جان هریسن

جان هریسن
د شخص مالومات
پيدايښت	۲۴ مارچ ۱۶۹۳
مړینه	لندن
تابعیت	لويې برېتانيا پاچايي
عملي ژوند
کار/مسلک
کاروونکي ژبه

جان هریسن د ۱۶۹۳ ز کال د اپرېل له ۳مې یا د مارچ له ۲۴مې د ۱۷۷۶ د مارچ تر ۲۴مې ژوند کاوه، نوموړی یو ځان پوه انګلیسي ترکاڼ او ساعت جوړوونکی و، نوموړي سمندري کرونومیټر جوړ کړ، چې له ډېر وخت راهیسې په دې لټه کې و، چې په سمندر کې د طول البلد د محاسبې ستونزه حل کړي.

د هریسن دې حل لارې په هوايي چلند کې انقلاب رامنځته کړ او د اوږده واټن سمندري سفر یې لا خوندي کړ. کومه ستونزه چې نوموړې حل کړه، د سیلي د ۱۷۰۷ ز کال له سمندري ناورین وروسته خورا مهمه وګڼل شوه، چې د برتانیا پارلمان ورته د ۱۷۱۴ کال د اوږدوالي قانون له مخې ۲۰۰۰۰ پونډه (په ۲۰۲۲ ز کال کې د ۳،۲۲ میلیونه پونډو معادل) مالي ډالۍ وړاندیز کړه.

هریس په ۱۷۳۰ ز کال کې خپل لومړی ډیزاین وړاندې کړ او د ډېرو کلونو لپاره یې په غوره ډیزاینونو کار وکړ، د وخت معلومولو د ټکنالوژۍ په برخه کې یې ډېر پرمختګونه وکړل، په پای کې یې سمندري ساعتونو ته مخه کړه. دا چې هریسن ډیزاینونه جوړول او ازمایل، نو په دې برخه کې یې د اوږدوالي بورډ ملاتړ ترلاسه کړ. نوموړی د خپل ژوند په پای کې د پارلمان له خوا پیژندل شوی و او ډالي یې وګټله. د بي بي سي په ۲۰۰۲ کال  کې عامه ټولپوښتنه وکړه، چې هریسن پکې د ۱۰۰ سترو برتانویانو په ډله کې ۳۹م مقام په خپل نوم کړ.

لومړنی ژوند

د جان هریسن د زېږېدنې ځای د یارکشایر په لوېدیځ رایډینګ کې د فولبي سیمه ده، کورنۍ یې پنځه ماشومان لرل، چې دی پکې مشر و. د نوموړي ناسکه پلار په نږدې نوستیل پریوري املاکو کې ترکاڼ و. هلته یو کور و، چې ښايي د روسیې کورنۍ وي او یوه ابي لوحه یې لرله.

د هریسن کورنۍ د ۱۷۰۰ ز کال په شاوخوا کې د هامبر په بارو کې د لنکنشیر کلي ته لاړه. د خپل پلار سوداګري یې د یوه ترکاڼ په توګه تعقیب کړه، هریسن به چې کله وزګار و، نو ساعتونه به یې جوړول. په اړه یې دا افسانه ده، چې کله هغه شپږ کلن و او د چیچک ناروغۍ له امله په بستر کې پروت و،  د ځان مصروف ساتلو لپاره یو ساعت ورکړل شو، نو د دې ساعت په اورېدلو او د هغه د حرکت په مطالعه کولو به یې ساعتونه ساعتونه تېرول.

هغه له موسیقۍ سره هم لېوالتیا لرله، بالاخره د بارو پیرش کلیسا د کویر ماسټر شو.

کله چې هریسن ۲۰ کلن و، نو خپل لومړنی اوږد ساعت یې په ۱۷۱۳ کال کې جوړ کړ. ټول میکانیزم یې له لرګیو جوړ شوی و. د هریسن درې لومړني لرګين ساعتونه اوس هم شته: لومړی (۱۷۱۳) د ساعت جوړوونکو په ټولګه کې په باوري شرکت کې دی، چې پخوا د لندن په ګیلډال کې و او له ۲۰۱۵ کال راهیسې د ساینس په میوزیم کې نندارې ته کېښودل شوی. دویم ساعت (۱۷۱۵) یې هم د لندن په ساینس موزیم کې کېښودل شوی او درېیم ساعت (۱۷۱۷) د یارکشیر په نوسټیل پریوري کې اېښودل شوی، پر مخ یې «جان هریسن بیرو» لیکل شوی. د نوسټیل مثال دا دی چې دا لوړ کور په بلیرډ خونه کې د ویکتوریا بهرنۍ قضیه لري، چې د حرکت په هره خوا کې د شیشې کوچنۍ کړکۍ لري ترڅو د لرګیو کارونه وارزول شي.

جان هیریس د ۱۷۱۸ ز کال د اګست په ۳۰مه د بارو اوون همبر په کلیسا کې له الیزابیت بیرت سره واده وکړ. کله چې په ۱۷۲۶ ز کال کې الیزابیت بیرت مړه شوه، نو د ۱۷۲۶ ز کال د نومبر په ۲۳مه یې له الیزابت سکاټ سره په همدې کلیسا کې واده وکړ.

هریسن ته د ۱۷۲۰ لسیزې په لومړیو کې دنده ورکړل شوه، څو په بروکلسبي پارک شمالي لنکنشیر کې یو نوی برجي ساعت جوړ کړي. دغه ساعت تر اوسه کار کوي او د هغه د پخوانیو ساعتونو په څېر د څېړۍ او لیګنوم ویټا لرګي حرکت لري. د نوموړي د لومړیو ساعتونو برعکس په دې ساعت کې د وخت ساتنې د ودې لپاره ځینې اصلي ځانګړنې شته، لکه د ټوټو تېښته. جان او د هغه ورور جیمز د ۱۷۲۵ او ۱۷۲۸ کلونو  ترمنځ لږ تر لږه درې دقیق د اوږدې کیسې لرونکي ساعتونه جوړ کړل. جیمز د نوموړي یو ښه ملګری هم دی.  ورورسته یې دا ډول ساعتونه له حرکت او اوږدې کیسې سره له اوک او لیګنوم ویټا نه جوړ کړل. په دې دوره کې د ګریډ اوسپنې پنډولم جوړ شوی دی. ځینې فکر کوي، چې دا ساعتونه په نړۍ کۍ د همغه وخت  ترټولو دقیق ساعتونه وو. اوس په شخصي ټولګه کې ۱ شمېره د متحده ایالاتو د همغه وخت په میوزیم پورې تړاو لري، دا چې موزیم په ۲۰۰۰ کې بند شو او دغه ټولګه یې په ۲۰۰۴ کال کې په لیلام کې وپلورل شوه. ۲ مه شمېره د لیډز ښار په میوزیم کې ده. دا د هغې نندارې اصلي برخه ده، چې د جان هیریسن لاسته راوړنو ته د وقف شوې وه. «جان هریسن هغه ساعت جوړوونکی و، چې نړۍ یې بدله کړه» او د ۲۰۱۴ ز کال د جنوري په ۲۳مه یې رسمي پرانیسته وکړه، دا په طول البلد پورې اړونده لومړۍ پېښه وه، چې د طول البلد قانون درېیمې کلیزې ته اشاره کوي. د ساعت جوړوونکو ۳ شمېره ټولګه په باوري کمپنۍ کې ده.

د طول البلد ستونزه

طول البلد د ځمکې په ختیځ یا لوېدیځ کې د شمالي-جنوبي کرښې په اوږدو کې د یو ځای موقعیت په نښه کوي، چې اصلي مریډین ورته ویل کېږي او د زاویې د اندازه کولو په موخه ورکول کېږي، چې په لومړي مریډین کې له ۰° نه تر +۱۸۰ ° ختیځ او -۱۸۰ ° لوېدیځ ته رسېږي. کله چې کښتۍ ځمکې ته نږدې کېږي، د ختیځ - لوېدیځ د موقعیت په اړه پوهاوی اړین دی. له اوږده سفر وروسته د مړو په حساب کې مجموعي تېروتنې ددې سبب شوې، چې په مکرر ډول کښتۍ ډوبه او لوی ژوند وبایلل شي. د هریسن په ژوند کې د داسې ناورینونو مخنیوی ډېر اړین او مهم و، دا هغه دوره وه، چې سوداګري او خبرو اترې په ټوله نړۍ کې په ډراماتیک ډول د ودې په حال کې وې.

د سمندري سفر په ترڅ کې د طول البلد د ټاکلو د څرنګوالي په موخه ډېر نظرونه ارایه شوي دي. په پخوانیو مېتودونو کې هڅه کېده، چې سیمه‌ییز وخت د حوالې په ځای کې د یوې ساده تیوري پر اساس  له پېژندل شوي وخت سره پرتله کړي لکه گرینویچ یا پاریس، چې لومړی د جیما فریسیوس په وسیله ارایه شوی و. د نوموړي مېتودونو د ستورپوهنې پر مشاهداتو ولاړ وو، چې پخپله یې بیا د مختلفو اسماني جسمونو د حرکتونو د اټکل پر ماهیت تکیه کوله. دا چې د حوالې په ځای کې وخت په سمه توګه نه اټکل کېده، نو له دې امله دا ډول مېتودونه ستونزمن وو.

مرګ او یادګارونه

هریسن دوه اتیا کلن و، چې د ۱۷۷۶ ز کال د مارچ په ۲۴ مه مړ شو، درې اتیایمې کلیزې ته یې لږ وخت پاتې و. نوموړی له خپلې دویمې مېرمنې الیزابیت او وروسته یې له زوی ویلیم سره په شمالي لندن کې د هیمپسټډ د سینټ جان کلیسا په هدیره کې خاورو ته وسپارل شو. په داسې حال کې هیریسن هیڅ د شرکت غړی نه و، د نوموړي مقبره په ۱۸۷۹ ز کال کې د ساعت جوړونکو ورشپ فول شرکت له خوا بیا جوړه شوې ده.

د هیریسن اخرنی کور د لندن په هولبورن ولسوالۍ کې و، چې ۱۲ ریډ لاین مربع مساحت یې درلود. د چوک جنوب ته د سمیټ کور په دېوال کې یوه لوحه ده، چې هریسن ته ډالۍ شوې اودا د ۱۹۲۵ ز کال عصري دفتري بلاک و. د ۲۰۰۶ ز کال د مارچ په ۲۴مه هریسن ته یو یادګاري ټابلېټ په ویسټ مینسټر ایبي کې پرانستل شو، په پای کې هغه د خپل ملګري جورج ګراهام او توماس ټمپپین « د انګلیسي ساعت جوړونې پلار» د یوه وړ ملګري په توګه وپېژندل شو، دوی دواړه په ابي کې ښخ شوي دي. د هیریسن د بایمیټلیک سټریپ ترمامیتر د دې لویې اختراع د ښودلو په موخه  یادګار په دوه فلزاتو کې د مریډین کرښه (د ثابت طول البلد کرښه) روښانه کوي، چې نوار له خپل طول البلد سره په ۰ درجې، ۷ دقیقو او ۳۵ ثانیو کې له لوېدیځ سره کښل شوې دی.

په ۲۰۰۸ ز کال کې په کیمبرج کې د کورپس د ساعت پرانیسته د ډیزاینر له خوا د هیریسن کار ته درناوی دی؛ خو دا ډیزاین الکترو میخانیکي دی. په ظاهر کې دا د هریسن د ګراس شاپر د تېښتې ځانګړنې لري، دا چې د «پلیټ چوکاټ» له رښتیني ګراسشاپر سره ورته والی لري، نو له دې امله  مجسم شوی دی. دا هغه ځانګړنه ده، چې دساعت پرې معلومېږي.