افت یا مضر موجودات (ارګانېزم)

افت هر هغه حیوان یا نبات ته ویل کېږي چې انسانانو او د هغوی اړوندو شیانو ته زیان ولري. په ځانګړې توګه دا اصطلاح هغو موجوداتو ته کارول کېږي چې کرنیزو محصولاتو، مالدارۍ او ځنګلونو ته زیان رسوي او یا هم خلکو ته په کورونو کې د مزاحمت سبب کېږي. انسانانو د خپلو موخو لپاره چاپېریال برابر کړی او کله چې د هغوی فعالیتونه د انسان پر موخو منفي اغېز کوي، د نورو موجوداتو په پرتله چې کومه فضا اشغالوي دوی ته د زغم وړ نه ده. مثلاً فیل په خپل طبیعي استوګنځي کې د اعتراض وړ نه دی، خو کله چې محصولات تر پښو لاندې کوي بیا افت دی.

ځینې حیوانات د داړلو یا چیچلو له امله منفور دي لکه ماران، مچۍ، مېږیان، ګونګټې، ورږې او کنې. نور چې کورونو ته ننوځي لکه کورني مچان چې پر خوړو کېني او ککړوي یې، ګونګټې چې په لرګینو سوریو کې ننوځي او نور حیوانات چې د شپې له مخې پر ځمګه ګرځي لکه سوسک چې تر ډېره له غیر صحي شرایطو څخه پيدا کېږي. 

پر کرنیزو او باغي محصولاتو بېلابېل افتونه برید کوي چې تر ټولو مهم یې حشرات، پویې، چینجي او نور څښېدونکي حشرات دي. هغه زیانونه چې دوی یې اړوي هغه هم نباتاتو ته مستقیم زیان دی او هم په غیر مستقیم ډول فنجي، باکتریايي یا ویروسي عفونتونه دي چې لېږدوي یې. د دغو بریدونو پر وړاندې نباتات خپل ځانګړی دفاعي سیستم لري، خو ښايي بیا هم اغېز پرې وکړي، په ځانګړې توګه په هغو ځایونو کې چې پر نباتاتو مخکې له مخکې فشار وارد شوی وي یا افتونه په ناڅاپي ډول پېښ شوي وي او ښايي هېڅ طبیعي دښمن ونه‌لري. پر ونو اغېز لرونکي افتونه تر ډېره حشرې دي او ډېری یې ناڅاپي بلل شوي، یعنې د ونو طبیعي دښمنان نه دي او ځينې هم داسې فنجي ناروغۍ لېږدوي چې زیانمنوونکې پایلې لري.

په دودیز ډول انسانان په کرنیزو ځمکو او ځنګلونو کې د افت وژونکو موادو په مرسته د دغو افتونو مخنیوی کوي. سره له دې، په دې وروستیو کې د میخانیکي او بیولوژيکي مخنیوي په څېر نورو لارو هم وده کړې.

مفهوم

افت د حیوان، نبات یا فنجي په ګډون هر هغه ژوندي موجود ته ویل کېږي چې انسان يې د خپل ځان، شتمنۍ یا چاپېریال لپاره مضر ګڼي. دا کمزوری مفهوم دی، ځکه یو ژوندی موجود کېدای شي د افت په چاپېریال کې وي، خو په نورو شرایطو کې ښايي ګټور، اهلي یا د منلو وړ هم وي. له بل پلوه مایکرو ارګانېزمونو لکه باکټریاوو، مایکروسکوپي فنجي، پروټېسټونو یا مضرو ویروسونو ته د افت پر ځای د ناروغۍ د لاملونو (پټوجنونو) په سترګه کتل کېږي. د «افت» کلمې پخوانی استعمال په یوې وبايي ناروغۍ په ځانګړې توګه «طاعون» پورې اړوند دی. افت په پراخې معنا سره د بشریت د رقیب په معنا دی.

حیوانات د افت په توګه

حیوانات هغه مهال افت بلل کېږي چې خلکو یا کرنیزو محصولاتو، ځنګلونو یا ودانیو ته زیان ورسوي. هغه فیلان چې د کروندګرو پر کرنیزو محصولاتو برید کوي او ویجاړوي یې، کروندګر يې افت بولي. غوماشې او کنې ناروغۍ لېږدوونکې دي، خو دا چې چیچونه کوي نو افت هم دی. ملخونه معمولاً انفرادي نبات خوړونکي دي چې له اقتصادي پلوه چندان ارزښت نه‌لري، خو کله چې محصولاتو ته د ننوتو لپاره شرایط ورته برابر شي، د لویو زیانونو د رامنځته کېدو لامل هم کېږي. ډېری خلک د خپل ښار او باغونو په شاوخوا کې الوتونکو ته ارزښت ورکوي، خو کله چې په لویه کچه دا الوتونکي را غونډ شي، ښايي ځوروونکي وي. د مرغیو په سېلونو کې سلګونه زره الوتونکي وي، د اوسېدو ځای یې ښايي له شوره ډک وي او پیخال یا مدفوع یې ډېر وي، پیخال یې اسید لرونکی خاصیت لري چې د فلزاتو، ډبرینو کارونو او دېوالونو د خرابېدو لامل کېږي. په ښارونو کې الوتونکي ښايي د روغتیا لپاره ګواښ وي او ساحل ته نږدې سمندري الوتونکي ښايي ځوروونکي وي، په ځانګړې توګه که دومره زړور شي چې له خلکو څخه خواړه وتښتوي. په هوايي ډګرونو کې ټول الوتونکي ښايي د الوتکې په انجنونو کې ننوزي او له منځه لاړ شي چې دا کار خطرناک دی. دارکوب مرغه [لکه هُدهُد چې یو ډول مرغه دی، تېره مښوکه لري او ونې او لرګي سوري کوي] کله کله په ودانیو او دېوالونو کې سوري باسي او د برېښنا په پایو کې ځالې جوړوي چې د ودانۍ او ځای د زیانمنېدو لامل کېږي. همدا راز د ودانیو په بېلابېلو ځایونو لکه لوداڼو یا ناوو، دودکشونو، هوا کشونو او المونیمي تختو کې د مښوکې په وهلو سره شور جوړوي.

نباتات د افت په توګه

نباتات هم ښايي د افت په توګه په پام کې ونیول شي، لکه تېری‌کوونکي او بې‌ځایه را شنه کېدونکي بوټي. هېڅ داسې نړیوال تعریف نه‌شته چې نبات افت وګڼي. د سوېلي استرالیا په څېر ځینو حکومتونو خپلو چارواکو ته دا اجازه ورکړې چې «هر هغه نبات چې د محلي چارواکي له نظره ښايي د سیمې پر چاپېریال، شتمنۍ، ارزښت یا د سیمې د اوسېدونکو پر روغتیا او هوساینه منفي اغېز وکړي، افتي نبات دې وبلل شي». په دغو مقرراتو کې د شاملو نباتاتو یوه بېلګه «کالتروپ» (خارخاسک) دی چې د مېږو او وزو د مسمومېدو لامل کېږي؛ خو تر ډېره د ودانیو، سړکونو او تفریحي ځایونو په شاوخوا کې د تېرو او خرابو اغزیو په لرلو سره خلکو ته د مزاحمت لامل هم کېږي.

د افتونو پر وړاندې د نباتاتو دفاع

نباتات ځینې داسې ستراتیژۍ لري چې د خپل ځان د دفاع لپاره یې کاروي، هغه ښايي اغزي یا اغزي لرونکې پاڼې یا پېرړ مومي ډوله رسوبات وي چې دویم دفاعي خط یې ثانویه مسموموونکي یا ناوړه میتابولیتونه دي. د نبات په نسجونو کې میخانیکي زیان نبات ته د پتوجنونو یا ناروغۍ پیداکوونکو لاملونو د ننوتو زمینه برابروي او نبات تحریکوي چې خپله کیمیاوي دفاع فعاله کړي. دغه نبات په چټکۍ سره د خرابو شوو نسجونو خوله تړي تر څو زیان را کم شي.

اقتصادي اغېز

په کرنه او بڼوالۍ کې

افتونه او ناروغۍ هر کال ۴۰ سلنه محصولات له منځه وړي. د کرنیزو افتونو په توګه د دغو موجوداتو تر ټولو مهمې ډلې حشرات، کنې، چینجي او نور څښېدونکي موجودات دي.

حشرات په لویه کچه محصولاتو ته دوه ډوله زیانونه اړوي. لومړی هغه مستقیم زیان دی چې دوی یې نباتاتو ته رسوي، ځکه دوی له نسجونو څخه تغذیه کېږي. دا کار د فوتوسنتېز عمليې لپاره د پاڼو د کمېدو، د مخ پر وده څانګو د خرابېدو او د نبات د ودې او قدرت د کمېدو لامل کېږي. دویم هغه غیر مستقیم زیان دی چې حشرات یې نبات ته په کمه اندازه اړوي، فنجي عفونتونه، باکټریاوې او ویروسونه انتقالوي یا نبات ته د پتوجن د ننوتلو اجازه ورکوي. 

هغه کنې چې په کرنیزه ځمکه کې تر ټولو ډېره ستونزه جوړوي، عنکوبتي کنې دي. قطر یې تر یو ملي متر کم دی، شمېر یې ډېر زیات دی او په ګرمو او وچو شرایطو کې وده کوي. هغوی تر ډېره د پاڼو په لاندې برخو کې اوسېږي او د تغذیې لپاره د نبات حجرې سورۍ کوي. هغوی تقریباً په ټولو مهمو غذايي محصولاتو او ښکلايي نباتاتو کې هغه که بهر وي یا د ننه موجود دي. بله ډله کنې صفراوي کنې دي چې پر ډېرو نباتاتو اغېز کوي، بېلابېل ډوله کنې اصلي افتونه دي چې د محصولاتو لپاره د لوی اقتصادي زیان لامل کېږي. هغوی د نبات له ریښو یا له ځمکې بهر برخو څخه تغذیه کېږي او ویروسونه لېږدوي.

په کرنه او بڼوالۍ کې د افتونو مخنیوی

په محصولاتو کې د افت د کنټرول تاریخ د تمدن پیل ته ور ګرځي. د مخنیوي یا کنټرول لومړنۍ تګلاره میخانیکي وه، له یویې (قلبې) نیولې بیا د لاس په مرسته د حشراتو تر لرې کولو پورې. په لومړنیو طریقو کې د سلفرو یا ګوګړو د ترکیباتو استفاده هم شامله وه چې تر میلاد وړاندې ۲۵۰۰ کاله مخکې په سومریا کې دا کار کېده. په لرغوني چین کې له نباتاتو څخه ترلاسه شوي حشره وژونکي مواد تر میلاد وړاندې تر ۱۲۰۰ کال پورې د غلو دانو د درملنې او پر نباتاتو د دوا شیندلو لپاره کارېدل. چینايي کرنې د افتونو د طبیعي دښمنانو په واسطه بیولوژيکي مخنیوی او د افتونو د کمېدو لپاره د کرلو د وخت بدلون تر میلاد وروسته په لومړۍ پېړۍ کې په رسمیت وپېژانده. په اروپا کې کرنیز انقلاب د نباتاتو لپاره اغېزناک حشره وژونکي معرفي کړل؛ لکه پیرتروم، ډریس، کواسیا او د تنباکو عصاره. همدا راز د بورډوکس مخلوط (چونه او کافر سلفېټ) او پاریس ګرین (د ارسینیک ترکیب) چې دا دواړه ډېر کارېدونکي دي.