. په هرحال، د هر جګړه کوونکي هېواد لپاره د ائتلافونو په رامنځ ته کولو، د ځمکو په وېشلو او د سولې پر تړونونو لاسليک کولو کې زياتې ديپلوماسۍ ته اړتيا وه او په دې ډول د «قانع کوونکي(ديپلومات)» بېلګه یيزه دنده رامنځ ته شوه. ^[۷]

د بايډينګ له جګړې (له میلاد مخکې ۲۰۰) څخه رانيولې، بيا د مای تر جګړې (له میلاد مخکې ۱۳۳) پورې د هان واکمنه لړۍ اړ شوې وه چې، د ودونو ائتلاف وساتي \ او (د ورېښمو، لباس، غلو دانو او نورو خوراکي توکو) زياتې جزيې شمالي ځواکمنو «شني» کوچيانو ته ورکړي، څوک چې «د موډو شانيو» له خوا راټول شوي وو. کله چې «شني» د هان سترواک وين (۱۸۰-۱۵۷) ته پيغام واستاوه ، چې له منچوري څخه د تاريم حوزې تر ښاري ايالتونو پورې ځمکه په خپل واک کې لري، له میلاد مخکې په ۱۶۲ کال کې يو تړون رامنځته شو او دا يې اعلان کړه چې، د لوی دېوال شمال لور ته هر څه د کوچيانو تر ځمکو پورې اړوند دي، په داسې حال کې چې د دې دېوال سويل لور ته هر څّه د هان چينايانو په واک کې دي. دا تړون د لږ تر لږه نهو ځلو لپاره بيا نوی شو، خو ځينې «شني ټوچي» يې د هان پر پولو له بريدونو څخه منع نه کړل. دا چاره تر هغه وخته روانه وه، کله چې د هان سترواک «وو» (له ميلاد مخکې ۸۷-۱۴۱) پراخې جګړې وکړې او د «شني» ائتلاف يې دړې وړې کړ او په دې توګه يې له هان سره مرسته وکړه. چې لويديځه سيمه ونيسي؛ د «وو» تر واکمنۍ لاندې له ميلاد مخکې، په ۱۰۴ کې د هان پوځونو په منځنۍ اسيا کې تر فرغانې پورې، له «يوئژي» سره د جګړو لپاره ولاړل، کومې سيمې چې د یوناني لنيستي نيولې وې.^[۸]

اصطلاحي تعریف

د سیاسي ډلو دنمایندگانو په مینځ کې دخبرواترواو دمذاکراتو هنرته دپلوماسي ویلای شي. همدا راز بین الدول یا په نړیواله سطحه د سیاسي نمایندگانو په منځ کښي مصلحت امیزو خبرواتروته چې د کاسب دپلوماتانو لخوا په جنگ،صلحه،اقتصاد،سیاست،فرهنگ او داسي نورو موضوگانو باندې خبرو کولو او یا تړونونو لاسلیک کولوته دپلوماسي ویلای شي. باید هیر نکړو چې دا تړونونه یوازي د ملکي سیاستمدارانو دتاییده پس یوه قانوني بڼه اخلي.

په تولنيزه توگه داسې هم ویلای شو چې : دپلوماسی د یوداسی تکتیکي هنر یا کسب نوم دی چی د دې پر اساس ستراتیژیکو مصلحتونو اوگډو مشکلات د مینځه وړلولپاره دداسی ادواتو داظهاراتو پربنآ چې بالکل غیر تصادفي،اخلاقي او د یوی معقولې لیاری د حل د پیداکولو چې هر اړخيزه قابل د قبول وي دپلوماسي ویلایشی.

د دپلوماسۍ ډولونه

د رعيت دپلوماسی citizen diplomacy
کلتوری دپلوماسی cultural diplomacy
ډالري دپلوماسی dollar diplomacy
اقتصادي دپلوماسی economic diplomacy
تعاملي دپلوماسی engagement diplomacy
څوزنځيره دپلوماسی multi-truck diplomacy
د پاندا يا چينايي دپلوماسی panda diplomacy
عمومي دپلوماسی public diplomacy
تگ راتگ دپلوماسی shuttle diplomacy
تعقيبي يا ټرک ٢ دپلوماسی truck II diplomacy

سرچينې

www.salampublication.blogspot.com
www.diplomacy.edu
www.dictionary.diplomacy.edu
www.diplo.diplomacy.edu
www.wikipedia.com

↑ Trager, Robert F. (2016). "The Diplomacy of War and Peace". Annual Review of Political Science (in انګليسي). 19 (1): 205–228. doi:10.1146/annurev-polisci-051214-100534. ISSN 1094-2939.
↑ Ronald Peter Barston, Modern diplomacy, Pearson Education, 2006, p. 1
↑ "The Diplomats" in Jay Winter, ed. The Cambridge History of the First World War: Volume II: The State (2014) vol 2 p 68.
↑ "diplomacy | Nature, Purpose, History, & Practice". Encyclopedia Britannica (in انګليسي). بياځلي په 2020-06-25.
↑ "Ancient Discoveries: Egyptian Warfare". خوندي شوی له the original on 4 March 2009. بياځلي په 2009-07-27. Egyptian monuments and great works of art still astound us today. We will reveal another surprising aspect of Egyptian life--their weapons of war, and their great might on the battlefield. A common perception of the Egyptians is of a cultured civilization, yet there is fascinating evidence which reveals they were also a war faring people, who developed advanced weapon making techniques. Some of these techniques would be used for the very first time in history and some of the battles they fought were on a truly massive scale.
↑ Goffman, Daniel. "Negotiating with the Renaissance State: The Ottoman Empire and the New Diplomacy." In The Early Modern Ottomans: Remapping the Empire. Eds. Virginia Aksan and Daniel Goffman. Cambridge: Cambridge University Press, pp. 61–74.
↑ Loewe, Michael; Shaughnessy, Edward L., eds. (1999). The Cambridge History of Ancient China: from the origins of civilization to 221 B.C. Cambridge University Press. p. 587. ISBN 978-0-521-47030-8. بياځلي په 2011-09-01. The writings that preserve information about the political history of the [Warring States] period [...] define a set of idealized roles that constitute the Warring States polity: the monarch, the reforming minister, the military commander, the persuader/diplomat, and the scholar.
↑ Koon, Yeewan (2012). "The Face of Diplomacy in 19th-Century China: Qiying's Portrait Gifts". In Johnson, Kendall (ed.). Narratives of Free Trade: The Commercial Cultures of Early US-China Relations. Hong Kong University Press. pp. 131–148.

[1] Trager, Robert F. (2016). "The Diplomacy of War and Peace". Annual Review of Political Science (in انګليسي). 19 (1): 205–228. doi:10.1146/annurev-polisci-051214-100534. ISSN 1094-2939.

[ron-2] Ronald Peter Barston, Modern diplomacy, Pearson Education, 2006, p. 1

[3] "The Diplomats" in Jay Winter, ed. The Cambridge History of the First World War: Volume II: The State (2014) vol 2 p 68.

[4] "diplomacy | Nature, Purpose, History, & Practice". Encyclopedia Britannica (in انګليسي). بياځلي په 2020-06-25.

[HC080514-rpt-5] "Ancient Discoveries: Egyptian Warfare". خوندي شوی له the original on 4 March 2009. بياځلي په 2009-07-27. Egyptian monuments and great works of art still astound us today. We will reveal another surprising aspect of Egyptian life--their weapons of war, and their great might on the battlefield. A common perception of the Egyptians is of a cultured civilization, yet there is fascinating evidence which reveals they were also a war faring people, who developed advanced weapon making techniques. Some of these techniques would be used for the very first time in history and some of the battles they fought were on a truly massive scale.

[Goffman,_Daniel_pp._61-6] Goffman, Daniel. "Negotiating with the Renaissance State: The Ottoman Empire and the New Diplomacy." In The Early Modern Ottomans: Remapping the Empire. Eds. Virginia Aksan and Daniel Goffman. Cambridge: Cambridge University Press, pp. 61–74.

[7] Loewe, Michael; Shaughnessy, Edward L., eds. (1999). The Cambridge History of Ancient China: from the origins of civilization to 221 B.C. Cambridge University Press. p. 587. ISBN 978-0-521-47030-8. بياځلي په 2011-09-01. The writings that preserve information about the political history of the [Warring States] period [...] define a set of idealized roles that constitute the Warring States polity: the monarch, the reforming minister, the military commander, the persuader/diplomat, and the scholar.

[8] Koon, Yeewan (2012). "The Face of Diplomacy in 19th-Century China: Qiying's Portrait Gifts". In Johnson, Kendall (ed.). Narratives of Free Trade: The Commercial Cultures of Early US-China Relations. Hong Kong University Press. pp. 131–148.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]