Jump to content

توږل کېدنه (د توږنې عمليه)

د ويکيپېډيا، وړیا پوهنغونډ له خوا

د ځمکې په علم کې، توږل کېدنه د ځمکې د سطحې (د ځمکې مخ) يوه پروسه ده (لکه د اوبو بهېدل يا هوا) کومه چې خاوره، ډبرې لرې کوي، يا د ځمکې د پوښ له يو موقعيت نه مواد وېلي کوي او بل ځای ته يې لېږدوي. توږل کېدنه د موسم له حالت نه جلا يو بل څه دي، په کوم کې چې هېڅ راز خوځښت نه وي. د خړې د جلا کولو په توګه د سترو ډبرو يا خاورې لرې کولو ته فزيکي يا ميخانيکي توږل ويل کېږي؛ دا د کيمياوي توږلو له عمليې سره په تضاد کې چاره ده، په کوم کې چې خاوره يا د سترو ډبرو مواد له يوې سيمې نه د حل کېدو (اوبه کېدو) له لارې لرې کېږي. شونې ده چې توږل شوې خړې يا حل شوي توکي يوازې څو ملي متره لرې ولېږدول شي، يا زرګونه کيلو متره لرې ولېږدول شي. [۱][۲][۳]

د توږنې په لاملونو کې د باران اورېدل، په سمندرونو کې د بنسټونو يو بل خوړل، د سمندر او څپو په مټ د ساحلونو توږل کېدنه، د کنګلونو ماتېدل، سولېدل او مينځل کېدل، سيمه ييز سيلاوونه، د بادونو سولېدل، د ځمکې د اوبو پروسې او د ځمکو د ښويدو په څېر د ولاړو طبيعي منظرو په زياته کچه د خوځښت پروسه او د خځلو بهېدل شامل دي. د دا ډول پروسو چټکتيا د سطحې د توږلو چټکتيا کنترولوي. په عمومي توګه فزيکي توږنه په ولاړو رېونده سطحو کې په تېزۍ سره جريان پيدا کوي، همدا د باران په مټ)، توپاني ځانګړتيا لرل، د باد چټکتيا، د څپو راتلل يا د اتموسفير تودوخه (په ځانګړي ډول د يخ سره تړلې پروسې) شاملې دي. د توږل کېدو د کچې او د توږل شويو توکو ترمنځ عکس العملونه هم ممکن دي، کوم چې له وړاندې نه تر سره شوي وي، د بېلګې په ډول: يو سمندر يا طبيعي کنګل. له اصلي موقعيت نه د توږل شويو توکو له لېږد وروسته دا توکي راټولیږي، چې دا د توکو رسېدل او په يو نوي موقعيت کې ځای پر ځای کېدل دي.[۴][۵][۶][۷]

په داسې حال کې چې د توږل کېدلو عمليه يو طبيعي جريان دی، په هغو انساني فعاليتونو کې له لسو نه تر څلوېښت سلنه پورې زياتوالی راغلی چې په نړيواله کچه د توږل کېدو لامل ګرځي. د اپلاش غرونو په کرنيزو سيمو کې، زياته کرنه په همدې سيمه کې د طبيعي کچې په پرتله سل ځله زياته د توږل کېدو لامل ګرځېدلې. هم په سيمه او هم له سيمې نه بهر ستونزې د ډېرې زياتې (يا په چټکۍ سره)  توږنې لامل ګرځېدلي. د سيمې په اغېزو کې يې د زياتو کرنيزو توليداتو او (په طبيعي منظرو کې) ایکولوجيکي سقوط شامل دي، د دواړو لامل دا دی چې د شتمنې خاورې لوړ پوړونه له منځه ځي، کوم چې تغذيه کوونکي دي. په ځينو حالتونو کې دا چاره په سارا د يوې سيمې د بدلېدو لامل ګرځي. له سيمې نه په بهر اغېزو کې يې په خړه د روانو اوبو د ويالو بدلېدل او د اوبو د غټو هستو غني کول دي، په ورته وخت کې سړکونو او کورونو ته د رسوب له امله رسېدلي زيانونه يې هم يو لامل دی. اوبه او د هوا په مټ توږل کېدنه، د ځمکې د ويجاړېدو دوه لومړي لاملونه دي، دوی په شریکه سره په نړيواله کچه د ځمکې د ټيټيدو د څلور اتيا سلنې لامل دي چې زيات توږل کېدل يې په نړۍ کې يوه ستره چاپيرياليزه ستونزه ګرځولې ده. [۸][۹][۱۰][۱۱][۱۲]

په زياته کچه کرنه، د ځنګلونو له منځه وړل، سړکونه، د انساني اقليم بدلون او د ښارونو پراخېدل د انسانانو هغه ستر فعاليتونه دي چې د توږلو په تحريکولو اغېز اچوی. په هر حال، ډېر داسې مخنيوي او د اصلاحي کارونه شته چې په اسانۍ سره زيان منونکو سيمو د توږل کېدو چاره يا محدوده يا کمه کړي.[۱۳]

فزيکي جريانات

[سمول]

د باران اورېدل او په سطحه د اوبو بهېدل

[سمول]

د باران اورېدل او د ځمکې پر مخ د اوبو بهېدل چې شونې ده د باران له امله رامنځ ته شي، د ځمکې د توږل کېدو څلور ستر ډولونه منځ ته راوړي: د شړپولو توږل، د پاڼې توږل، د ويالې توږل او د کندو (خندقونو) توږل. د شړپولو توږل د ځمکې د توږل کېدو لومړی او تر ټولو کم زیان رسونکی پړاو بلل کېږي، له دې وروسته د پاڼې توږل دي، بيا د ويالې توږل او په وروستي پړاو کې يې د کندو توږل دي (چې وروستی يې د ټولو سخت دی).[۱۴][۱۵]

د شړپولو په توږلو کې، د باران د څاڅکو راغورځېدنه، په ځمکه کې يو کوچنی سوری پیدا کوي او دا د خاورې ذرې له هغه ځايه راباسي. هغه واټن چې دا ذرې له دې ځايه لرې کېږي، کېدای شي په عمودي ډول (په ولاړه) صفر اعشاريه شپږ متره وي (دوه فوټه) او په افقي ډول (په ملاسته) يا د ځمکې سره په برابرۍ کې شونې ده چې یو اعشاريه پنځه متره وي (پنځه فوټه).[۱۶][۱۷]

که خاوره خړوبه وي او که چېرې د باران د ورېدو کچه له هغې کچې زياته وي په کومه چټکتيا چې اوبه په خاوره کې جذب کېږي، بيا د ځمکې پر مخ اوبه روانېږي. که چېرې د اوبو رواني د بهېدو پوره توان لري، نو دا بيا د خاورې سستې شوې ذرې (خړه) له ځانه سره مخ په ښکته لېږدوي. د پاڼې توږل د ځمکې د بهېدو په مټ د خاورې د سستو شويو ذرو لېږدول دي. [۱۸]

د ويالې توږل، د کوچنيو، لنډې مودې لپاره متمرکزو بهېدو لارو جوړېدو ته اشاره کوي، کوم چې د غونډيو په رېونده برخو د توږل کېدو لپاره هم د رسوب (خړې) د سرچينې او هم د خړې د لېږد د نظام په توګه کار کوي. په عمومي توګه چېرې چې په زيانمنو لوړو سيمو کې د اوبو د توږل کېدو کچه زياته وی، هلته ويالې فعالې وي. په ويالو کې په  عمومي توګه د ابو د بهېدو ژوروالی يو څو سانتي متره وي (نږدې يو اينچ) يا له دې نه هم کم او د ويالو په رېونده برخو کې کېدای شي، يو څه اندازه ژورې وي. د دې معنا دا ده چې دا ويالې د ژورو او پراخو ويالو په لارو او سمندرونو کې د بهېدونکو اوبو په پرتله په ډېر توپير سره د هايډروليک (د روانو اوبو د حرکت علم) فزيک ښودنه کوي.  [۱۹]

د کندو توږل هغه مهال منځ ته راځي، کله چې بهاندې اوبه راټولې شي او د باران پر مهال يا له سخت باران نه سملاسي وروسته يا د وېلې شوې واورې اوبه په چټکۍ سره په تنګو ويالو کې بهېږي، دا چاره د پام وړ ژورتيا تر بريده خاوره لرې کوي. يوه کنده د سختې عرضي مقطع سيمې پر بنسټ د لږ تر لږه يو مربع فټ په اندازه له ويالې نه توپيرموندلای شي، په دې معنا  چې يوه وياله چې ممکنه نه وي، د عادي کروندګرۍ د کار په څېر پاکه کړای شي. [۲۰][۲۱][۲۲][۲۳]

د زياتو کندو توږنه کېدای ش،ي د ناجوړه ځمکو د منځ ته راوړلو لامل وګرخي. دا د توږل کېدو لپاره د زيات برابر اقليم په مټ په توږل شويو فرشي ډبرو د زياتې اسانۍ په حالاتو کې منځ ته راځي. هغه حالات يا ناجوړۍ چې د ساتندويه بوټو وده محدودوي (rhexistasy) د ناجوړه ځمکې د جوړېدو يو مهم لامل دی.  [۲۴]

سيندونه او نهرونه

[سمول]

د درو يا نهرونو توږل د خطي بهېدو ځانګړتيا لرونکو په اوږدو کې د پرله پسې بهېدو له امله منځ ته راځي. دا توږنه هم مخ په ښکته وي چې دره ژوروي او هم مخ په وړاندې وي، چې دره د غونډيو لمنو ته پراخوی، څوکې او د خاورو ټوپۍ جوړوي. د نهر د توږلو په لومړي پړاو کې، د توږل کېدو فعاليت تر ډېره بريده عمودي وي، عموماً درې د انګليسي ټکي د (V) په بڼه پرې کوونکې برخې لري او د ويالو ښکته بهېدل یو څه تېز وي. کله چې يوې بنسټيزې کچې ته ورسېږي، د توږل کېدو فعاليت په اړخيزې توږنې بدليږي، کوم چې د درې فرش پراخوي او يوه کوچنۍ سيلابي سارا منځ ته راوړي. د ويالې ميلان تقريباً برابريږي او د درې په منځ کې د اوبو په بهېدو سره د خړې راټولېدل اهميت خپلوي، ځکه چې وياله د درې په فرش کې کږه وږه بهېږي. د ويالې د توږل کېدو په ټولو پړاوونو کې، تر ټولو زیات توږل کېدنه د سيلاو پر مهال منځ ته راځي، دا هغه مهال وي چې د خړو د ستر بار د وړلو لپاره زياتې او چټکې اوبه موجودې وی. په داسې يوه جريان کې، دا يوازې اوبه نه دي چې د توږلو لامل ګرځي: له مخکې نه سولېدلې پاتې زرې او پرښې هم د توږونکو په توګه کار کولای شي؛ ځکه چې دوی له يوې سطحې نه په داسې يوه جريان کې تېريږي چې د «راښکونکې قوې» په نامه پېژندل کېږي.[۲۵]

د څنډو توږل کېدل، د يوې ويالې يو سمندر د څنډو لرې کېدل دي. دا ډول د اوبو د جريان په فرش کې د بدلونونه جلا څه دي، چې ژر ژر ګرځېدل ورته وايي. د سمندر د څنډو توږل کېدل او بدلونونه کېدای شي، په څنډه کې د اوسپنې د يوې ډنډې په داخلولو سره اندازه کړای شي، چې په بېلا بېلو وختونو کې په څنډه کې د اوسپنې د ډنډې په مټ د بانکي سطحې موقعيت په نښه کړای شي.[۲۶]

سرچینې

[سمول]
  1. ↑ "Erosion". Encyclopædia Britannica. (2015-12-03). 
  2. ↑ Allaby, Michael (2013). "Erosion". A dictionary of geology and earth sciences (Fourth ed.). Oxford University Press. ISBN 9780199653065.
  3. ↑ Louvat, P.; Gislason, S. R.; Allegre, C. J. (1 May 2008). "Chemical and mechanical erosion rates in Iceland as deduced from river dissolved and solid material". American Journal of Science. 308 (5): 679–726. Bibcode:2008AmJS..308..679L. doi:10.2475/05.2008.02. S2CID 130966449.
  4. ↑ Cheraghi, M.; Jomaa, S.; Sander, G.C.; Barry, D.A. (2016). "Hysteretic sediment fluxes in rainfall-driven soil erosion: Particle size effects" (PDF). Water Resour. Res. 52 (11): 8613. Bibcode:2016WRR....52.8613C. doi:10.1002/2016WR019314 (inactive 31 October 2021).{{cite journal}}: CS1 maint: DOI inactive as of اکتوبر 2021 (link)
  5. ↑ Hallet, Bernard (1981). "Glacial Abrasion and Sliding: Their Dependence on the Debris Concentration In Basal Ice". Annals of Glaciology. 2 (1): 23–28. Bibcode:1981AnGla...2...23H. doi:10.3189/172756481794352487. ISSN 0260-3055.
  6. ↑ Sklar, Leonard S.; Dietrich, William E. (2004). "A mechanistic model for river incision into bedrock by saltating bed load" (PDF). Water Resources Research. 40 (6): W06301. Bibcode:2004WRR....40.6301S. doi:10.1029/2003WR002496. ISSN 0043-1397. خوندي شوی (PDF) له اصلي څخه په 2016-10-11. بياځلي په 2016-06-18. {{cite journal}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
  7. ↑ "Erosion". Encyclopædia Britannica. (2015-12-03). 
  8. ↑ Reusser, L.; Bierman, P.; Rood, D. (2015). "Quantifying human impacts on rates of erosion and sediment transport at a landscape scale". Geology. 43 (2): 171–174. Bibcode:2015Geo....43..171R. doi:10.1130/g36272.1.
  9. ↑ Dotterweich, Markus (2013-11-01). "The history of human-induced soil erosion: Geomorphic legacies, early descriptions and research, and the development of soil conservation – A global synopsis". Geomorphology. 201: 1–34. Bibcode:2013Geomo.201....1D. doi:10.1016/j.geomorph.2013.07.021.
  10. ↑ Blanco-Canqui, Humberto; Rattan, Lal (2008). "Soil and water conservation". Principles of soil conservation and management. Dordrecht: Springer. pp. 1–20. ISBN 978-1-4020-8709-7.
  11. ↑ Toy, Terrence J.; Foster, George R.; Renard, Kenneth G. (2002). Soil erosion : processes, prediction, measurement, and control. New York: Wiley. ISBN 978-0-471-38369-7.
  12. ↑ Apollo, M., Andreychouk, V., Bhattarai, S.S. (2018-03-24). "Short-Term Impacts of Livestock Grazing on Vegetation and Track Formation in a High Mountain Environment: A Case Study from the Himalayan Miyar Valley (India)". Sustainability. 10 (4): 951. doi:10.3390/su10040951. ISSN 2071-1050.{{cite journal}}: CS1 maint: multiple names: authors list (link)
  13. ↑ Julien, Pierre Y. (2010). Erosion and Sedimentation. Cambridge University Press. p. 1. ISBN 978-0-521-53737-7.
  14. ↑ Toy, Terrence J.; Foster, George R.; Renard, Kenneth G. (2002). Soil erosion : processes, prediction, measurement, and control. New York: Wiley. ISBN 978-0-471-38369-7.
  15. ↑ Zachar, Dušan (1982). "Classification of soil erosion". Soil Erosion. Vol. 10. Elsevier. p. 48. ISBN 978-0-444-99725-8.
  16. ↑ See Figure 1 in Obreschkow, D.; Dorsaz, N.; Kobel, P.; De Bosset, A.; Tinguely, M.; Field, J.; Farhat, M. (2011). "Confined Shocks inside Isolated Liquid Volumes – A New Path of Erosion?". Physics of Fluids. 23 (10): 101702. arXiv:1109.3175. Bibcode:2011PhFl...23j1702O. doi:10.1063/1.3647583. S2CID 59437729.
  17. ↑ Cheraghi, M.; Jomaa, S.; Sander, G.C.; Barry, D.A. (2016). "Hysteretic sediment fluxes in rainfall-driven soil erosion: Particle size effects" (PDF). Water Resour. Res. 52 (11): 8613. Bibcode:2016WRR....52.8613C. doi:10.1002/2016WR019314 (inactive 31 October 2021).{{cite journal}}: CS1 maint: DOI inactive as of اکتوبر 2021 (link)
  18. ↑ Food and Agriculture Organization (1965). "Types of erosion damage". Soil Erosion by Water: Some Measures for Its Control on Cultivated Lands. United Nations. pp. 23–25. ISBN 978-92-5-100474-6.
  19. ↑ Nearing, M.A.; Norton, L.D.; Bulgakov, D.A.; Larionov, G.A.; West, L.T.; Dontsova, K.M. (1997). "Hydraulics and erosion in eroding rills". Water Resources Research. 33 (4): 865–876. Bibcode:1997WRR....33..865N. doi:10.1029/97wr00013.
  20. ↑ Boardman, John; Poesen, Jean, eds. (2007). Soil Erosion in Europe. Chichester: John Wiley & Sons. ISBN 978-0-470-85911-7.
  21. ↑ J. Poesen; L. Vandekerckhove; J. Nachtergaele; D. Oostwoud Wijdenes; G. Verstraeten; B. Can Wesemael (2002). "Gully erosion in dryland environments". In Bull, Louise J.; Kirby, M.J. (eds.). Dryland Rivers: Hydrology and Geomorphology of Semi-Arid Channels. John Wiley & Sons. pp. 229–262. ISBN 978-0-471-49123-1.
  22. ↑ Borah, Deva K.; et al. (2008). "Watershed sediment yield". In Garcia, Marcelo H. (ed.). Sedimentation Engineering: Processes, Measurements, Modeling, and Practice. ASCE Publishing. p. 828. ISBN 978-0-7844-0814-8.
  23. ↑ Vanmaercke, Matthias; Panagos, Panos; Vanwalleghem, Tom; Hayas, Antonio; Foerster, Saskia; Borrelli, Pasquale; Rossi, Mauro; Torri, Dino; Casali, Javier; Borselli, Lorenzo; Vigiak, Olga (July 2021). "Measuring, modelling and managing gully erosion at large scales: A state of the art". Earth-Science Reviews (in انګليسي). 218: 103637. Bibcode:2021ESRv..21803637V. doi:10.1016/j.earscirev.2021.103637. hdl:10198/24417. S2CID 234800558.
  24. ↑ Moreno-de las Heras, Mariano; Gallart, Francesc (2018). "The Origin of Badlands". Badlands Dynamics in a Context of Global Change: 27–59. doi:10.1016/B978-0-12-813054-4.00002-2. ISBN 9780128130544.
  25. ↑ Ritter, Michael E. (2006) "Geologic Work of Streams" Archived 2012-05-06 at the Wayback Machine. The Physical Environment: an Introduction to Physical Geography University of Wisconsin, کينډۍ:OCLC
  26. ↑ Nancy D. Gordon (2004). "Erosion and Scour". Stream hydrology: an introduction for ecologists. ISBN 978-0-470-84357-4.
"https://ps.wikipedia.org/w/index.php?title=توږل_کېدنه_(د_توږنې_عمليه)&oldid=301140" نه اخيستل شوی